Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    අභිඤ්‌ඤෙය්‍යනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා

    Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā

    2. ඉදානි විස්‌සජ්‌ජනුද්‌දෙසසඞ්‌ගහිතෙ ධම්‌මෙ පභෙදතො දස්‌සෙතුං කථං ඉමෙ ධම්‌මා අභිඤ්‌ඤෙය්‍යාතිආදි නිද්‌දෙසවාරො ආරද්‌ධො. තත්‌ථ අභිඤ්‌ඤෙය්‍යනිද්‌දෙසාදීසු පඤ්‌චසු ආදිතො එකකාදිවසෙන දස දස විස්‌සජ්‌ජනානි දසුත්‌තරපරියායෙන සංසන්‌දෙත්‌වා උද්‌දිට්‌ඨානි. තෙසු අභිඤ්‌ඤෙය්‍යනිද්‌දෙසෙ තාව සබ්‌බෙ සත්‌තාති කාමභවාදීසු සඤ්‌ඤාභවාදීසු එකවොකාරභවාදීසු ච සබ්‌බභවෙසු සබ්‌බෙ සත්‌තා. ආහාරට්‌ඨිතිකාති ආහාරතො ඨිති එතෙසන්‌ති ආහාරට්‌ඨිතිකා. ඨිතීති චෙත්‌ථ සකක්‌ඛණෙ අත්‌ථිතා අධිප්‌පෙතා. ඉති සබ්‌බසත්‌තානං ඨිතිහෙතු ආහාරො නා එකො ධම්‌මො අධිකෙන ඤාණෙන ජානිතබ්‌බො. පච්‌චයෙ හි අභිඤ්‌ඤාතෙ පච්‌චයුප්‌පන්‌නාපි අභිඤ්‌ඤාතා හොන්‌ති උභින්‌නම්‌පි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාපෙක්‌ඛත්‌තා. එතෙන ඤාතපරිඤ්‌ඤා වුත්‌තා හොති. නනු ච එවං සන්‌තෙ යං වුත්‌තං ‘‘අසඤ්‌ඤසත්‌තා දෙවා අහෙතුකා අනාහාරා අඵස්‌සකා’’තිආදි (විභ. 1017), තං විරුජ්‌ඣතීති. තඤ්‌ච න විරුජ්‌ඣති. තෙසඤ්‌හි ඣානං ආහාරොති. එවං සන්‌තෙපි ‘‘චත්‌තාරොමෙ, භික්‌ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්‌තානං ඨිතියා, සම්‌භවෙසීනං වා අනුග්‌ගහාය. කතමෙ චත්‌තාරො? කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්‌සො දුතියො, මනොසඤ්‌චෙතනා තතියා, විඤ්‌ඤාණං චතුත්‌ථ’’න්‌ති (සං. නි. 2.11) ඉදං විරුජ්‌ඣතීති. ඉදම්‌පි න විරුජ්‌ඣති. එතස්‌මිඤ්‌හි සුත්‌තෙ නිප්‌පරියායෙන ආහාරලක්‌ඛණාව ධම්‌මා ආහාරාති වුත්‌තා. ඉධ පන පරියායෙන පච්‌චයො ආහාරොති වුත්‌තො. සබ්‌බසඞ්‌ඛතධම්‌මානඤ්‌හි පච්‌චයො ලද්‌ධුං වට්‌ටති, සො ච යං යං ඵලං ජනෙති, තං තං ආහරති නාම. තස්‌මා ආහාරොති වුච්‌චති. තෙනෙවාහ –

    2. Idāni vissajjanuddesasaṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ kathaṃ ime dhammā abhiññeyyātiādi niddesavāro āraddho. Tattha abhiññeyyaniddesādīsu pañcasu ādito ekakādivasena dasa dasa vissajjanāni dasuttarapariyāyena saṃsandetvā uddiṭṭhāni. Tesu abhiññeyyaniddese tāva sabbe sattāti kāmabhavādīsu saññābhavādīsu ekavokārabhavādīsu ca sabbabhavesu sabbe sattā. Āhāraṭṭhitikāti āhārato ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikā. Ṭhitīti cettha sakakkhaṇe atthitā adhippetā. Iti sabbasattānaṃ ṭhitihetu āhāro nā eko dhammo adhikena ñāṇena jānitabbo. Paccaye hi abhiññāte paccayuppannāpi abhiññātā honti ubhinnampi aññamaññāpekkhattā. Etena ñātapariññā vuttā hoti. Nanu ca evaṃ sante yaṃ vuttaṃ ‘‘asaññasattā devā ahetukā anāhārā aphassakā’’tiādi (vibha. 1017), taṃ virujjhatīti. Tañca na virujjhati. Tesañhi jhānaṃ āhāroti. Evaṃ santepi ‘‘cattārome, bhikkhave, āhārā bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā, sambhavesīnaṃ vā anuggahāya. Katame cattāro? Kabaḷīkāro āhāro oḷāriko vā sukhumo vā, phasso dutiyo, manosañcetanā tatiyā, viññāṇaṃ catuttha’’nti (saṃ. ni. 2.11) idaṃ virujjhatīti. Idampi na virujjhati. Etasmiñhi sutte nippariyāyena āhāralakkhaṇāva dhammā āhārāti vuttā. Idha pana pariyāyena paccayo āhāroti vutto. Sabbasaṅkhatadhammānañhi paccayo laddhuṃ vaṭṭati, so ca yaṃ yaṃ phalaṃ janeti, taṃ taṃ āharati nāma. Tasmā āhāroti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘අවිජ්‌ජම්‌පාහං, භික්‌ඛවෙ, සාහාරං වදාමි, නො අනාහාරං. කො ච, භික්‌ඛවෙ, අවිජ්‌ජාය ආහාරො? ‘පඤ්‌ච නීවරණා’තිස්‌ස වචනීයං. පඤ්‌ච නීවරණෙපාහං, භික්‌ඛවෙ, සාහාරෙ වදාමි, නො අනාහාරෙ. කො ච, භික්‌ඛවෙ, පඤ්‌චන්‌නං නීවරණානං ආහාරො. ‘අයොනිසො මනසිකාරො’තිස්‌ස වචනීය’’න්‌තිආදි (අ. නි. 10.61). අයං ඉධ අධිප්‌පෙතො.

    ‘‘Avijjampāhaṃ, bhikkhave, sāhāraṃ vadāmi, no anāhāraṃ. Ko ca, bhikkhave, avijjāya āhāro? ‘Pañca nīvaraṇā’tissa vacanīyaṃ. Pañca nīvaraṇepāhaṃ, bhikkhave, sāhāre vadāmi, no anāhāre. Ko ca, bhikkhave, pañcannaṃ nīvaraṇānaṃ āhāro. ‘Ayoniso manasikāro’tissa vacanīya’’ntiādi (a. ni. 10.61). Ayaṃ idha adhippeto.

    එතස්‌මිඤ්‌හි පච්‌චයාහාරෙ ගහිතෙ පරියායාහාරොපි නිප්‌පරියායාහාරොපි සබ්‌බො ගහිතොව හොති.

    Etasmiñhi paccayāhāre gahite pariyāyāhāropi nippariyāyāhāropi sabbo gahitova hoti.

    තත්‌ථ අසඤ්‌ඤභවෙ පච්‌චයාහාරො ලබ්‌භති. අනුප්‌පන්‌නෙ හි බුද්‌ධෙ තිත්‌ථායතනෙ පබ්‌බජිත්‌වා වායොකසිණෙ පරිකම්‌මං කත්‌වා චතුත්‌ථජ්‌ඣානං නිබ්‌බත්‌තෙත්‌වා තතො වුට්‌ඨාය ‘‘ධී චිත්‌තං, ධී චිත්‌තං, චිත්‌තස්‌ස නාම අභාවොයෙව සාධු. චිත්‌තඤ්‌හි නිස්‌සාය වධබන්‌ධනාදිපච්‌චයං දුක්‌ඛං උප්‌පජ්‌ජති, චිත්‌තෙ අසති නත්‌ථෙත’’න්‌ති ඛන්‌තිං රුචිං උප්‌පාදෙත්‌වා අපරිහීනජ්‌ඣානා කාලංකත්‌වා අසඤ්‌ඤභවෙ නිබ්‌බත්‌තන්‌ති. යො යස්‌ස ඉරියාපථො මනුස්‌සලොකෙ පණිහිතො අහොසි, සො තෙන ඉරියාපථෙන නිබ්‌බත්‌තිත්‌වා පඤ්‌ච කප්‌පසතානි තිට්‌ඨති. එත්‌තකං අද්‌ධානං නිපන්‌නො විය නිසින්‌නො විය ඨිතො විය හොති. එවරූපානඤ්‌ච සත්‌තානං පච්‌චයාහාරො ලබ්‌භති. තෙ හි යං ඣානං භාවෙත්‌වා නිබ්‌බත්‌තා , තදෙ නෙසං පච්‌චයො හොති. යථා ජියාවෙගෙන ඛිත්‌තසරො යාව ජියාවෙගො අත්‌ථි, තාව ගච්‌ඡති, එවං යාව ඣානපච්‌චයො අත්‌ථි, තාව තිට්‌ඨන්‌ති. තස්‌මිං නිට්‌ඨිතෙ ඛීණවෙගො සරො විය පතන්‌ති.

    Tattha asaññabhave paccayāhāro labbhati. Anuppanne hi buddhe titthāyatane pabbajitvā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā tato vuṭṭhāya ‘‘dhī cittaṃ, dhī cittaṃ, cittassa nāma abhāvoyeva sādhu. Cittañhi nissāya vadhabandhanādipaccayaṃ dukkhaṃ uppajjati, citte asati nattheta’’nti khantiṃ ruciṃ uppādetvā aparihīnajjhānā kālaṃkatvā asaññabhave nibbattanti. Yo yassa iriyāpatho manussaloke paṇihito ahosi, so tena iriyāpathena nibbattitvā pañca kappasatāni tiṭṭhati. Ettakaṃ addhānaṃ nipanno viya nisinno viya ṭhito viya hoti. Evarūpānañca sattānaṃ paccayāhāro labbhati. Te hi yaṃ jhānaṃ bhāvetvā nibbattā , tade nesaṃ paccayo hoti. Yathā jiyāvegena khittasaro yāva jiyāvego atthi, tāva gacchati, evaṃ yāva jhānapaccayo atthi, tāva tiṭṭhanti. Tasmiṃ niṭṭhite khīṇavego saro viya patanti.

    යෙ පන තෙ නෙරයිකා ‘‘නෙවුට්‌ඨානඵලූපජීවිනො න පුඤ්‌ඤඵලූපජීවිනො’’ති වුත්‌තා, තෙසං කො ආහාරොති? තෙසං කම්‌මමෙව ආහාරොති. කිං පඤ්‌ච ආහාරා අත්‌ථීති? ‘‘පඤ්‌ච, න පඤ්‌චා’’ති ඉදං න වත්‌තබ්‌බං. නනු ‘‘පච්‌චයො ආහාරො’’ති වුත්‌තො, තස්‌මා යෙන කම්‌මෙන තෙ නිරයෙ නිබ්‌බත්‌තා, තදෙව තෙසං ඨිතිපච්‌චයත්‌තා ආහාරො. යං සන්‌ධාය ඉදං වුත්‌තං ‘‘න තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපකම්‌මං බ්‍යන්‌තී හොතී’’ති (අ. නි. 3.36; ම. නි. 3.250). තස්‌මා ආහාරට්‌ඨිතිකාති පච්‌චයට්‌ඨිතිකාති අත්‌ථො. කබළීකාරං ආහාරං ආරබ්‌භාති චෙත්‌ථ විවාදො න කාතබ්‌බො. මුඛෙ උප්‌පන්‌නඛෙළොපි හි තෙසං ආහාරකිච්‌චං සාධෙති. ඛෙළො හි නිරයෙ දුක්‌ඛවෙදනීයො හුත්‌වා පච්‌චයො හොති, සග්‌ගෙ සුඛවෙදනීයො. ඉති කාමභවෙ නිප්‌පරියායෙන චත්‌තාරො ආහාරා, රූපාරූපභවෙසු ඨපෙත්‌වා අසඤ්‌ඤභවං සෙසානං තයො , අසඤ්‌ඤානඤ්‌චෙව අවසෙසානඤ්‌ච පච්‌චයාහාරොති ඉමිනා ආහාරෙන සබ්‌බෙ සත්‌තා ආහාරට්‌ඨිතිකා.

    Ye pana te nerayikā ‘‘nevuṭṭhānaphalūpajīvino na puññaphalūpajīvino’’ti vuttā, tesaṃ ko āhāroti? Tesaṃ kammameva āhāroti. Kiṃ pañca āhārā atthīti? ‘‘Pañca, na pañcā’’ti idaṃ na vattabbaṃ. Nanu ‘‘paccayo āhāro’’ti vutto, tasmā yena kammena te niraye nibbattā, tadeva tesaṃ ṭhitipaccayattā āhāro. Yaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘na tāva kālaṃ karoti, yāva na taṃ pāpakammaṃ byantī hotī’’ti (a. ni. 3.36; ma. ni. 3.250). Tasmā āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikāti attho. Kabaḷīkāraṃ āhāraṃ ārabbhāti cettha vivādo na kātabbo. Mukhe uppannakheḷopi hi tesaṃ āhārakiccaṃ sādheti. Kheḷo hi niraye dukkhavedanīyo hutvā paccayo hoti, sagge sukhavedanīyo. Iti kāmabhave nippariyāyena cattāro āhārā, rūpārūpabhavesu ṭhapetvā asaññabhavaṃ sesānaṃ tayo , asaññānañceva avasesānañca paccayāhāroti iminā āhārena sabbe sattā āhāraṭṭhitikā.

    සබ්‌බෙ සත්‌තාති ච පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනා, සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛාරාති අධිප්‌පායො. භගවතොපි හි ධම්‌මපුග්‌ගලානං වසෙන චතුබ්‌බිධා දෙසනා – ධම්‌මාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනා, ධම්‌මාධිට්‌ඨානා පුග්‌ගලදෙසනා, පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා පුග්‌ගලදෙසනා, පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනාති. ‘‘නාහං, භික්‌ඛවෙ, අඤ්‌ඤං එකධම්‌මම්‌පි සමනුපස්‌සාමි, යං එවං භාවිතං කම්‌මනියං හොති, යථයිදං චිත්‌තං. චිත්‌තං, භික්‌ඛවෙ, භාවිතං කම්‌මනියං හොතී’’ති (අ. නි. 1.22) එවරූපී ධම්‌මාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනා. ‘‘අට්‌ඨානමෙතං, භික්‌ඛවෙ, අනවකාසො යං දිට්‌ඨිසම්‌පන්‌නො පුග්‌ගලො කඤ්‌චි සඞ්‌ඛාරං නිච්‌චතො උපගච්‌ඡෙය්‍ය, නෙතං ඨානං විජ්‌ජතී’’ති (අ. නි. 1.268) එවරූපී ධම්‌මාධිට්‌ඨානා පුග්‌ගලදෙසනා. ‘‘එකපුග්‌ගලො, භික්‌ඛවෙ, ලොකෙ උප්‌පජ්‌ජමානො උප්‌පජ්‌ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්‌පාය අත්‌ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්‌සාන’’න්‌ති (අ. නි. 1.170, 309), එවරූපී පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා පුග්‌ගලදෙසනා. ‘‘එකපුග්‌ගලස්‌ස භික්‌ඛවෙ, පාතුභාවා මහතො චක්‌ඛුස්‌ස පාතුභාවො හොතී’’ති (අ. නි. 1.175-186) එවරූපී පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනා. තාසු ඉධ පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා ධම්‌මදෙසනා . උපරි යාව දසකා ධම්‌මානංයෙව ගහිතත්‌තා සත්‌තග්‌ගහණෙන ධම්‌මග්‌ගහණං කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං, විසෙසෙන වා සත්‌තසන්‌තානපරියාපන්‌නධම්‌මානංයෙව අධිකෙන ඤාණෙන සභාවතො උපපරික්‌ඛිතබ්‌බත්‌තා සත්‌තග්‌ගහණං කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං, සඞ්‌ඛාරෙ උපාදාය සත්‌තොති පඤ්‌ඤත්‌තිමත්‌තසම්‌භවතො වා ඵලොපචාරෙන සඞ්‌ඛාරා ‘‘සත්‌තා’’ති වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බං. න හි කොචි සත්‌තො පච්‌චයට්‌ඨිතිකො අත්‌ථි අඤ්‌ඤත්‍ර සඞ්‌ඛාරෙහි, වොහාරවසෙන පන එවං වුච්‌චති. එවමෙතෙන ඤාතපරිඤ්‌ඤා වුත්‌තා හොති.

    Sabbe sattāti ca puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā, sabbe saṅkhārāti adhippāyo. Bhagavatopi hi dhammapuggalānaṃ vasena catubbidhā desanā – dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā, dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā dhammadesanāti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ bhāvitaṃ kammaniyaṃ hoti, yathayidaṃ cittaṃ. Cittaṃ, bhikkhave, bhāvitaṃ kammaniyaṃ hotī’’ti (a. ni. 1.22) evarūpī dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā. ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kañci saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (a. ni. 1.268) evarūpī dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussāna’’nti (a. ni. 1.170, 309), evarūpī puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalassa bhikkhave, pātubhāvā mahato cakkhussa pātubhāvo hotī’’ti (a. ni. 1.175-186) evarūpī puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā. Tāsu idha puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā . Upari yāva dasakā dhammānaṃyeva gahitattā sattaggahaṇena dhammaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, visesena vā sattasantānapariyāpannadhammānaṃyeva adhikena ñāṇena sabhāvato upaparikkhitabbattā sattaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, saṅkhāre upādāya sattoti paññattimattasambhavato vā phalopacārena saṅkhārā ‘‘sattā’’ti vuttāti veditabbaṃ. Na hi koci satto paccayaṭṭhitiko atthi aññatra saṅkhārehi, vohāravasena pana evaṃ vuccati. Evametena ñātapariññā vuttā hoti.

    ද්‌වෙ ධාතුයොති සඞ්‌ඛතා ච ධාතු අසඞ්‌ඛතා ච ධාතු. තත්‌ථ අනෙකෙහි පච්‌චයෙහි සඞ්‌ගම්‌ම කතා පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා සඞ්‌ඛතා ධාතු, කෙහිචි පච්‌චයෙහි අකතං නිබ්‌බානං අසඞ්‌ඛතා ධාතු.

    Dve dhātuyoti saṅkhatā ca dhātu asaṅkhatā ca dhātu. Tattha anekehi paccayehi saṅgamma katā pañcakkhandhā saṅkhatā dhātu, kehici paccayehi akataṃ nibbānaṃ asaṅkhatā dhātu.

    තිස්‌සො ධාතුයොති කාමධාතු රූපධාතු අරූපධාතු (විභ. 181-182). තත්‌ථ කතමා කාමධාතු? හෙට්‌ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්‌තං කරිත්‌වා උපරිතො පරනිම්‌මිතවසවත්‌තී දෙවෙ අන්‌තොකරිත්‌වා යං එතස්‌මිං අන්‌තරෙ එත්‌ථාවචරා එත්‌ථ පරියාපන්‌නා ඛන්‌ධා ධාතූ ආයතනා රූපා වෙදනා සඤ්‌ඤා සඞ්‌ඛාරා විඤ්‌ඤාණං. අයං වුච්‌චති කාමධාතු (විභ. 182; ධ. ස. 1287). තත්‌ථ කතමා රූපධාතු? හෙට්‌ඨතො බ්‍රහ්‌මලොකං පරියන්‌තං කරිත්‌වා උපරිතො අකනිට්‌ඨෙ දෙවෙ අන්‌තොකරිත්‌වා යං එතස්‌මිං අන්‌තරෙ එත්‌ථාවචරා එත්‌ථ පරියාපන්‌නා සමාපන්‌නස්‌ස වා උපපන්‌නස්‌ස වා දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරිස්‌ස වා චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා. අයං වුච්‌චති රූපධාතු. තත්‌ථ කතමා අරූපධාතු? හෙට්‌ඨතො ආකාසානඤ්‌චායතනූපගෙ දෙවෙ පරියන්‌තං කරිත්‌වා උපරිතො නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්‌තොකරිත්‌වා යං එතස්‌මිං අන්‌තරෙ එත්‌ථාවචරා එත්‌ථ පරියාපන්‌නා සමාපන්‌නස්‌ස වා උපපන්‌නස්‌ස වා දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරිස්‌ස වා චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා. අයං වුච්‌චති අරූපධාතු. අට්‌ඨකථායං පන ‘‘කාමධාතූති කාමභවො පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා ලබ්‌භන්‌ති, රූපධාතූති රූපභවො පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා ලබ්‌භන්‌ති. අරූපධාතූති අරූපභවො චත්‌තාරො ඛන්‌ධා ලබ්‌භන්‌තී’’ති වුත්‌තං. අයං දසුත්‌තරපරියායෙන යොජනා.

    Tisso dhātuyoti kāmadhātu rūpadhātu arūpadhātu (vibha. 181-182). Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattī deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhā dhātū āyatanā rūpā vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ. Ayaṃ vuccati kāmadhātu (vibha. 182; dha. sa. 1287). Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati rūpadhātu. Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanūpage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanūpage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati arūpadhātu. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo pañcakkhandhā labbhanti, rūpadhātūti rūpabhavo pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ dasuttarapariyāyena yojanā.

    සඞ්‌ගීතිපරියායෙන පන ‘‘තිස්‌සො කුසලධාතුයො – නෙක්‌ඛම්‌මධාතු අබ්‍යාපාදධාතු අවිහිංසාධාතු. අපරාපි තිස්‌සො ධාතුයො – රූපධාතු අරූපධාතු නිරොධධාතු. අපරාපි තිස්‌සො ධාතුයො – හීනා ධාතු මජ්‌ඣිමා ධාතු පණීතා ධාතූ’’ති (දී. නි. 1.3.305) වුත්‌තා ධාතුයොපි එත්‌ථ යුජ්‌ජන්‌ති (විභ. 181-182). නෙක්‌ඛම්‌මපටිසංයුත්‌තො තක්‌කො විතක්‌කො…පෙ.… සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො. අයං වුච්‌චති නෙක්‌ඛම්‌මධාතු. සබ්‌බෙපි කුසලා ධම්‌මා නෙක්‌ඛම්‌මධාතු. අබ්‍යාපාදපටිසංයුත්‌තො තක්‌කො විතක්‌කො…පෙ.… සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො අබ්‍යාපාදධාතු. යා සත්‌තෙසු මෙත්‌ති මෙත්‌තායනා මෙත්‌තායිතත්‌තං මෙත්‌තාචෙතොවිමුත්‌ති. අයං වුච්‌චති අබ්‍යාපාදධාතු. අවිහිංසාපටිසංයුත්‌තො තක්‌කො විතක්‌කො…පෙ.… සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො අවිහිංසාධාතු. යා සත්‌තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්‌තං කරුණාචෙතොවිමුත්‌ති. අයං වුච්‌චති අවිහිංසාධාතු (විභ. 182). රූපාරූපධාතුයො වුත්‌තායෙව. නිරොධධාතු නිබ්‌බානං. හීනා ධාතු ද්‌වාදසාකුසලචිත්‌තුප්‌පාදා, මජ්‌ඣිමා ධාතු අවසෙසා තෙභූමකධම්‌මා. පණීතා ධාතු නව ලොකුත්‌තරධම්‌මා. සබ්‌බාපි ච නිජ්‌ජීවට්‌ඨෙන ධාතු.

    Saṅgītipariyāyena pana ‘‘tisso kusaladhātuyo – nekkhammadhātu abyāpādadhātu avihiṃsādhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – rūpadhātu arūpadhātu nirodhadhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – hīnā dhātu majjhimā dhātu paṇītā dhātū’’ti (dī. ni. 1.3.305) vuttā dhātuyopi ettha yujjanti (vibha. 181-182). Nekkhammapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo. Ayaṃ vuccati nekkhammadhātu. Sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātu. Abyāpādapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo abyāpādadhātu. Yā sattesu metti mettāyanā mettāyitattaṃ mettācetovimutti. Ayaṃ vuccati abyāpādadhātu. Avihiṃsāpaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo avihiṃsādhātu. Yā sattesu karuṇā karuṇāyanā karuṇāyitattaṃ karuṇācetovimutti. Ayaṃ vuccati avihiṃsādhātu (vibha. 182). Rūpārūpadhātuyo vuttāyeva. Nirodhadhātu nibbānaṃ. Hīnā dhātu dvādasākusalacittuppādā, majjhimā dhātu avasesā tebhūmakadhammā. Paṇītā dhātu nava lokuttaradhammā. Sabbāpi ca nijjīvaṭṭhena dhātu.

    චත්‌තාරි අරියසච්‌චානීති දුක්‌ඛං අරියසච්‌චං, දුක්‌ඛසමුදයං අරියසච්‌චං, දුක්‌ඛනිරොධං අරියසච්‌චං, දුක්‌ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්‌චං. ඉමෙසං වණ්‌ණනා සච්‌චවිස්‌සජ්‌ජනෙසුයෙව භවිස්‌සති.

    Cattāri ariyasaccānīti dukkhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ. Imesaṃ vaṇṇanā saccavissajjanesuyeva bhavissati.

    පඤ්‌ච විමුත්‌තායතනානීති අත්‌තනො හිතත්‌ථාය පරෙහි පවත්‌තිතධම්‌මදෙසනාසවනං, පරෙසං හිතත්‌ථාය අත්‌තනො යථාසුතධම්‌මදෙසනා, යථාසුතස්‌ස ධම්‌මස්‌ස සජ්‌ඣායකරණං, යථාසුතස්‌ස ධම්‌මස්‌ස චෙතසා අනුවිතක්‌කනං, කසිණාසුභාදීසු අනුකූලං ආරම්‌මණන්‌ති, ඉමානි පඤ්‌ච විමුච්‌චනකාරණානි. යථාහ –

    Pañca vimuttāyatanānīti attano hitatthāya parehi pavattitadhammadesanāsavanaṃ, paresaṃ hitatthāya attano yathāsutadhammadesanā, yathāsutassa dhammassa sajjhāyakaraṇaṃ, yathāsutassa dhammassa cetasā anuvitakkanaṃ, kasiṇāsubhādīsu anukūlaṃ ārammaṇanti, imāni pañca vimuccanakāraṇāni. Yathāha –

    ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, යථා යථා ඛො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, තථා තථා සො තස්‌මිං ධම්‌මෙ අත්‌ථපටිසංවෙදී ච හොති ධම්‌මපටිසංවෙදී ච, තස්‌ස අත්‌ථපටිසංවෙදිනො ධම්‌මපටිසංවෙදිනො පාමොජ්‌ජං ජායති, පමුදිතස්‌ස පීති ජායති, පීතිමනස්‌ස කායො පස්‌සම්‌භති, පස්‌සද්‌ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියති, ඉදං පඨමං විමුත්‌තායතනං.

    ‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca, tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati, idaṃ paṭhamaṃ vimuttāyatanaṃ.

    ‘‘පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො න හෙව ඛො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති. යථා යථා ඛො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො…පෙ.… සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියති. ඉදං දුතියං විමුත්‌තායතනං.

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno na heva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ dutiyaṃ vimuttāyatanaṃ.

    ‘‘පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො නහෙව ඛො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන සජ්‌ඣායං කරොති. යථා යථා ඛො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො…පෙ.… සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියති. ඉදං තතියං විමුත්‌තායතනං.

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ tatiyaṃ vimuttāyatanaṃ.

    ‘‘පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො නහෙව ඛො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන සජ්‌ඣායං කරොති, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං චෙතසා අනුවිතක්‌කෙති අනුවිචාරෙති මනසානුපෙක්‌ඛති. යථා යථා ඛො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො…පෙ.… සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියති. ඉදං චතුත්‌ථං විමුත්‌තායතනං.

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ catutthaṃ vimuttāyatanaṃ.

    ‘‘පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො නහෙව ඛො සත්‌ථා ධම්‌මං දෙසෙති අඤ්‌ඤතරො වා ගරුට්‌ඨානියො සබ්‍රහ්‌මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං විත්‌ථාරෙන සජ්‌ඣායං කරොති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්‌තං ධම්‌මං චෙතසා අනුවිතක්‌කෙති අනුවිචාරෙති මනසානුපෙක්‌ඛති, අපි ච ඛ්‌වස්‌ස අඤ්‌ඤතරං සමාධිනිමිත්‌තං සුග්‌ගහිතං හොති සුමනසිකතං සූපධාරිතං සුප්‌පටිවිද්‌ධං පඤ්‌ඤාය, යථා යථා ඛො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛුනො අඤ්‌ඤතරං සමාධිනිමිත්‌තං සුග්‌ගහිතං හොති සුමනසිකතං සූපධාරිතං සුප්‌පටිවිද්‌ධං පඤ්‌ඤාය තථා තථා සො තස්‌මිං ධම්‌මෙ අත්‌ථපටිසංවෙදී ච හොති ධම්‌මපටිසංවෙදී ච. තස්‌ස අත්‌ථපටිසංවෙදිනො ධම්‌මපටිසංවෙදිනො පාමොජ්‌ජං ජායති , පමුදිතස්‌ස පීති ජායති, පීතිමනස්‌ස කායො පස්‌සම්‌භති, පස්‌සද්‌ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියති. ඉදං පඤ්‌චමං විමුත්‌තායතන’’න්‌ති (අ. නි. 5.26; දී. නි. 3.322).

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati, api ca khvassa aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca. Tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati , pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ pañcamaṃ vimuttāyatana’’nti (a. ni. 5.26; dī. ni. 3.322).

    ඡ අනුත්‌තරියානීති එත්‌ථ නත්‌ථි එතෙසං උත්‌තරන්‌ති අනුත්‌තරානි, අනුත්‌තරානි එව අනුත්‌තරියානි, ජෙට්‌ඨකානීති අත්‌ථො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා –

    Cha anuttariyānīti ettha natthi etesaṃ uttaranti anuttarāni, anuttarāni eva anuttariyāni, jeṭṭhakānīti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ඡයිමානි (අ. නි. 6.8, 30), භික්‌ඛවෙ, අනුත්‌තරියානි. කතමානි ඡ? දස්‌සනානුත්‌තරියං, සවනානුත්‌තරියං, ලාභානුත්‌තරියං, සික්‌ඛානුත්‌තරියං, පාරිචරියානුත්‌තරියං, අනුස්‌සතානුත්‌තරියන්‌ති.

    ‘‘Chayimāni (a. ni. 6.8, 30), bhikkhave, anuttariyāni. Katamāni cha? Dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ, anussatānuttariyanti.

    ‘‘කතමඤ්‌ච, භික්‌ඛවෙ, දස්‌සනානුත්‌තරියං? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො හත්‌ථිරතනම්‌පි දස්‌සනාය ගච්‌ඡති, අස්‌සරතනම්‌පි දස්‌සනාය ගච්‌ඡති, මණිරතනම්‌පි දස්‌සනාය ගච්‌ඡති, උච්‌චාවචං වා පන දස්‌සනාය ගච්‌ඡති, සමණං වා බ්‍රාහ්‌මණං වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකං මිච්‌ඡාපටිපන්‌නං දස්‌සනාය ගච්‌ඡති. අත්‌ථෙතං, භික්‌ඛවෙ, දස්‌සනං, නෙතං නත්‌ථීති වදාමි. තඤ්‌ච ඛො එතං, භික්‌ඛවෙ, දස්‌සනං හීනං ගම්‌මං පොථුජ්‌ජනිකං අනරියං අනත්‌ථසංහිතං න නිබ්‌බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය න උපසමාය න අභිඤ්‌ඤාය න සම්‌බොධාය න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දස්‌සනාය ගච්‌ඡති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ, දස්‌සනානං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා සොකපරිදෙවානං සමතික්‌කමාය දුක්‌ඛදොමනස්‌සානං අත්‌ථඞ්‌ගමාය ඤායස්‌ස අධිගමාය නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දස්‌සනාය ගච්‌ඡති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, දස්‌සනානුත්‌තරියං. ඉති දස්‌සනානුත්‌තරියං.

    ‘‘Katamañca, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ? Idha, bhikkhave, ekacco hatthiratanampi dassanāya gacchati, assaratanampi dassanāya gacchati, maṇiratanampi dassanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana dassanāya gacchati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ dassanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, dassanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi. Tañca kho etaṃ, bhikkhave, dassanaṃ hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ na nibbidāya na virāgāya na nirodhāya na upasamāya na abhiññāya na sambodhāya na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, dassanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā sokaparidevānaṃ samatikkamāya dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamāya ñāyassa adhigamāya nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ.

    ‘‘සවනානුත්‌තරියඤ්‌ච කථං හොති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො භෙරිසද්‌දම්‌පි සවනාය ගච්‌ඡති, වීණාසද්‌දම්‌පි සවනාය ගච්‌ඡති, ගීතසද්‌දම්‌පි සවනාය ගච්‌ඡති, උච්‌චාවචං වා පන සවනාය ගච්‌ඡති, සමණස්‌ස වා බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකස්‌ස මිච්‌ඡාපටිපන්‌නස්‌ස ධම්‌මස්‌සවනාය ගච්‌ඡති. අත්‌ථෙතං, භික්‌ඛවෙ, සවනං, නෙතං නත්‌ථීති වදාමි . තඤ්‌ච ඛො එතං, භික්‌ඛවෙ, සවනං හීනං…පෙ.… න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතස්‌ස වා තථාගතසාවකස්‌ස වා ධම්‌මස්‌සවනාය ගච්‌ඡති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ, සවනානං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා…පෙ.… නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතස්‌ස වා තථාගතසාවකස්‌ස වා ධම්‌මස්‌සවනාය ගච්‌ඡති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, සවනානුත්‌තරියං. ඉති දස්‌සනානුත්‌තරියං, සවනානුත්‌තරියං.

    ‘‘Savanānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco bherisaddampi savanāya gacchati, vīṇāsaddampi savanāya gacchati, gītasaddampi savanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana savanāya gacchati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa dhammassavanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, savanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi . Tañca kho etaṃ, bhikkhave, savanaṃ hīnaṃ…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, savanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, savanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ.

    ‘‘ලාභානුත්‌තරියඤ්‌ච කථං හොති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො පුත්‌තලාභම්‌පි ලභති, දාරලාභම්‌පි ලභති, ධනලාභම්‌පි ලභති, උච්‌චාවචං වා පන ලාභම්‌පි ලභති. සමණෙ වා බ්‍රාහ්‌මණෙ වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකෙ මිච්‌ඡාපටිපන්‌නෙ සද්‌ධං පටිලභති. අත්‌ථෙසො, භික්‌ඛවෙ, ලාභො, නෙසො නත්‌ථීති වදාමි. සො ච ඛො එසො, භික්‌ඛවෙ, ලාභො හීනො…පෙ.… න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතෙ වා තථාගතසාවකෙ වා සද්‌ධං පටිලභති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ, ලාභානං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා…පෙ.… නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතෙ වා තථාගතසාවකෙ වා සද්‌ධං පටිලභති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, ලාභානුත්‌තරියං . ඉති දස්‌සනානුත්‌තරියං, සවනානුත්‌තරියං, ලාභානුත්‌තරියං.

    ‘‘Lābhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi labhati, dāralābhampi labhati, dhanalābhampi labhati, uccāvacaṃ vā pana lābhampi labhati. Samaṇe vā brāhmaṇe vā micchādiṭṭhike micchāpaṭipanne saddhaṃ paṭilabhati. Attheso, bhikkhave, lābho, neso natthīti vadāmi. So ca kho eso, bhikkhave, lābho hīno…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, lābhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, lābhānuttariyaṃ . Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ.

    ‘‘සික්‌ඛානුත්‌තරියඤ්‌ච කථං හොති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො හත්‌ථිස්‌මිම්‌පි සික්‌ඛති, අස්‌සස්‌මිම්‌පි සික්‌ඛති, රථස්‌මිම්‌පි සික්‌ඛති, ධනුස්‌මිම්‌පි සික්‌ඛති, ථරුස්‌මිම්‌පි සික්‌ඛති, උච්‌චාවචං වා පන සික්‌ඛති, සමණස්‌ස වා බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකස්‌ස මිච්‌ඡාපටිපන්‌නස්‌ස සික්‌ඛති. අත්‌ථෙසා, භික්‌ඛවෙ, සික්‌ඛා, නෙසා නත්‌ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්‌ඛවෙ, සික්‌ඛා හීනා…පෙ.… න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතප්‌පවෙදිතෙ ධම්‌මවිනයෙ අධිසීලම්‌පි සික්‌ඛති, අධිචිත්‌තම්‌පි සික්‌ඛති, අධිපඤ්‌ඤම්‌පි සික්‌ඛති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ , සික්‌ඛානං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා…පෙ.… නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතප්‌පවෙදිතෙ ධම්‌මවිනයෙ අධිසීලම්‌පි සික්‌ඛති, අධිචිත්‌තම්‌පි සික්‌ඛති, අධිපඤ්‌ඤම්‌පි සික්‌ඛති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, සික්‌ඛානුත්‌තරියං. ඉති දස්‌සනානුත්‌තරියං, සවනානුත්‌තරියං, ලාභානුත්‌තරියං, සික්‌ඛානුත්‌තරියං.

    ‘‘Sikkhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco hatthismimpi sikkhati, assasmimpi sikkhati, rathasmimpi sikkhati, dhanusmimpi sikkhati, tharusmimpi sikkhati, uccāvacaṃ vā pana sikkhati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa sikkhati. Atthesā, bhikkhave, sikkhā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, sikkhā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave , sikkhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, sikkhānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ.

    ‘‘පාරිචරියානුත්‌තරියඤ්‌ච කථං හොති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො ඛත්‌තියම්‌පි පරිචරති, බ්‍රාහ්‌මණම්‌පි පරිචරති, ගහපතිම්‌පි පරිචරති, උච්‌චාවචං වා පන පරිචරති, සමණං වා බ්‍රාහ්‌මණං වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකං මිච්‌ඡාපටිපන්‌නං පරිචරති. අත්‌ථෙසා, භික්‌ඛවෙ, පාරිචරියා, නෙසා නත්‌ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්‌ඛවෙ, පාරිචරියා හීනා…පෙ.… න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා පරිචරති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ, පාරිචරියානං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා…පෙ.… නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා පරිචරති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, පාරිචරියානුත්‌තරියං. ඉති දස්‌සනානුත්‌තරියං, සවනානුත්‌තරියං, ලාභානුත්‌තරියං, සික්‌ඛානුත්‌තරියං, පාරිචරියානුත්‌තරියං.

    ‘‘Pāricariyānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco khattiyampi paricarati, brāhmaṇampi paricarati, gahapatimpi paricarati, uccāvacaṃ vā pana paricarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ paricarati. Atthesā, bhikkhave, pāricariyā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, pāricariyā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, pāricariyānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, pāricariyānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ.

    ‘‘අනුස්‌සතානුත්‌තරියඤ්‌ච කථං හොති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, එකච්‌චො පුත්‌තලාභම්‌පි අනුස්‌සරති, දාරලාභම්‌පි අනුස්‌සරති, ධනලාභම්‌පි අනුස්‌සරති, උච්‌චාවචං වා පන අනුස්‌සරති, සමණං වා බ්‍රාහ්‌මණං වා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිකං මිච්‌ඡාපටිපන්‌නං අනුස්‌සරති. අත්‌ථෙසා, භික්‌ඛවෙ, අනුස්‌සති, නෙසා නත්‌ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්‌ඛවෙ, අනුස්‌සති හීනා…පෙ.… න නිබ්‌බානාය සංවත්‌තති. යො ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා අනුස්‌සරති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. එතදානුත්‌තරියං, භික්‌ඛවෙ, අනුස්‌සතීනං සත්‌තානං විසුද්‌ධියා…පෙ.… නිබ්‌බානස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා අනුස්‌සරති නිවිට්‌ඨසද්‌ධො නිවිට්‌ඨපෙමො එකන්‌තගතො අභිප්‌පසන්‌නො. ඉදං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, අනුස්‌සතානුත්‌තරියං. ඉමානි ඛො, භික්‌ඛවෙ, ඡ අනුත්‌තරියානී’’ති (අ. නි. 6.30).

    ‘‘Anussatānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi anussarati, dāralābhampi anussarati, dhanalābhampi anussarati, uccāvacaṃ vā pana anussarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ anussarati. Atthesā, bhikkhave, anussati, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, anussati hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, anussatīnaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, anussatānuttariyaṃ. Imāni kho, bhikkhave, cha anuttariyānī’’ti (a. ni. 6.30).

    සත්‌ත නිද්‌දසවත්‌ථූනීති එත්‌ථ නත්‌ථි එතස්‌ස දසාති නිද්‌දසො. නිද්‌දසස්‌ස නිද්‌දසභාවස්‌ස වත්‌ථූනි කාරණානි නිද්‌දසවත්‌ථූනි. ඛීණාසවො හි දසවස්‌සකාලෙ පරිනිබ්‌බුතො පුන පටිසන්‌ධියා අභාවා පුන දසවස්‌සො න හොතීති නිද්‌දසොති වුච්‌චති. න කෙවලඤ්‌ච දසවස්‌සොව න හොති, නවවස්‌සොපි…පෙ.… එකමුහුත්‌තිකොපි න හොතියෙව. න කෙවලඤ්‌ච දසවස්‌සකාලෙ පරිනිබ්‌බුතො, සත්‌තවස්‌සිකකාලෙ පරිනිබ්‌බුතොපි නිස්‌සත්‌තො නිද්‌දසො නිමුහුත්‌තො හොතියෙව. තිත්‌ථියසමයෙ උප්‌පන්‌නවොහාරං පන සාසනෙ ඛීණාසවස්‌ස ආරොපෙත්‌වා තත්‌ථ තාදිසස්‌ස අභාවං, ඉධ ච සබ්‌භාවං දස්‌සෙන්‌තො භගවා තාදිසසභාවස්‌ස කාරණානි ‘‘සත්‌ත නිද්‌දසවත්‌ථූනී’’ති ආහ. යථාහ –

    Satta niddasavatthūnīti ettha natthi etassa dasāti niddaso. Niddasassa niddasabhāvassa vatthūni kāraṇāni niddasavatthūni. Khīṇāsavo hi dasavassakāle parinibbuto puna paṭisandhiyā abhāvā puna dasavasso na hotīti niddasoti vuccati. Na kevalañca dasavassova na hoti, navavassopi…pe… ekamuhuttikopi na hotiyeva. Na kevalañca dasavassakāle parinibbuto, sattavassikakāle parinibbutopi nissatto niddaso nimuhutto hotiyeva. Titthiyasamaye uppannavohāraṃ pana sāsane khīṇāsavassa āropetvā tattha tādisassa abhāvaṃ, idha ca sabbhāvaṃ dassento bhagavā tādisasabhāvassa kāraṇāni ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha. Yathāha –

    ‘‘සත්‌තිමානි, භික්‌ඛවෙ, නිද්‌දසවත්‌ථූනි. කතමානි සත්‌ත? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු සික්‌ඛාසමාදානෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච සික්‌ඛාසමාදානෙ අවිගතපෙමො. ධම්‌මනිසන්‌තියා තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච ධම්‌මනිසන්‌තියා අවිගතපෙමො. ඉච්‌ඡාවිනයෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච ඉච්‌ඡාවිනයෙ අවිගතපෙමො. පටිසල්‌ලානෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච පටිසල්‌ලානෙ අවිගතපෙමො. වීරියාරම්‌භෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච වීරියාරම්‌භෙ අවිගතපෙමො . සතිනෙපක්‌කෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච සතිනෙපක්‌කෙ අවිගතපෙමො. දිට්‌ඨිපටිවෙධෙ තිබ්‌බච්‌ඡන්‌දො හොති, ආයතිඤ්‌ච දිට්‌ඨිපටිවෙධෙ අවිගතපෙමො. ඉමානි ඛො, භික්‌ඛවෙ, සත්‌ත නිද්‌දසවත්‌ථූනී’’ති (අ. නි. 7.20).

    ‘‘Sattimāni, bhikkhave, niddasavatthūni. Katamāni satta? Idha, bhikkhave, bhikkhu sikkhāsamādāne tibbacchando hoti, āyatiñca sikkhāsamādāne avigatapemo. Dhammanisantiyā tibbacchando hoti, āyatiñca dhammanisantiyā avigatapemo. Icchāvinaye tibbacchando hoti, āyatiñca icchāvinaye avigatapemo. Paṭisallāne tibbacchando hoti, āyatiñca paṭisallāne avigatapemo. Vīriyārambhe tibbacchando hoti, āyatiñca vīriyārambhe avigatapemo . Satinepakke tibbacchando hoti, āyatiñca satinepakke avigatapemo. Diṭṭhipaṭivedhe tibbacchando hoti, āyatiñca diṭṭhipaṭivedhe avigatapemo. Imāni kho, bhikkhave, satta niddasavatthūnī’’ti (a. ni. 7.20).

    ථෙරොපි තථෙව දෙසනං උද්‌ධරිත්‌වා ‘‘සත්‌ත නිද්‌දසවත්‌ථූනී’’ති ආහ.

    Theropi tatheva desanaṃ uddharitvā ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha.

    අට්‌ඨ අභිභායතනානීති එත්‌ථ අභිභුය්‍යමානානි ආයතනානි එතෙසං ඣානානන්‌ති අභිභායතනානි, ඣානානි. ආයතනානීති අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනසඞ්‌ඛාතානි කසිණාරම්‌මණානි. ඤාණුත්‌තරිකො හි පුග්‌ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්‌ථ ආරම්‌මණෙ සමාපජ්‌ජිතබ්‌බං. න මය්‌හං චිත්‌තෙකග්‌ගතාකරණෙ භාරො අත්‌ථී’’ති, තානි ආරම්‌මණානි අභිභවිත්‌වා සමාපජ්‌ජති, සහ නිමිත්‌තුප්‌පාදෙනෙවෙත්‌ථ අප්‌පනං නිබ්‌බත්‌තෙතීති අත්‌ථො. එවං උප්‌පාදිතානි ඣානානි ‘‘අභිභායතනානී’’ති වුච්‌චන්‌ති.

    Aṭṭha abhibhāyatanānīti ettha abhibhuyyamānāni āyatanāni etesaṃ jhānānanti abhibhāyatanāni, jhānāni. Āyatanānīti adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanasaṅkhātāni kasiṇārammaṇāni. Ñāṇuttariko hi puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha ārammaṇe samāpajjitabbaṃ. Na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti, tāni ārammaṇāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ nibbattetīti attho. Evaṃ uppāditāni jhānāni ‘‘abhibhāyatanānī’’ti vuccanti.

    ‘‘කතමානි (අ. නි. 8.65) අට්‌ඨ? අජ්‌ඣත්‌තං රූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති පරිත්‌තානි සුවණ්‌ණදුබ්‌බණ්‌ණානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං පඨමං අභිභායතනං.

    ‘‘Katamāni (a. ni. 8.65) aṭṭha? Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ paṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං රූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති අප්‌පමාණානි සුවණ්‌ණදුබ්‌බණ්‌ණානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං දුතියං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ dutiyaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති පරිත්‌තානි සුවණ්‌ණදුබ්‌බණ්‌ණානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං තතියං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ tatiyaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති අප්‌පමාණානි සුවණ්‌ණදුබ්‌බණ්‌ණානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං චතුත්‌ථං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ catutthaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති නීලානි නීලවණ්‌ණානි නීලනිදස්‌සනානි නීලනිභාසානි. සෙය්‍යථාපි නාම උමාපුප්‌ඵං නීලං නීලවණ්‌ණං නීලනිදස්‌සනං නීලනිභාසං, සෙය්‍යථාපි වා පන තං වත්‌ථං බාරාණසෙය්‍යකං උභතොභාගවිමට්‌ඨං නීලං නීලවණ්‌ණං නීලනිදස්‌සනං නීලනිභාසං, එවමෙව අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති නීලානි නීලවණ්‌ණානි නීලනිදස්‌සනානි නීලනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං පඤ්‌චමං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni. Seyyathāpi nāma umāpupphaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ pañcamaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති පීතානි පීතවණ්‌ණානි පීතනිදස්‌සනානි පීතනිභාසානි. සෙය්‍යථාපි නාම කණිකාරපුප්‌ඵං පීතං පීතවණ්‌ණං පීතනිදස්‌සනං පීතනිභාසං, සෙය්‍යථාපි වා පන තං වත්‌ථං බාරාණසෙය්‍යකං උභතොභාගවිමට්‌ඨං පීතං පීතවණ්‌ණං පීතනිදස්‌සනං පීතනිභාසං, එවමෙව අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති පීතානි පීතවණ්‌ණානි පීතනිදස්‌සනානි පීතනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං ඡට්‌ඨං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni. Seyyathāpi nāma kaṇikārapupphaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ chaṭṭhaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති ලොහිතකානි ලොහිතකවණ්‌ණානි ලොහිතකනිදස්‌සනානි ලොහිතකනිභාසානි. සෙය්‍යථාපි නාම බන්‌ධුජීවකපුප්‌ඵං ලොහිතකං ලොහිතකවණ්‌ණං ලොහිතකනිදස්‌සනං ලොහිතකනිභාසං, සෙය්‍යථාපි වා පන තං වත්‌ථං බාරාණසෙය්‍යකං උභතොභාගවිමට්‌ඨං ලොහිතකං ලොහිතකවණ්‌ණං ලොහිතකනිදස්‌සනං ලොහිතකනිභාසං, එවමෙව අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති ලොහිතකානි ලොහිතකවණ්‌ණානි ලොහිතකනිදස්‌සනානි ලොහිතකනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං සත්‌තමං අභිභායතනං.

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni. Seyyathāpi nāma bandhujīvakapupphaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ sattamaṃ abhibhāyatanaṃ.

    ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති ඔදාතානි ඔදාතවණ්‌ණානි ඔදාතනිදස්‌සනානි ඔදාතනිභාසානි. සෙය්‍යථාපි නාම ඔසධිතාරකා ඔදාතා ඔදාතවණ්‌ණා ඔදාතනිදස්‌සනා ඔදාතනිභාසා, සෙය්‍යථාපි වා පන තං වත්‌ථං බාරාණසෙය්‍යකං උභතොභාගවිමට්‌ඨං ඔදාතං ඔදාතවණ්‌ණං ඔදාතනිදස්‌සනං ඔදාතනිභාසං, එවමෙව අජ්‌ඣත්‌තං අරූපසඤ්‌ඤී එකො බහිද්‌ධා රූපානි පස්‌සති ඔදාතානි ඔදාතවණ්‌ණානි ඔදාතනිදස්‌සනානි ඔදාතනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්‍ය ජානාමි පස්‌සාමී’ති එවංසඤ්‌ඤී හොති. ඉදං අට්‌ඨමං අභිභායතනං. ඉමානි අට්‌ඨ අභිභායතනානි (අ. නි. 8.65; දී. නි. 3.358).

    ‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni. Seyyathāpi nāma osadhitārakā odātā odātavaṇṇā odātanidassanā odātanibhāsā, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ odātaṃ odātavaṇṇaṃ odātanidassanaṃ odātanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ aṭṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ. Imāni aṭṭha abhibhāyatanāni (a. ni. 8.65; dī. ni. 3.358).

    නව අනුපුබ්‌බවිහාරාති පුබ්‌බං පුබ්‌බං අනු අනුපුබ්‌බං, අනුපුබ්‌බං විහරිතබ්‌බතො සමාපජ්‌ජිතබ්‌බතො විහාරා අනුපුබ්‌බවිහාරා, අනුපටිපාටියා සමාපජ්‌ජිතබ්‌බවිහාරාති අත්‌ථො.

    Nava anupubbavihārāti pubbaṃ pubbaṃ anu anupubbaṃ, anupubbaṃ viharitabbato samāpajjitabbato vihārā anupubbavihārā, anupaṭipāṭiyā samāpajjitabbavihārāti attho.

    ‘‘කතමෙ නව? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි සවිතක්‌කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා අජ්‌ඣත්‌තං සම්‌පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්‌කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. පීතියා ච විරාගා උපෙක්‌ඛකො ච විහරති සතො සම්‌පජානො, සුඛඤ්‌ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්‌ඛන්‌ති ‘උපෙක්‌ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති, තතියං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සුඛස්‌ස ච පහානා දුක්‌ඛස්‌ස ච පහානා පුබ්‌බෙව සොමනස්‌සදොමනස්‌සානං අත්‌ථඞ්‌ගමා අදුක්‌ඛමසුඛං උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධිං චතුත්‌ථං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සබ්‌බසො රූපසඤ්‌ඤානං සමතික්‌කමා පටිඝසඤ්‌ඤානං අත්‌ථඞ්‌ගමා නානත්‌තසඤ්‌ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්‌තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්‌චායතනං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සබ්‌බසො ආකාසානඤ්‌චායතනං සමතික්‌කම්‌ම ‘අනන්‌තං විඤ්‌ඤාණ’න්‌ති විඤ්‌ඤාණඤ්‌චායතනං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සබ්‌බසො විඤ්‌ඤාණඤ්‌චායතනං සමතික්‌කම්‌ම ‘නත්‌ථි කිඤ්‌චී’ති ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤායතනං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සබ්‌බසො ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤායතනං සමතික්‌කම්‌ම නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. සබ්‌බසො නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනං සමතික්‌කම්‌ම සඤ්‌ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරතී’’ති (අ. නි. 9.33; දී. නි. 3.343, 359) වුත්‌තා නව අනුපුබ්‌බවිහාරාව.

    ‘‘Katame nava? Idha, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato sampajāno, sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti, tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharatī’’ti (a. ni. 9.33; dī. ni. 3.343, 359) vuttā nava anupubbavihārāva.

    දස නිජ්‌ජරවත්‌ථූනීති මිච්‌ඡාදිට්‌ඨාදීනි නිජ්‌ජරයන්‌ති නාසයන්‌තීති නිජ්‌ජරානි. වත්‌ථූනීති කාරණානි. නිජ්‌ජරානි ච තානි වත්‌ථූනි චාති නිජ්‌ජරවත්‌ථූනි. සම්‌මාදිට්‌ඨාදීනං එතං අධිවචනං.

    Dasa nijjaravatthūnīti micchādiṭṭhādīni nijjarayanti nāsayantīti nijjarāni. Vatthūnīti kāraṇāni. Nijjarāni ca tāni vatthūni cāti nijjaravatthūni. Sammādiṭṭhādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ.

    ‘‘කතමානි (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) දස? සම්‌මාදිට්‌ඨිකස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාදිට්‌ඨි නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාදිට්‌ඨිපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Katamāni (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) dasa? Sammādiṭṭhikassa, bhikkhave, micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchādiṭṭhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammādiṭṭhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාසඞ්‌කප්‌පො නිජ්‌ජිණ්‌ණො හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාසඞ්‌කප්‌පපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති , තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāsaṅkappassa, bhikkhave, micchāsaṅkappo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsaṅkappapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti , te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsaṅkappapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාවාචස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාවාචා නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාවාචාපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාවාචාපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāvācassa, bhikkhave, micchāvācā nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvācāpaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvācāpaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාකම්‌මන්‌තස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තො නිජ්‌ජිණ්‌ණො හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාකම්‌මන්‌තපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammākammantassa, bhikkhave, micchākammanto nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchākammantapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammākammantapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාආජීවස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාආජීවො නිජ්‌ජිණ්‌ණො හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාආජීවපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාආජීවපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāājīvassa, bhikkhave, micchāājīvo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāājīvapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāājīvapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාවායාමස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාවායාමො නිජ්‌ජිණ්‌ණො හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාවායාමපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාවායාමපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāvāyāmassa, bhikkhave, micchāvāyāmo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāvāyāmapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvāyāmapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාසතිස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාසති නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාසතිපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාසතිපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāsatissa, bhikkhave, micchāsati nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāsatipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsatipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාසමාධිස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාසමාධි නිජ්‌ජිණ්‌ණො හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාසමාධිපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාසමාධිපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāsamādhissa, bhikkhave, micchāsamādhi nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsamādhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsamādhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාඤාණිස්‌ස, භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාඤාණං නිජ්‌ජිණ්‌ණං හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාඤාණපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාඤාණපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති.

    ‘‘Sammāñāṇissa, bhikkhave, micchāñāṇaṃ nijjiṇṇaṃ hoti. Ye ca micchāñāṇapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāñāṇapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.

    ‘‘සම්‌මාවිමුත්‌තිස්‌ස , භික්‌ඛවෙ, මිච්‌ඡාවිමුත්‌ති නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොති. යෙ ච මිච්‌ඡාවිමුත්‌තිපච්‌චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා සම්‌භවන්‌ති, තෙ චස්‌ස නිජ්‌ජිණ්‌ණා හොන්‌ති, සම්‌මාවිමුත්‌තිපච්‌චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌තී’’ති (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) වුත්‌තානි දස නිජ්‌ජරවත්‌ථූනි.

    ‘‘Sammāvimuttissa , bhikkhave, micchāvimutti nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvimuttipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvimuttipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī’’ti (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) vuttāni dasa nijjaravatthūni.

    3. සබ්‌බං, භික්‌ඛවෙ, අභිඤ්‌ඤෙය්‍යන්‌තිආදි භගවතා වුත්‌තං ඉධ ආහරිත්‌වා දස්‌සිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. කිඤ්‌ච-ඉති -කාරො පදපූරණමත්‌තෙ නිපාතො. චක්‌ඛාදීනි තිංස විස්‌සජ්‌ජනානි ඡසු ද්‌වාරෙසු එකෙකස්‌මිං පඤ්‌ච පඤ්‌ච කත්‌වා ද්‌වාරාරම්‌මණපවත්‌තික්‌කමෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. තත්‌ථ දුවිධං චක්‌ඛු – මංසචක්‌ඛු පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු ච. තෙසු බුද්‌ධචක්‌ඛු සමන්‌තචක්‌ඛු ඤාණචක්‌ඛු දිබ්‌බචක්‌ඛු ධම්‌මචක්‌ඛූති පඤ්‌චවිධං පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු. ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, බුද්‌ධචක්‌ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්‌තො’’ති (ම. නි. 1.283; 2.339; මහාව. 9) ඉදං බුද්‌ධචක්‌ඛු නාම. ‘‘සමන්‌තචක්‌ඛු වුච්‌චති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 32; මොඝරාජමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 85) ඉදං සමන්‌තචක්‌ඛු නාම. ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්‌ඛු නාම. ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, දිබ්‌බෙන චක්‌ඛුනා විසුද්‌ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.285) ඉදං දිබ්‌බචක්‌ඛු නාම. ‘‘විරජං වීතමලං ධම්‌මචක්‌ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395) ඉදං හෙට්‌ඨිමමග්‌ගත්‌තයසඞ්‌ඛාතං ඤාණං ධම්‌මචක්‌ඛු නාම.

    3.Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyyantiādi bhagavatā vuttaṃ idha āharitvā dassitanti veditabbaṃ. Kiñca-iti ca-kāro padapūraṇamatte nipāto. Cakkhādīni tiṃsa vissajjanāni chasu dvāresu ekekasmiṃ pañca pañca katvā dvārārammaṇapavattikkamena niddiṭṭhāni. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283; 2.339; mahāva. 9) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷani. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32; mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.285) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.

    මංසචක්‌ඛුපි සසම්‌භාරචක්‌ඛු , පසාදචක්‌ඛූති දුවිධං හොති. ය්‌වායං අක්‌ඛිකූපකෙ පතිට්‌ඨිතො හෙට්‌ඨා අක්‌ඛිකූපකට්‌ඨිකෙන උපරි භමුකට්‌ඨිකෙන උභතො අක්‌ඛිකූටෙහි බහිද්‌ධා අක්‌ඛිපඛුමෙහි පරිච්‌ඡින්‌නො අක්‌ඛිකූපකමජ්‌ඣා නික්‌ඛන්‌තෙන න්‌හාරුසුත්‌තකෙන මත්‌ථලුඞ්‌ගෙ ආබද්‌ධො සෙතකණ්‌හාතිකණ්‌හමණ්‌ඩලවිචිත්‌තො මංසපිණ්‌ඩො, ඉදං සසම්‌භාරචක්‌ඛු නාම. යො පන එත්‌ථ සිතො එත්‌ථ පටිබද්‌ධො චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්‌ඛු නාම. ඉදමිධාධිප්‌පෙතං. තදෙතං තස්‌ස සසම්‌භාරචක්‌ඛුනො සෙතමණ්‌ඩලපරික්‌ඛිත්‌තස්‌ස කණ්‌හමණ්‌ඩලස්‌ස මජ්‌ඣෙ අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්‌ඨානුප්‌පත්‌තිදෙසෙ දිට්‌ඨිමණ්‌ඩලෙ සත්‌තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්‌තතෙලං පිචුපටලානි විය සත්‌ත අක්‌ඛිපටලානි බ්‍යාපෙත්‌වා පමාණතො මුග්‌ගවිදලමත්‌තං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති. තං චක්‌ඛතීති චක්‌ඛු, රූපං අස්‌සාදෙති විභාවෙති චාති අත්‌ථො. රූපයන්‌තීති රූපා, වණ්‌ණවිකාරං ආපජ්‌ජමානා හදයඞ්‌ගතභාවං පකාසෙන්‌තීති අත්‌ථො. චක්‌ඛුතො පවත්‌තං විඤ්‌ඤාණං, චක්‌ඛුස්‌ස වා විඤ්‌ඤාණං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං. ඵුසතීති ඵස්‌සො. උපසග්‌ගෙන පදං මණ්‌ඩෙත්‌වා සම්‌ඵස්‌සොති වුත්‌තං. චක්‌ඛුතො පවත්‌තො සම්‌ඵස්‌සො චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සො. චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සපච්‌චයාති චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණසම්‌පයුත්‌තඵස්‌සපච්‌චයා. වෙදයිතන්‌ති වින්‌දනං, වෙදනාති අත්‌ථො. තදෙව සුඛයතීති සුඛං, යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්‌ථො. සුට්‌ඨු වා ඛාදති, ඛනති ච කායචිත්‌තාබාධන්‌ති සුඛං. දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛං, යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං දුක්‌ඛිතං කරොතීති අත්‌ථො. න දුක්‌ඛං න සුඛන්‌ති අදුක්‌ඛමසුඛං. ම-කාරො පදසන්‌ධිවසෙන වුත්‌තො. සො පන චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සො අත්‌තනා සම්‌පයුත්‌තාය වෙදනාය සහජාත අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤනිස්‌සය විපාකආහාරසම්‌පයුත්‌තඅත්‌ථිඅවිගතවසෙන අට්‌ඨධා පච්‌චයො හොති, සම්‌පටිච්‌ඡනසම්‌පයුත්‌තාය අනන්‌තරසමනන්‌තරඅනන්‌තරූපනිස්‌සයනත්‌ථිවිගතවසෙනපඤ්‌චධා, සන්‌තීරණාදිසම්‌පයුත්‌තානං උපනිස්‌සයවසෙනෙව පච්‌චයො හොති.

    Maṃsacakkhupi sasambhāracakkhu , pasādacakkhūti duvidhaṃ hoti. Yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena upari bhamukaṭṭhikena ubhato akkhikūṭehi bahiddhā akkhipakhumehi paricchinno akkhikūpakamajjhā nikkhantena nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho setakaṇhātikaṇhamaṇḍalavicitto maṃsapiṇḍo, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idamidhādhippetaṃ. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidese diṭṭhimaṇḍale sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya satta akkhipaṭalāni byāpetvā pamāṇato muggavidalamattaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Taṃ cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho. Cakkhuto pavattaṃ viññāṇaṃ, cakkhussa vā viññāṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Phusatīti phasso. Upasaggena padaṃ maṇḍetvā samphassoti vuttaṃ. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. Cakkhusamphassapaccayāti cakkhuviññāṇasampayuttaphassapaccayā. Vedayitanti vindanaṃ, vedanāti attho. Tadeva sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Dukkhayatīti dukkhaṃ, yassuppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Na dukkhaṃ na sukhanti adukkhamasukhaṃ. Ma-kāro padasandhivasena vutto. So pana cakkhusamphasso attanā sampayuttāya vedanāya sahajāta aññamaññanissaya vipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti, sampaṭicchanasampayuttāya anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatavasenapañcadhā, santīraṇādisampayuttānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.

    සුණාතීති සොතං. තං සසම්‌භාරසොතබිලස්‌ස අන්‌තො තනුතම්‌බලොමාචිතෙ අඞ්‌ගුලිවෙධකසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ සොතවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති. සප්‌පන්‌තීති සද්‌දා, උදාහරීයන්‌තීති අත්‌ථො. ඝායතීති ඝානං. තං සසම්‌භාරඝානබිලස්‌ස අන්‌තො අජපදසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ ඝානවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති. ගන්‌ධයන්‌තීති ගන්‌ධා, අත්‌තනො වත්‌ථුං සූචෙන්‌තීති අත්‌ථො. ජීවිතමව්‌හායතීති ජිව්‌හා, සායනට්‌ඨෙන වා ජිව්‌හා. සා සසම්‌භාරජිව්‌හාය අතිඅග්‌ගමූලපස්‌සානි වජ්‌ජෙත්‌වා උපරිමතලමජ්‌ඣෙ භින්‌නඋප්‌පලදලග්‌ගසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ ජිව්‌හාවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානා තිට්‌ඨති. රසන්‌ති තෙ සත්‌තාති රසා, අස්‌සාදෙන්‌තීති අත්‌ථො. කුච්‌ඡිතානං සාසවධම්‌මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්‌පත්‌තිදෙසො. සො යාවතා ඉමස්‌මිං කායෙ උපාදිණ්‌ණප්‌පවත්‌ති නාම අත්‌ථි, තත්‌ථ යෙභුය්‍යෙන කායපසාදො කායවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානො තිට්‌ඨති. ඵුසීයන්‌තීති ඵොට්‌ඨබ්‌බා. මුනාතීති මනො, විජානාතීති අත්‌ථො. අත්‌තනො ලක්‌ඛණං ධාරෙන්‌තීති ධම්‌මා . මනොති සහාවජ්‌ජනං භවඞ්‌ගං. ධම්‌මාති ද්‌වාදසපභෙදා ධම්‌මාරම්‌මණා ධම්‌මා. මනොවිඤ්‌ඤාණන්‌ති ජවනමනොවිඤ්‌ඤාණං. මනොසම්‌ඵස්‌සොති තංසම්‌පයුත්‌තො ඵස්‌සො. සො සම්‌පයුත්‌තාය වෙදනාය විපාකපච්‌චයවජ්‌ජෙහි සෙසෙහි සත්‌තහි පච්‌චයො හොති, අනන්‌තරාය තෙහෙව, සෙසානං උපනිස්‌සයවසෙනෙව පච්‌චයො හොති.

    Suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajapadasaṇṭhāne padese ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Gandhayantīti gandhā, attano vatthuṃ sūcentīti attho. Jīvitamavhāyatīti jivhā, sāyanaṭṭhena vā jivhā. Sā sasambhārajivhāya atiaggamūlapassāni vajjetvā uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasaṇṭhāne padese jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. So yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇappavatti nāma atthi, tattha yebhuyyena kāyapasādo kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamāno tiṭṭhati. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Munātīti mano, vijānātīti attho. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Manoti sahāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ. Dhammāti dvādasapabhedā dhammārammaṇā dhammā. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Manosamphassoti taṃsampayutto phasso. So sampayuttāya vedanāya vipākapaccayavajjehi sesehi sattahi paccayo hoti, anantarāya teheva, sesānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.

    රූපාදීනි පඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජනානි ඛන්‌ධවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. සීතාදීහි රුප්‌පති පීළීයතීති රූපං. වෙදයතීති වෙදනා. සඤ්‌ජානාතීති සඤ්‌ඤා. සඞ්‌ඛරොන්‌තීති සඞ්‌ඛාරා. විජානාතීති විඤ්‌ඤාණං. චක්‌ඛාදීනි ධම්‌මවිචාරපරියන්‌තානි දස ඡක්‌කවසෙන, සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි පියරූපසාතරූපවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජාදිකා වෙදනා තංතංසම්‌පයුත්‌තාව. රූපෙසු සඤ්‌ඤා රූපසඤ්‌ඤා. සඤ්‌චෙතයතීති සඤ්‌චෙතනා, අභිසන්‌දහතීති අත්‌ථො. තසතීති තණ්‌හා, පිපාසතීති අත්‌ථො. විතක්‌කෙතීති විතක්‌කො, විතක්‌කනං වා විතක්‌කො, ඌහනන්‌ති වුත්‌තං හොති. ආරම්‌මණෙ තෙන චිත්‌තං විචරතීති විචාරො, විචරණං වා විචාරො, අනුසඤ්‌චරණන්‌ති වුත්‌තං හොති.

    Rūpādīni pañca vissajjanāni khandhavasena niddiṭṭhāni. Sītādīhi ruppati pīḷīyatīti rūpaṃ. Vedayatīti vedanā. Sañjānātīti saññā. Saṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Cakkhādīni dhammavicārapariyantāni dasa chakkavasena, saṭṭhi vissajjanāni piyarūpasātarūpavasena niddiṭṭhāni. Cakkhusamphassajādikā vedanā taṃtaṃsampayuttāva. Rūpesu saññā rūpasaññā. Sañcetayatīti sañcetanā, abhisandahatīti attho. Tasatīti taṇhā, pipāsatīti attho. Vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Ārammaṇe tena cittaṃ vicaratīti vicāro, vicaraṇaṃ vā vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti.

    4. පථවීධාතාදීනි ඡ විස්‌සජ්‌ජනානි සංඛිත්‌තෙන නාමරූපවවත්‌ථානවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. පත්‌ථටත්‌තා පථවී. අප්‌පෙති, ආපීයති, අප්‌පායතීති වා ආපො. තෙජයතීති තෙජො. වායතීති වායො. න කස්‌සති න නිකස්‌සති, කසිතුං ඡින්‌දිතුං භින්‌දිතුං වා න සක්‌කාති ආකාසො. නිස්‌සත්‌තට්‌ඨෙන ධාතු.

    4.Pathavīdhātādīni cha vissajjanāni saṃkhittena nāmarūpavavatthānavasena niddiṭṭhāni. Patthaṭattā pathavī. Appeti, āpīyati, appāyatīti vā āpo. Tejayatīti tejo. Vāyatīti vāyo. Na kassati na nikassati, kasituṃ chindituṃ bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Nissattaṭṭhena dhātu.

    පථවීකසිණාදීනි දස විස්‌සජ්‌ජනානි කසිණභාවනාවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. කසිණන්‌ති සකලඵරණවසෙන කසිණමණ්‌ඩලම්‌පි තස්‌මිං උපට්‌ඨිතනිමිත්‌තම්‌පි තදාරම්‌මණං ඣානම්‌පි වුච්‌චති. ඉධ පන ඣානං අධිප්‌පෙතං. ආදිම්‌හි චත්‌තාරි මහාභූතකසිණාරම්‌මණානි ඣානානි, තතො පරානි චත්‌තාරි වණ්‌ණකසිණාරම්‌මණානි. ආකාසකසිණන්‌ති පරිච්‌ඡෙදාකාසො, තදාරම්‌මණඤ්‌ච ඣානං, කසිණුග්‌ඝාටිමාකාසො, තදාරම්‌මණඤ්‌ච ආකාසානඤ්‌චායතනං. විඤ්‌ඤාණකසිණන්‌ති ආකාසානඤ්‌චායතනවිඤ්‌ඤාණං, තදාරම්‌මණඤ්‌ච විඤ්‌ඤාණඤ්‌චායතනං.

    Pathavīkasiṇādīni dasa vissajjanāni kasiṇabhāvanāvasena niddiṭṭhāni. Kasiṇanti sakalapharaṇavasena kasiṇamaṇḍalampi tasmiṃ upaṭṭhitanimittampi tadārammaṇaṃ jhānampi vuccati. Idha pana jhānaṃ adhippetaṃ. Ādimhi cattāri mahābhūtakasiṇārammaṇāni jhānāni, tato parāni cattāri vaṇṇakasiṇārammaṇāni. Ākāsakasiṇanti paricchedākāso, tadārammaṇañca jhānaṃ, kasiṇugghāṭimākāso, tadārammaṇañca ākāsānañcāyatanaṃ. Viññāṇakasiṇanti ākāsānañcāyatanaviññāṇaṃ, tadārammaṇañca viññāṇañcāyatanaṃ.

    කෙසාදීනි ද්‌වත්‌තිංස විස්‌සජ්‌ජනානි ද්‌වත්‌තිංසාකාරකම්‌මට්‌ඨානවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. තෙසු පන කෙසාදීසු පටිකූලතො උපට්‌ඨිතෙසු කායගතාසතිවසෙන අසුභකම්‌මට්‌ඨානං හොති, වණ්‌ණතො උපට්‌ඨිතෙසු කසිණකම්‌මට්‌ඨානං හොති, ධාතුතො උපට්‌ඨිතෙසු චතුධාතුවවත්‌ථානකම්‌මට්‌ඨානං හොති, කෙසාතිආදීනි ච පටිකූලතො වණ්‌ණතො වා උපට්‌ඨිතානං තදාරම්‌මණානි ඣානානි, ධාතුතො උපට්‌ඨිතස්‌ස තෙ ච කොට්‌ඨාසා තදාරම්‌මණා ච ධාතුභාවනා වෙදිතබ්‌බා.

    Kesādīni dvattiṃsa vissajjanāni dvattiṃsākārakammaṭṭhānavasena niddiṭṭhāni. Tesu pana kesādīsu paṭikūlato upaṭṭhitesu kāyagatāsativasena asubhakammaṭṭhānaṃ hoti, vaṇṇato upaṭṭhitesu kasiṇakammaṭṭhānaṃ hoti, dhātuto upaṭṭhitesu catudhātuvavatthānakammaṭṭhānaṃ hoti, kesātiādīni ca paṭikūlato vaṇṇato vā upaṭṭhitānaṃ tadārammaṇāni jhānāni, dhātuto upaṭṭhitassa te ca koṭṭhāsā tadārammaṇā ca dhātubhāvanā veditabbā.

    කෙසා උභොසු පස්‌සෙසු කණ්‌ණචූළිකාහි පුරතො නලාටන්‌තෙන, පච්‌ඡතො ච ගලවාටකෙන පරිච්‌ඡින්‌නා සීසකටාහවෙඨනචම්‌මෙ වීහග්‌ගමත්‌තං පවිසිත්‌වා ඨිතා අනෙකසතසහස්‌සසඞ්‌ඛා.

    Kesā ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi purato nalāṭantena, pacchato ca galavāṭakena paricchinnā sīsakaṭāhaveṭhanacamme vīhaggamattaṃ pavisitvā ṭhitā anekasatasahassasaṅkhā.

    ලොමා ඨපෙත්‌වා කෙසාදීනං පතිට්‌ඨිතොකාසං හත්‌ථතලපාදතලානි ච යෙභුය්‍යෙන සරීරචම්‌මෙ නවනවුතියා ලොමකූපසහස්‌සෙසු ලික්‌ඛාමත්‌තං පවිසිත්‌වා ඨිතා.

    Lomā ṭhapetvā kesādīnaṃ patiṭṭhitokāsaṃ hatthatalapādatalāni ca yebhuyyena sarīracamme navanavutiyā lomakūpasahassesu likkhāmattaṃ pavisitvā ṭhitā.

    නඛා අඞ්‌ගුලීනං අග්‌ගපිට්‌ඨෙසු ඨිතා වීසති.

    Nakhā aṅgulīnaṃ aggapiṭṭhesu ṭhitā vīsati.

    දන්‌තා ද්‌වීසු හණුකට්‌ඨිකෙසු ඨිතා යෙභුය්‍යෙන ද්‌වත්‌තිංස.

    Dantā dvīsu haṇukaṭṭhikesu ṭhitā yebhuyyena dvattiṃsa.

    තචො සකලසරීරං පරියොනන්‌ධිත්‌වා පාකටකිලොමකස්‌ස උපරි ඡවියා හෙට්‌ඨා ඨිතං චම්‌මං.

    Taco sakalasarīraṃ pariyonandhitvā pākaṭakilomakassa upari chaviyā heṭṭhā ṭhitaṃ cammaṃ.

    මංසං සාධිකානි තීණි අට්‌ඨිසතානි අනුලිම්‌පිත්‌වා ඨිතානි නවමංසපෙසිසතානි.

    Maṃsaṃ sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni anulimpitvā ṭhitāni navamaṃsapesisatāni.

    න්‌හාරූ සකලසරීරෙ අට්‌ඨීනි ආබන්‌ධිත්‌වා ඨිතානි නව න්‌හාරුසතානි.

    Nhārū sakalasarīre aṭṭhīni ābandhitvā ṭhitāni nava nhārusatāni.

    අට්‌ඨී සකලසරීරෙ හෙට්‌ඨා අට්‌ඨීනං උපරි ඨිතානි සාධිකානි තීණි අට්‌ඨිසතානි.

    Aṭṭhī sakalasarīre heṭṭhā aṭṭhīnaṃ upari ṭhitāni sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni.

    අට්‌ඨිමිඤ්‌ජා තෙසං තෙසං අට්‌ඨීනං අබ්‌භන්‌තරෙ ඨිතා මිඤ්‌ජා.

    Aṭṭhimiñjā tesaṃ tesaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantare ṭhitā miñjā.

    වක්‌කං ගලවාටකා නික්‌ඛන්‌තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්‌ත්‌වා ද්‌විධා භින්‌නෙන ථූලන්‌හාරුනා විනිබද්‌ධා හුත්‌වා හදයමංසං පරික්‌ඛිපිත්‌වා ඨිතා ද්‌වෙ මංසපිණ්‌ඩිකා.

    Vakkaṃ galavāṭakā nikkhantena ekamūlena thokaṃ gantvā dvidhā bhinnena thūlanhārunā vinibaddhā hutvā hadayamaṃsaṃ parikkhipitvā ṭhitā dve maṃsapiṇḍikā.

    හදයං සරීරබ්‌භන්‌තරෙ ද්‌වින්‌නං ථනානං මජ්‌ඣෙ ඨිතං අන්‌තො චිත්‌තසන්‌නිස්‌සයං අඩ්‌ඪපසතමත්‌තලොහිතපුණ්‌ණං පුන්‌නාගට්‌ඨිපතිට්‌ඨානමත්‌තාවාටකං හදයමංසං.

    Hadayaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ majjhe ṭhitaṃ anto cittasannissayaṃ aḍḍhapasatamattalohitapuṇṇaṃ punnāgaṭṭhipatiṭṭhānamattāvāṭakaṃ hadayamaṃsaṃ.

    යකනං ද්‌වින්‌නං ථනානං අබ්‌භන්‌තරෙ දක්‌ඛිණපස්‌සං නිස්‌සාය ඨිතං යමකමංසපටලං.

    Yakanaṃ dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhitaṃ yamakamaṃsapaṭalaṃ.

    කිලොමකං හදයවක්‌කානි පටිච්‌ඡාදෙත්‌වා ඨිතං පටිච්‌ඡන්‌නකිලොමකසඞ්‌ඛාතඤ්‌ච සකලසරීරෙ චම්‌මස්‌ස හෙට්‌ඨතො මංසං පරියොනන්‌ධිත්‌වා ඨිතං අප්‌පටිච්‌ඡන්‌නකිලොමකසඞ්‌ඛාතඤ්‌චාති දුවිධං පරියොනහනමංසං.

    Kilomakaṃ hadayavakkāni paṭicchādetvā ṭhitaṃ paṭicchannakilomakasaṅkhātañca sakalasarīre cammassa heṭṭhato maṃsaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ appaṭicchannakilomakasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pariyonahanamaṃsaṃ.

    පිහකං හදයස්‌ස වාමපස්‌සෙ උදරපටලස්‌ස මත්‌ථකපස්‌සං නිස්‌සාය ඨිතං උදරජිව්‌හාමංසං.

    Pihakaṃ hadayassa vāmapasse udarapaṭalassa matthakapassaṃ nissāya ṭhitaṃ udarajivhāmaṃsaṃ.

    පප්‌ඵාසං සරීරබ්‌භන්‌තරෙ ද්‌වින්‌නං ථනානං අන්‌තරෙ හදයයකනානං උපරි ඡාදෙත්‌වා ඔලම්‌බන්‌තං ඨිතං ද්‌වත්‌තිංසමංසඛණ්‌ඩප්‌පභෙදං පප්‌ඵාසමංසං.

    Papphāsaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ antare hadayayakanānaṃ upari chādetvā olambantaṃ ṭhitaṃ dvattiṃsamaṃsakhaṇḍappabhedaṃ papphāsamaṃsaṃ.

    අන්‌තං උපරි ගලවාටකෙ හෙට්‌ඨා කරීසමග්‌ගෙ විනිබන්‌ධත්‌තා ගලවාටකකරීසමග්‌ගපරියන්‌තෙ සරීරබ්‌භන්‌තරෙ ඨිතා පුරිසස්‌ස ද්‌වත්‌තිංසහත්‌ථා ඉත්‌ථියා අට්‌ඨවීසතිහත්‌ථා එකවීසතියා ඨානෙසු ඔභග්‌ගා අන්‌තවට්‌ටි.

    Antaṃ upari galavāṭake heṭṭhā karīsamagge vinibandhattā galavāṭakakarīsamaggapariyante sarīrabbhantare ṭhitā purisassa dvattiṃsahatthā itthiyā aṭṭhavīsatihatthā ekavīsatiyā ṭhānesu obhaggā antavaṭṭi.

    අන්‌තගුණං අන්‌තභොගෙ එකතො අගලන්‌තෙ ආබන්‌ධිත්‌වා එකවීසතියා අන්‌තභොගානං අන්‌තරා ඨිතං බන්‌ධනං.

    Antaguṇaṃ antabhoge ekato agalante ābandhitvā ekavīsatiyā antabhogānaṃ antarā ṭhitaṃ bandhanaṃ.

    උදරියං දන්‌තමුසලසඤ්‌චුණ්‌ණිතං ජිව්‌හාහත්‌ථපරිවත්‌තිතං ඛෙළලාලාපලිබුද්‌ධං තංඛණවිගතවණ්‌ණගන්‌ධරසාදිසම්‌පදං තන්‌තවායඛලිසුවානවමථුසදිසං නිපතිත්‌වා පිත්‌තසෙම්‌හවාතපලිවෙඨිතං හුත්‌වා උදරග්‌ගිසන්‌තාපවෙගකුථිතං කිමිකුලාකුලං උපරූපරි ඵෙණබුබ්‌බුළකානි මුඤ්‌චන්‌තං පරමකසම්‌බුකදුග්‌ගන්‌ධජෙගුච්‌ඡභාවං ආපජ්‌ජිත්‌වා ආමාසයසඞ්‌ඛාතෙ උපරිනාභිඅන්‌තපටලෙ ඨිතං නානප්‌පකාරකං අසිතපීතඛායිතසායිතං.

    Udariyaṃ dantamusalasañcuṇṇitaṃ jivhāhatthaparivattitaṃ kheḷalālāpalibuddhaṃ taṃkhaṇavigatavaṇṇagandharasādisampadaṃ tantavāyakhalisuvānavamathusadisaṃ nipatitvā pittasemhavātapaliveṭhitaṃ hutvā udaraggisantāpavegakuthitaṃ kimikulākulaṃ uparūpari pheṇabubbuḷakāni muñcantaṃ paramakasambukaduggandhajegucchabhāvaṃ āpajjitvā āmāsayasaṅkhāte uparinābhiantapaṭale ṭhitaṃ nānappakārakaṃ asitapītakhāyitasāyitaṃ.

    කරීසං පක්‌කාසයසඞ්‌ඛාතෙ හෙට්‌ඨා නාභිපිට්‌ඨිකණ්‌ටකමූලානං අන්‌තරෙ උබ්‌බෙධෙන අට්‌ඨඞ්‌ගුලමත්‌තෙ අන්‌තාවසානෙ ඨිතං වච්‌චං.

    Karīsaṃ pakkāsayasaṅkhāte heṭṭhā nābhipiṭṭhikaṇṭakamūlānaṃ antare ubbedhena aṭṭhaṅgulamatte antāvasāne ṭhitaṃ vaccaṃ.

    පිත්‌තං හදයමංසපප්‌ඵාසානං අන්‌තරෙ යකනමංසං නිස්‌සාය ඨිතං මහාකොසාතකීකොසකසදිසෙ පිත්‌තකොසකෙ ඨිතං බද්‌ධපිත්‌තසඞ්‌ඛාතඤ්‌ච, කෙසලොමනඛදන්‌තානං මංසවිනිමුත්‌තට්‌ඨානඤ්‌චෙව ථද්‌ධසුක්‌ඛචම්‌මඤ්‌ච ඨපෙත්‌වා අවසෙසං සරීරං බ්‍යාපෙත්‌වා ඨිතං අබද්‌ධපිත්‌තසඞ්‌ඛාතඤ්‌චාති දුවිධං පිත්‌තං.

    Pittaṃ hadayamaṃsapapphāsānaṃ antare yakanamaṃsaṃ nissāya ṭhitaṃ mahākosātakīkosakasadise pittakosake ṭhitaṃ baddhapittasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā avasesaṃ sarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ abaddhapittasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pittaṃ.

    සෙම්‌හං උදරපටලෙ ඨිතං එකපත්‌ථපූරප්‌පමාණං සෙම්‌හං.

    Semhaṃ udarapaṭale ṭhitaṃ ekapatthapūrappamāṇaṃ semhaṃ.

    පුබ්‌බො ඛාණුකණ්‌ටකපහරණග්‌ගිජාලාදීහි අභිහතෙ වා සරීරප්‌පදෙසෙ අබ්‌භන්‌තරධාතුක්‌ඛොභවසෙන වා උප්‌පන්‌නෙසු ගණ්‌ඩපීළකාදීසු පරිපක්‌කලොහිතපරිණාමො. ලොහිතං යකනස්‌ස හෙට්‌ඨාභාගං පූරෙත්‌වා හදයවක්‌කපප්‌ඵාසානං උපරි ථොකං ථොකං පග්‌ඝරන්‌තං වක්‌කහදයයකනපප්‌ඵාසෙ තෙමයමානං ඨිතං එකපත්‌ථපූරමත්‌තං සන්‌නිචිතලොහිතසඞ්‌ඛාතඤ්‌ච, කෙසලොමනඛදන්‌තානං මංසවිනිමුත්‌තට්‌ඨානඤ්‌චෙව ථද්‌ධසුක්‌ඛචම්‌මඤ්‌ච ඨපෙත්‌වා ධමනිජාලානුසාරෙන සබ්‌බං උපාදිණ්‌ණසරීරං ඵරිත්‌වා ඨිතං සංසරණලොහිතසඞ්‌ඛාතඤ්‌චාති දුවිධං ලොහිතං.

    Pubbo khāṇukaṇṭakapaharaṇaggijālādīhi abhihate vā sarīrappadese abbhantaradhātukkhobhavasena vā uppannesu gaṇḍapīḷakādīsu paripakkalohitapariṇāmo. Lohitaṃ yakanassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā hadayavakkapapphāsānaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharantaṃ vakkahadayayakanapapphāse temayamānaṃ ṭhitaṃ ekapatthapūramattaṃ sannicitalohitasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā dhamanijālānusārena sabbaṃ upādiṇṇasarīraṃ pharitvā ṭhitaṃ saṃsaraṇalohitasaṅkhātañcāti duvidhaṃ lohitaṃ.

    සෙදො අග්‌ගිසන්‌තාපසූරියසන්‌තාපඋතුවිකාරාදීහි සන්‌තත්‌තෙ සරීරෙ සබ්‌බකෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්‌ඝරණකආපොධාතු.

    Sedo aggisantāpasūriyasantāpautuvikārādīhi santatte sarīre sabbakesalomakūpavivarehi paggharaṇakaāpodhātu.

    මෙදො ථූලස්‌ස සකලසරීරෙ චම්‌මමංසන්‌තරෙ කිසස්‌ස ජඞ්‌ඝමංසාදීනි නිස්‌සාය ඨිතො ථිනසිනෙහො.

    Medo thūlassa sakalasarīre cammamaṃsantare kisassa jaṅghamaṃsādīni nissāya ṭhito thinasineho.

    අස්‌සු සොමනස්‌සදොමනස්‌සවිසභාගාහාරඋතූහි සමුට්‌ඨහිත්‌වා අක්‌ඛිකූපකෙ පූරෙත්‌වා තිට්‌ඨන්‌තී වා පග්‌ඝරන්‌තී වා ආපොධාතු.

    Assu somanassadomanassavisabhāgāhārautūhi samuṭṭhahitvā akkhikūpake pūretvā tiṭṭhantī vā paggharantī vā āpodhātu.

    වසා අග්‌ගිසන්‌තාපසූරියසන්‌තාපඋතුවිසභාගෙහි උස්‌මාජාතෙසු යෙභුය්‍යෙන හත්‌ථතලහත්‌ථපිට්‌ඨිපාදතලපාදපිට්‌ඨිනාසාපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතො විලීනසිනෙහො.

    Vasā aggisantāpasūriyasantāpautuvisabhāgehi usmājātesu yebhuyyena hatthatalahatthapiṭṭhipādatalapādapiṭṭhināsāpuṭanalāṭaaṃsakūṭesu ṭhito vilīnasineho.

    ඛෙළො තථාරූපං ආහාරං පස්‌සන්‌තස්‌ස වා සරන්‌තස්‌ස වා මුඛෙ වා ඨපෙන්‌තස්‌ස හදයං වා ආකිලායන්‌තස්‌ස කිස්‌මිඤ්‌චිදෙව වා ජිගුච්‌ඡං උප්‌පාදෙන්‌තස්‌ස භිය්‍යො උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා උභොහි කපොලපස්‌සෙහි ඔරුය්‌හ ජිව්‌හාය තිට්‌ඨමානා ඵෙණමිස්‌සා ආපොධාතු.

    Kheḷo tathārūpaṃ āhāraṃ passantassa vā sarantassa vā mukhe vā ṭhapentassa hadayaṃ vā ākilāyantassa kismiñcideva vā jigucchaṃ uppādentassa bhiyyo uppajjitvā ubhohi kapolapassehi oruyha jivhāya tiṭṭhamānā pheṇamissā āpodhātu.

    සිඞ්‌ඝාණිකා විසභාගාහාරඋතුවසෙන සඤ්‌ජාතධාතුක්‌ඛොභස්‌ස වා රොදන්‌තස්‌ස වා අන්‌තොසීසෙ මත්‌ථලුඞ්‌ගතො ගලිත්‌වා තාලුමත්‌ථකවිවරෙන ඔතරිත්‌වා නාසාපුටෙ පූරෙත්‌වා තිට්‌ඨන්‌තං වා පග්‌ඝරන්‌තං වා පූති අසුචි පිච්‌ඡිලං.

    Siṅghāṇikā visabhāgāhārautuvasena sañjātadhātukkhobhassa vā rodantassa vā antosīse matthaluṅgato galitvā tālumatthakavivarena otaritvā nāsāpuṭe pūretvā tiṭṭhantaṃ vā paggharantaṃ vā pūti asuci picchilaṃ.

    ලසිකා අට්‌ඨිසන්‌ධීනං අබ්‌භඤ්‌ජනකිච්‌චං සාධයමානං අසීතිසතසන්‌ධීනං අබ්‌භන්‌තරෙ ඨිතං පිච්‌ඡිලකුණපං.

    Lasikā aṭṭhisandhīnaṃ abbhañjanakiccaṃ sādhayamānaṃ asītisatasandhīnaṃ abbhantare ṭhitaṃ picchilakuṇapaṃ.

    මුත්‌තං ආහාරඋතුවසෙන වත්‌ථිපුටබ්‌භන්‌තරෙ ඨිතා ආපොධාතු.

    Muttaṃ āhārautuvasena vatthipuṭabbhantare ṭhitā āpodhātu.

    මත්‌ථලුඞ්‌ගං සීසකටාහබ්‌භන්‌තරෙ චත්‌තාරො සිබ්‌බිනිමග්‌ගෙ නිස්‌සාය ඨිතො චතුපිණ්‌ඩසමොධානො මිඤ්‌ජරාසි.

    Matthaluṅgaṃ sīsakaṭāhabbhantare cattāro sibbinimagge nissāya ṭhito catupiṇḍasamodhāno miñjarāsi.

    චක්‌ඛායතනාදීනි ද්‌වාදස විස්‌සජ්‌ජනානි ද්‌වාදසායතනවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්‌ස ච නයනතො ආයතනං. චක්‌ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්‌වාරාරම්‌මණා චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්‌චෙන ආයතන්‌ති උට්‌ඨහන්‌ති ඝටන්‌ති, වායමන්‌තීති වුත්‌තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්‌මෙ එතානි තනොන්‌ති, විත්‌ථාරෙන්‌තීති වුත්‌තං හොති. ඉදඤ්‌ච අනමතග්‌ගෙ සංසාරෙ පවත්‌තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්‌ඛං යාව න නිවත්‌තති, තාව නයන්‌ති, පවත්‌තයන්‌තීති වුත්‌තං හොති.

    Cakkhāyatanādīni dvādasa vissajjanāni dvādasāyatanavasena niddiṭṭhāni. Āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatanaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti, vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti, vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati, tāva nayanti, pavattayantīti vuttaṃ hoti.

    අපිච නිවාසට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආකරට්‌ඨෙන සමොසරණට්‌ඨානට්‌ඨෙන සඤ්‌ජාතිදෙසට්‌ඨෙන කාරණට්‌ඨෙන ච ආයතනං . තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්‌සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්‌තිආදීසු නිවාසට්‌ඨානං ‘‘ආයතන’’න්‌ති වුච්‌චති. ‘‘සුවණ්‌ණායතනං රජතායතන’’න්‌තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්‌ති නං විහඞ්‌ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්‌ඨානං. ‘‘දක්‌ඛිණාපථො ගුන්‌නං ආයතන’’න්‌තිආදීසු සඤ්‌ජාතිදෙසො. ‘‘තත්‍ර තත්‍රෙව සක්‌ඛිභබ්‌බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 3.102; 5.23) කාරණං. චක්‌ඛුආදීසු චාපි තෙ තෙ චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා නිවසන්‌ති තදායත්‌තවුත්‌තිතායාති චක්‌ඛාදයො නෙසං නිවාසට්‌ඨානං , චක්‌ඛාදීසු ච තෙ ආකිණ්‌ණා තන්‌නිස්‌සයත්‌තා තදාරම්‌මණත්‌තා චාති චක්‌ඛාදයො ච නෙසං ආකරො, තත්‌ථ තත්‌ථ වත්‌ථුද්‌වාරාරම්‌මණවසෙන සමොසරණතො චක්‌ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්‌ඨානං, තංනිස්‌සයාරම්‌මණභාවෙන තත්‌ථෙව උප්‌පත්‌තිතො චක්‌ඛාදයො ච නෙසං සඤ්‌ජාතිදෙසො, චක්‌ඛාදීනං අභාවෙ අභාවතො චක්‌ඛාදයො ච නෙසං කාරණන්‌ති යථාවුත්‌තෙනත්‌ථෙන චක්‌ඛු ච තං ආයතනඤ්‌චාති චක්‌ඛායතනං. එවං සෙසානිපි.

    Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ . Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23) kāraṇaṃ. Cakkhuādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ , cakkhādīsu ca te ākiṇṇā tannissayattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo ca nesaṃ ākaro, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, taṃnissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso, cakkhādīnaṃ abhāve abhāvato cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇanti yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Evaṃ sesānipi.

    චක්‌ඛුධාතාදීනි අට්‌ඨාරස විස්‌සජ්‌ජනානි අට්‌ඨාරසධාතුවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. චක්‌ඛාදීසු එකෙකො ධම්‌මො යථාසම්‌භවං විදහති, ධීයතෙ, විධානං විධීයතෙ, එතාය, එත්‌ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්‌ථිතා හුත්‌වා සුවණ්‌ණරජතාදිධාතුයො විය සුවණ්‌ණරජතාදිං, අනෙකප්‌පකාරං සංසාරදුක්‌ඛං විදහන්‌ති. භාරහාරෙහි ච භාරො විය සත්‌තෙහි ධීයන්‌තෙ, ධාරීයන්‌තීති අත්‌ථො. දුක්‌ඛවිධානමත්‌තමෙව චෙතා අවසවත්‌තනතො. එතාහි ච කරණභූතාහි සංසාරදුක්‌ඛං සත්‌තෙහි අනුවිධීයති. තථාවිහිතඤ්‌චෙතං එතාස්‌වෙව ධීයති, ඨපීයතීති අත්‌ථො. අපිච යථා තිත්‌ථියානං අත්‌තා නාම සභාවතො නත්‌ථි, න එවමෙතා. එතා පන අත්‌තනො සභාවං ධාරෙන්‌තීති ධාතුයො. යථා ච ලොකෙ විචිත්‌තා හරිතාලමනොසිලාදයො සෙලාවයවා ධාතුයොති වුච්‌චන්‌ති, එවමෙතාපි ධාතුයො වියාති ධාතුයො. විචිත්‌තා හෙතා ඤාණනෙය්‍යාවයවාති. යථා වා සරීරසඞ්‌ඛාතස්‌ස සමුදායස්‌ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිසභාගලක්‌ඛණපරිච්‌ඡින්‌නෙසු ධාතුසමඤ්‌ඤා, එවමෙවෙතෙසුපි පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ඛාතස්‌ස අත්‌තභාවස්‌ස අවයවෙසු ධාතුසමඤ්‌ඤා වෙදිතබ්‌බා. අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිසභාගලක්‌ඛණපරිච්‌ඡින්‌නා හෙතෙ චක්‌ඛාදයොති. අපිච ධාතූති නිජ්‌ජීවමත්‌තස්‌සෙතං අධිවචනං. තථා හි භගවා ‘‘ඡධාතුරො අයං භික්‌ඛු පුරිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.343-344) ජීවසඤ්‌ඤාසමූහනනත්‌ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. යථාවුත්‌තෙනත්‌ථෙන චක්‌ඛු ච තං ධාතු චාති චක්‌ඛුධාතු. එවං සෙසාපි. මනොධාතූති ච තිස්‌සො මනොධාතුයො. ධම්‌මධාතූති වෙදනාසඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධා සොළස සුඛුමරූපානි නිබ්‌බානඤ්‌ච. මනොවිඤ්‌ඤාණධාතූති ඡසත්‌තති මනොවිඤ්‌ඤාණධාතුයො.

    Cakkhudhātādīni aṭṭhārasa vissajjanāni aṭṭhārasadhātuvasena niddiṭṭhāni. Cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati, dhīyate, vidhānaṃ vidhīyate, etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ, anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti. Bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante, dhārīyantīti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati. Tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati, ṭhapīyatīti attho. Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo selāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viyāti dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇaneyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evamevetesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā ‘‘chadhāturo ayaṃ bhikkhu puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhananatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu. Evaṃ sesāpi. Manodhātūti ca tisso manodhātuyo. Dhammadhātūti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā soḷasa sukhumarūpāni nibbānañca. Manoviññāṇadhātūti chasattati manoviññāṇadhātuyo.

    චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීනි බාවීසති විස්‌සජ්‌ජනානි බාවීසතින්‌ද්‍රියවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. චක්‌ඛුමෙව දස්‌සනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං. සොතමෙව සවනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති සොතින්‌ද්‍රියං. ඝානමෙව ඝායනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඝානින්‌ද්‍රියං. ජිව්‌හා එව සායනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ජිව්‌හින්‌ද්‍රියං. කායො එව ඵුසනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති කායින්‌ද්‍රියං. මනතෙ ඉති මනො, විජානාතීති අත්‌ථො. අට්‌ඨකථාචරියා පනාහු – නාලියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්‌මණං මනති ජානාතීති මනො, තදෙව මනනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති මනින්‌ද්‍රියං.

    Cakkhundriyādīni bāvīsati vissajjanāni bāvīsatindriyavasena niddiṭṭhāni. Cakkhumeva dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃ. Sotameva savanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti sotindriyaṃ. Ghānameva ghāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti ghānindriyaṃ. Jivhā eva sāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jivhindriyaṃ. Kāyo eva phusanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti kāyindriyaṃ. Manate iti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāliyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ manati jānātīti mano, tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti manindriyaṃ.

    ජීවන්‌ති තෙන තංසහජාතා ධම්‌මාති ජීවිතං, තදෙව අනුපාලනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්‌ද්‍රියං. තං රූපජීවිතින්‌ද්‍රියං අරූපජීවිතින්‌ද්‍රියන්‌ති දුවිධං. සබ්‌බකම්‌මජරූපසහජං සහජරූපානුපාලනං රූපජීවිතින්‌ද්‍රියං, සබ්‌බචිත්‌තසහජං සහජඅරූපානුපාලනං අරූපජීවිතින්‌ද්‍රියං.

    Jīvanti tena taṃsahajātā dhammāti jīvitaṃ, tadeva anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ. Taṃ rūpajīvitindriyaṃ arūpajīvitindriyanti duvidhaṃ. Sabbakammajarūpasahajaṃ sahajarūpānupālanaṃ rūpajīvitindriyaṃ, sabbacittasahajaṃ sahajaarūpānupālanaṃ arūpajīvitindriyaṃ.

    ථීයති සඞ්‌ඝාතං ගච්‌ඡති එතිස්‌සා ගබ්‌භොති ඉත්‌ථී, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීසු ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, නියමතො ඉත්‌ථියා එව ඉන්‌ද්‍රියං ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං.

    Thīyati saṅghātaṃ gacchati etissā gabbhoti itthī, itthiliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato itthiyā eva indriyaṃ itthindriyaṃ.

    පුං-වුච්‌චති නිරයො, පුං සඞ්‌ඛාතෙ නිරයෙ රිසීයති හිංසීයතීති පුරිසො, පුරිසලිඞ්‌ගාදීසු ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, නියමතො පුරිසස්‌සෙව ඉන්‌ද්‍රියං පුරිසින්‌ද්‍රියං. ද්‌වීසුපෙතෙසු එකෙකං සභාවකස්‌ස එකෙකස්‌ස කම්‌මජරූපසහජං හොති.

    Puṃ-vuccati nirayo, puṃ saṅkhāte niraye risīyati hiṃsīyatīti puriso, purisaliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato purisasseva indriyaṃ purisindriyaṃ. Dvīsupetesu ekekaṃ sabhāvakassa ekekassa kammajarūpasahajaṃ hoti.

    කුසලවිපාකකායවිඤ්‌ඤාණසම්‌පයුත්‌තං සුඛං, කායිකසාතලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, සුඛමෙව ඉන්‌ද්‍රියං සුඛින්‌ද්‍රියං.

    Kusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ, kāyikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sukhameva indriyaṃ sukhindriyaṃ.

    අකුසලවිපාකකායවිඤ්‌ඤාණසම්‌පයුත්‌තං දුක්‌ඛං, කායිකඅසාතලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, දුක්‌ඛමෙව ඉන්‌ද්‍රියං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං.

    Akusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ dukkhaṃ, kāyikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, dukkhameva indriyaṃ dukkhindriyaṃ.

    පීතිසොමනස්‌සයොගතො සොභනං මනො අස්‌සාති සුමනො, සුමනස්‌ස භාවො සොමනස්‌සං, චෙතසිකසාතලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, සොමනස්‌සමෙව ඉන්‌ද්‍රියං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං.

    Pītisomanassayogato sobhanaṃ mano assāti sumano, sumanassa bhāvo somanassaṃ, cetasikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ.

    දොමනස්‌සයොගතො දුට්‌ඨු මනො අස්‌සාති, හීනවෙදනත්‌තා වා කුච්‌ඡිතං මනො අස්‌සාති දුම්‌මනො, දුම්‌මනස්‌ස භාවො දොමනස්‌සං, චෙතසිකඅසාතලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, දොමනස්‌සමෙව ඉන්‌ද්‍රියං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං. සුඛදුක්‌ඛාකාරපවත්‌තිං උපෙක්‌ඛති මජ්‌ඣත්‌තාකාරසණ්‌ඨිතත්‌තා තෙනාකාරෙන පවත්‌තතීති උපෙක්‌ඛා, මජ්‌ඣත්‌තලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, උපෙක්‌ඛා එව ඉන්‌ද්‍රියං උපෙක්‌ඛින්‌ද්‍රියං.

    Domanassayogato duṭṭhu mano assāti, hīnavedanattā vā kucchitaṃ mano assāti dummano, dummanassa bhāvo domanassaṃ, cetasikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, domanassameva indriyaṃ domanassindriyaṃ. Sukhadukkhākārapavattiṃ upekkhati majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā, majjhattalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, upekkhā eva indriyaṃ upekkhindriyaṃ.

    සද්‌දහන්‌ති එතාය, සයං වා සද්‌දහති, සද්‌දහනමත්‌තමෙව වා එසාති සද්‌ධා, අස්‌සද්‌ධියස්‌ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්‌ථෙන ඉන්‌ද්‍රියං, අධිමොක්‌ඛලක්‌ඛණෙ වා ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, සද්‌ධායෙව ඉන්‌ද්‍රියං සද්‌ධින්‌ද්‍රියං.

    Saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā, assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, adhimokkhalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, saddhāyeva indriyaṃ saddhindriyaṃ.

    වීරභාවො වීරියං, වීරානං වා කම්‌මං, විධිනා වා නයෙන ඊරයිතබ්‌බං පවත්‌තයිතබ්‌බන්‌ති වීරියං, කොසජ්‌ජස්‌ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්‌ථෙන ඉන්‌ද්‍රියං, පග්‌ගහණලක්‌ඛණෙ වා ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, වීරියමෙව ඉන්‌ද්‍රියං වීරියින්‌ද්‍රියං.

    Vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ, kosajjassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, paggahaṇalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, vīriyameva indriyaṃ vīriyindriyaṃ.

    සරන්‌ති තාය, සයං වා සරති, සරණමත්‌තමෙව වා එසාති සති, මුට්‌ඨසච්‌චස්‌ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්‌ථෙන ඉන්‌ද්‍රියං, උපට්‌ඨානලක්‌ඛණෙ වා ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, සති එව ඉන්‌ද්‍රියං සතින්‌ද්‍රියං.

    Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati, muṭṭhasaccassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sati eva indriyaṃ satindriyaṃ.

    ආරම්‌මණෙ චිත්‌තං සම්‌මා ආධියති ඨපෙතීති සමාධි, වික්‌ඛෙපස්‌ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්‌ථෙන ඉන්‌ද්‍රියං, අවික්‌ඛෙපලක්‌ඛණෙ වා ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, සමාධි එව ඉන්‌ද්‍රියං සමාධින්‌ද්‍රියං.

    Ārammaṇe cittaṃ sammā ādhiyati ṭhapetīti samādhi, vikkhepassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, avikkhepalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, samādhi eva indriyaṃ samādhindriyaṃ.

    ‘‘ඉදං දුක්‌ඛ’’න්‌තිආදිනා නයෙන අරියසච්‌චානි පජානාතීති පඤ්‌ඤා. අට්‌ඨකථායං පන ‘‘අනිච්‌චං දුක්‌ඛමනත්‌තාති පඤ්‌ඤාපනවසෙන පඤ්‌ඤා’’ති වුත්‌තං. අවිජ්‌ජාය අභිභවනතො අධිපතිඅත්‌ථෙන ඉන්‌ද්‍රියං, දස්‌සනලක්‌ඛණෙ වා ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති ඉන්‌ද්‍රියං, පඤ්‌ඤා එව ඉන්‌ද්‍රියං පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං.

    ‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā nayena ariyasaccāni pajānātīti paññā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘aniccaṃ dukkhamanattāti paññāpanavasena paññā’’ti vuttaṃ. Avijjāya abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, paññā eva indriyaṃ paññindriyaṃ.

    අනමතග්‌ගෙ සංසාරවට්‌ටෙ අනඤ්‌ඤාතං අමතං පදං චතුසච්‌චධම්‌මමෙව වා ජානිස්‌සාමීති පටිපන්‌නස්‌ස උප්‌පජ්‌ජනතො ඉන්‌ද්‍රියට්‌ඨසම්‌භවතො ච අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියං. සොතාපත්‌තිමග්‌ගඤාණස්‌සෙතං නාමං.

    Anamatagge saṃsāravaṭṭe anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmīti paṭipannassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca anaññātaññassāmītindriyaṃ. Sotāpattimaggañāṇassetaṃ nāmaṃ.

    පඨමමග්‌ගෙන ඤාතං මරියාදං අනතික්‌කමිත්‌වා තෙසංයෙව තෙන මග්‌ගෙන ඤාතානං චතුසච්‌චධම්‌මානමෙව ජානනතො ඉන්‌ද්‍රියට්‌ඨසම්‌භවතො ච ආජානනකං ඉන්‌ද්‍රියං අඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං. සොතාපත්‌තිඵලාදීසු ඡසු ඨානෙසු ඤාණස්‌සෙතං නාමං.

    Paṭhamamaggena ñātaṃ mariyādaṃ anatikkamitvā tesaṃyeva tena maggena ñātānaṃ catusaccadhammānameva jānanato indriyaṭṭhasambhavato ca ājānanakaṃ indriyaṃ aññindriyaṃ. Sotāpattiphalādīsu chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ nāmaṃ.

    අඤ්‌ඤාතාවිනො චතුසච්‌චෙසු නිට්‌ඨිතඤාණකිච්‌චස්‌ස ඛීණාසවස්‌ස උප්‌පජ්‌ජනතො ඉන්‌ද්‍රියට්‌ඨසම්‌භවතො ච අඤ්‌ඤාතාවින්‌ද්‍රියං, අඤ්‌ඤාතාවීනං වා චතූසු සච්‌චෙසු නිට්‌ඨිතකිච්‌චානං චත්‌තාරි සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣිත්‌වා ඨිතානං ධම්‌මානං අබ්‌භන්‌තරෙ ඉන්‌දට්‌ඨසාධනෙන අඤ්‌ඤාතාවින්‌ද්‍රියං. අරහත්‌තඵලඤාණස්‌සෙතං නාමං. සබ්‌බානිපෙතානි යථායොගං ඉන්‌දලිඞ්‌ගට්‌ඨෙන ඉන්‌දදෙසිතට්‌ඨෙන ඉන්‌දදිට්‌ඨට්‌ඨෙන ඉන්‌දසිට්‌ඨට්‌ඨෙන ඉන්‌දජුට්‌ඨට්‌ඨෙන ච ඉන්‌ද්‍රියානි. භගවා හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො පරමිස්‌සරියභාවතො ඉන්‌දො, කුසලාකුසලඤ්‌ච කම්‌මං කම්‌මෙසු කස්‌සචි ඉස්‌සරියාභාවතො. තෙනෙවෙත්‌ථ කම්‌මජනිතානි ඉන්‌ද්‍රියානි කුසලාකුසලකම්‌මං උල්‌ලිඞ්‌ගෙන්‌ති , තෙන ච සිට්‌ඨානීති ඉන්‌දලිඞ්‌ගට්‌ඨෙන ඉන්‌දසිට්‌ඨට්‌ඨෙන ච ඉන්‌ද්‍රියානි. සබ්‌බානෙව පනෙතානි භගවතා මුනින්‌දෙන යථාභූතතො පකාසිතානි අභිසම්‌බුද්‌ධානි චාති ඉන්‌දදෙසිතට්‌ඨෙන ඉන්‌දදිට්‌ඨට්‌ඨෙන ච ඉන්‌ද්‍රියානි. තෙනෙව ච භගවතා මුනින්‌දෙන කානිචි ගොචරාසෙවනාය, කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්‌දජුට්‌ඨට්‌ඨෙනපි ඉන්‌ද්‍රියානි. අපි ච ආධිපච්‌චසඞ්‌ඛාතෙන ඉස්‌සරියට්‌ඨෙනපි එතානි ඉන්‌ද්‍රියානි. චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදිපවත්‌තියඤ්‌හි චක්‌ඛාදීනං සිද්‌ධමාධිපච්‌චං තස්‌මිං තික්‌ඛෙ තික්‌ඛත්‌තා මන්‌දෙ ච මන්‌දත්‌තාති.

    Aññātāvino catusaccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ, aññātāvīnaṃ vā catūsu saccesu niṭṭhitakiccānaṃ cattāri saccāni paṭivijjhitvā ṭhitānaṃ dhammānaṃ abbhantare indaṭṭhasādhanena aññātāvindriyaṃ. Arahattaphalañāṇassetaṃ nāmaṃ. Sabbānipetāni yathāyogaṃ indaliṅgaṭṭhena indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena indajuṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Bhagavā hi sammāsambuddho paramissariyabhāvato indo, kusalākusalañca kammaṃ kammesu kassaci issariyābhāvato. Tenevettha kammajanitāni indriyāni kusalākusalakammaṃ ulliṅgenti , tena ca siṭṭhānīti indaliṅgaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Sabbāneva panetāni bhagavatā munindena yathābhūtato pakāsitāni abhisambuddhāni cāti indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Teneva ca bhagavatā munindena kānici gocarāsevanāya, kānici bhāvanāsevanāya sevitānīti indajuṭṭhaṭṭhenapi indriyāni. Api ca ādhipaccasaṅkhātena issariyaṭṭhenapi etāni indriyāni. Cakkhuviññāṇādipavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipaccaṃ tasmiṃ tikkhe tikkhattā mande ca mandattāti.

    5.

    5.

    කාමධාතුආදීනි ද්‌වාදස විස්‌සජ්‌ජනානි භවප්‌පභෙදවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. කාමරාගසඞ්‌ඛාතෙන කාමෙන යුත්‌තා ධාතු කාමධාතු, කාමසඞ්‌ඛාතා වා ධාතු කාමධාතු.

    Kāmadhātuādīni dvādasa vissajjanāni bhavappabhedavasena niddiṭṭhāni. Kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu.

    කාමං පහාය රූපෙන යුත්‌තා ධාතු රූපධාතු, රූපසඞ්‌ඛාතා වා ධාතු රූපධාතු.

    Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu.

    කාමඤ්‌ච රූපඤ්‌ච පහාය අරූපෙන යුත්‌තා ධාතු අරූපධාතු, අරූපසඞ්‌ඛාතා වා ධාතු අරූපධාතු.

    Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu.

    තා එව ධාතුයො පුන භවපරියායෙන වුත්‌තා. භවතීති හි භවොති වුච්‌චති. සඤ්‌ඤාය යුත්‌තො භවො සඤ්‌ඤාභවො, සඤ්‌ඤාසහගතො වා භවො සඤ්‌ඤාභවො, සඤ්‌ඤා වා එත්‌ථ භවෙ අත්‌ථීති සඤ්‌ඤාභවො. සො කාමභවො ච අසඤ්‌ඤාභවමුත්‌තො රූපභවො ච නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤාභවමුත්‌තො අරූපභවො ච හොති.

    Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavatīti hi bhavoti vuccati. Saññāya yutto bhavo saññābhavo, saññāsahagato vā bhavo saññābhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.

    න සඤ්‌ඤාභවො අසඤ්‌ඤාභවො, සො රූපභවෙකදෙසො.

    Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso.

    ඔළාරිකත්‌තාභාවතො නෙවසඤ්‌ඤා, සුඛුමත්‌තෙන සම්‌භවතො නාසඤ්‌ඤාති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤා, තාය යුත්‌තො භවො නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤාභවො. අථ වා ඔළාරිකාය සඤ්‌ඤාය අභාවා, සුඛුමාය ච භාවා නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤා අස්‌මිං භවෙති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤාභවො, සො අරූපභවෙකදෙසො.

    Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sambhavato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā, sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso.

    එකෙන රූපක්‌ඛන්‌ධෙන වොකිණ්‌ණො භවො එකෙන වොකාරො අස්‌ස භවස්‌සාති එකවොකාරභවො, සො අසඤ්‌ඤභවොව.

    Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo ekena vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññabhavova.

    චතූහි අරූපක්‌ඛන්‌ධෙහි වොකිණ්‌ණො භවො චතූහි වොකාරො අස්‌ස භවස්‌සාති චතුවොකාරභවො , සො අරූපභවො එව.

    Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo catūhi vokāro assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva.

    පඤ්‌චහි ඛන්‌ධෙහි වොකිණ්‌ණො භවො පඤ්‌චහි වොකාරො අස්‌ස භවස්‌සාති පඤ්‌චවොකාරභවො, සො කාමභවො ච රූපභවෙකදෙසො ච හොති.

    Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo pañcahi vokāro assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti.

    6. පඨමජ්‌ඣානාදීනි ද්‌වාදස විස්‌සජ්‌ජනානි ඣානසමාපත්‌තිවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. ඣානන්‌ති ඉධ බ්‍රහ්‌මවිහාරමත්‌තං අධිප්‌පෙතං. විතක්‌කවිචාරපීතිසුඛචිත්‌තෙකග්‌ගතාසම්‌පයුත්‌තං පඨමං ඣානං. පීතිසුඛචිත්‌තෙකග්‌ගතාසම්‌පයුත්‌තං දුතියං ඣානං. සුඛචිත්‌තෙකග්‌ගතාසම්‌පයුත්‌තං තතියං ඣානං. උපෙක්‌ඛාචිත්‌තෙකග්‌ගතාසම්‌පයුත්‌තං චතුත්‌ථං ඣානං.

    6.Paṭhamajjhānādīni dvādasa vissajjanāni jhānasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Jhānanti idha brahmavihāramattaṃ adhippetaṃ. Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyaṃ jhānaṃ. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyaṃ jhānaṃ. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthaṃ jhānaṃ.

    මෙදති මෙජ්‌ජතීති මෙත්‌තා, සිනිය්‌හතීති අත්‌ථො. මිත්‌තෙ වා භවා, මිත්‌තස්‌ස වා එසා පවත්‌තීති මෙත්‌තා, පච්‌චනීකධම්‌මෙහි මුත්‌තත්‌තා ආරම්‌මණෙ චාධිමුත්‌තත්‌තා විමුත්‌ති, චෙතසො විමුත්‌ති චෙතොවිමුත්‌ති, මෙත්‌තා එව චෙතොවිමුත්‌ති මෙත්‌තාචෙතොවිමුත්‌ති.

    Medati mejjatīti mettā, siniyhatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattīti mettā, paccanīkadhammehi muttattā ārammaṇe cādhimuttattā vimutti, cetaso vimutti cetovimutti, mettā eva cetovimutti mettācetovimutti.

    කරුණා වුත්‌තත්‌ථා එව.

    Karuṇā vuttatthā eva.

    මොදන්‌ති තාය තංසමඞ්‌ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්‌තමෙව වා තන්‌ති මුදිතා. ‘‘අවෙරා හොන්‌තූ’’තිආදිබ්‍යාපාරප්‌පහානෙන මජ්‌ඣත්‌තභාවූපගමනෙන ච උපෙක්‌ඛතීති උපෙක්‌ඛා. මෙත්‌තාදයො තයො බ්‍රහ්‌මවිහාරා පඨමාදීහි තීහි ඣානෙහි යුත්‌තා. උපෙක්‌ඛාබ්‍රහ්‌මවිහාරො චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙන යුත්‌තො.

    Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā tanti muditā. ‘‘Averā hontū’’tiādibyāpārappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā. Mettādayo tayo brahmavihārā paṭhamādīhi tīhi jhānehi yuttā. Upekkhābrahmavihāro catutthajjhānena yutto.

    ඵරණවසෙන නත්‌ථි එතස්‌ස අන්‌තොති අනන්‌තො. ආකාසො අනන්‌තො ආකාසානන්‌තො, කසිණුග්‌ඝාටිමාකාසො . ආකාසානන්‌තොයෙව ආකාසානඤ්‌චං, තං ආකාසානඤ්‌චං අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනමස්‌ස සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස ඣානස්‌ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති ආකාසානඤ්‌චායතනං. ආකාසානඤ්‌චායතනමෙව සමාපත්‌ති ආකාසානඤ්‌චායතනසමාපත්‌ති. ඵරණවසෙන ච නත්‌ථි එතස්‌ස අන්‌තොති අනන්‌තං, තං ආකාසාරම්‌මණං විඤ්‌ඤාණං. අනන්‌තමෙව ආනඤ්‌චං, විඤ්‌ඤාණං ආනඤ්‌චං ‘‘විඤ්‌ඤාණානඤ්‌ච’’න්‌ති අවත්‌වා ‘‘විඤ්‌ඤාණඤ්‌ච’’න්‌ති වුත්‌තං. අයඤ්‌හෙත්‌ථ රුළ්‌හිසද්‌දො. තං විඤ්‌ඤාණඤ්‌චං අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනමස්‌ස සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස ඣානස්‌ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති විඤ්‌ඤාණඤ්‌චායතනං. නත්‌ථි එතස්‌ස කිඤ්‌චනන්‌ති අකිඤ්‌චනං, අන්‌තමසො භඞ්‌ගමත්‌තම්‌පි අස්‌ස අවසිට්‌ඨං නත්‌ථීති වුත්‌තං හොති. අකිඤ්‌චනස්‌ස භාවො ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤං. ආකාසානඤ්‌චායතනවිඤ්‌ඤාණාභාවස්‌සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤං. අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනමස්‌ස සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස ඣානස්‌ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤායතනං. ඔළාරිකාය සඤ්‌ඤාය අභාවතො, සුඛුමාය ච භාවතො නෙවස්‌ස සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස ඣානස්‌ස සඤ්‌ඤා නාසඤ්‌ඤාති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤං. නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤඤ්‌ච තං මනායතනධම්‌මායතනපරියාපන්‌නත්‌තා ආයතනඤ්‌චාති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනං. අථ වා යායමෙත්‌ථ සඤ්‌ඤා සා පටුසඤ්‌ඤාකිච්‌චං කාතුං අසමත්‌ථතාය නෙවසඤ්‌ඤා, සඞ්‌ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්‌ජමානත්‌තා නාසඤ්‌ඤාති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤා, නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤා ච සා සෙසධම්‌මානං අධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන ආයතනඤ්‌චාති නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනං. ආකිඤ්‌චඤ්‌ඤායතනාරම්‌මණාය සමාපත්‌තියා එතං අධිවචනං. න කෙවලං එත්‌ථ සඤ්‌ඤා එදිසී, අථ ඛො වෙදනාපි නෙවවෙදනා නාවෙදනා. චිත්‌තම්‌පි නෙවචිත්‌තං නාචිත්‌තං. ඵස්‌සොපි නෙවඵස්‌සො නාඵස්‌සො. එස නයො සෙසසම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙසු. සඤ්‌ඤාසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති.

    Pharaṇavasena natthi etassa antoti ananto. Ākāso ananto ākāsānanto, kasiṇugghāṭimākāso . Ākāsānantoyeva ākāsānañcaṃ, taṃ ākāsānañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākāsānañcāyatanaṃ. Ākāsānañcāyatanameva samāpatti ākāsānañcāyatanasamāpatti. Pharaṇavasena ca natthi etassa antoti anantaṃ, taṃ ākāsārammaṇaṃ viññāṇaṃ. Anantameva ānañcaṃ, viññāṇaṃ ānañcaṃ ‘‘viññāṇānañca’’nti avatvā ‘‘viññāṇañca’’nti vuttaṃ. Ayañhettha ruḷhisaddo. Taṃ viññāṇañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti viññāṇañcāyatanaṃ. Natthi etassa kiñcananti akiñcanaṃ, antamaso bhaṅgamattampi assa avasiṭṭhaṃ natthīti vuttaṃ hoti. Akiñcanassa bhāvo ākiñcaññaṃ. Ākāsānañcāyatanaviññāṇābhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākiñcaññaṃ. Adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākiñcaññāyatanaṃ. Oḷārikāya saññāya abhāvato, sukhumāya ca bhāvato nevassa sasampayuttadhammassa jhānassa saññā nāsaññāti nevasaññānāsaññaṃ. Nevasaññānāsaññañca taṃ manāyatanadhammāyatanapariyāpannattā āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Atha vā yāyamettha saññā sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññāti nevasaññānāsaññā, nevasaññānāsaññā ca sā sesadhammānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Ākiñcaññāyatanārammaṇāya samāpattiyā etaṃ adhivacanaṃ. Na kevalaṃ ettha saññā edisī, atha kho vedanāpi nevavedanā nāvedanā. Cittampi nevacittaṃ nācittaṃ. Phassopi nevaphasso nāphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Saññāsīsena panāyaṃ desanā katāti.

    අවිජ්‌ජාදීනි ද්‌වාදස විස්‌සජ්‌ජනානි පටිච්‌චසමුප්‌පාදඞ්‌ගවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. පූරෙතුං අයුත්‌තට්‌ඨෙන කායදුච්‌චරිතාදි අවින්‌දියං නාම, අලද්‌ධබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. තං අවින්‌දියං වින්‌දතීති අවිජ්‌ජා. තබ්‌බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්‌දියං නාම, තං වින්‌දියං න වින්‌දතීති අවිජ්‌ජා. ඛන්‌ධානං රාසට්‌ඨං, ආයතනානං ආයතනට්‌ඨං, ධාතූනං සුඤ්‌ඤට්‌ඨං, ඉන්‌ද්‍රියානං අධිපතියට්‌ඨං, සච්‌චානං තථට්‌ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්‌ජා. දුක්‌ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්‌තං චතුබ්‌බිධං චතුබ්‌බිධං අත්‌ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්‌ජා, අන්‌තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්‌බයොනිගතිභවවිඤ්‌ඤාණට්‌ඨිතිසත්‌තාවාසෙසු සත්‌තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්‌ජා, පරමත්‌ථතො අවිජ්‌ජමානෙසු ඉත්‌ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්‌ජමානෙසුපි ඛන්‌ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්‌ජා, අපි ච චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං වත්‌ථාරම්‌මණානං පටිච්‌චසමුප්‌පාදපටිච්‌චසමුප්‌පන්‌නානඤ්‌ච ධම්‌මානං ඡාදනතොපි අවිජ්‌ජා. සඞ්‌ඛතමභිසඞ්‌ඛරොන්‌තීති සඞ්‌ඛාරා. විජානාතීති විඤ්‌ඤාණං. නමතීති නාමං, නාමයතීති වා නාමං. රුප්‌පතීති රූපං. ආයෙ තනොති , ආයතඤ්‌ච නයතීති ආයතනං. ඵුසතීති ඵස්‌සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්‌සතීති තණ්‌හා. උපාදියති භුසං ගණ්‌හාතීති උපාදානං. භවති, භාවයතීති වා භවො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්‌ති එතෙනාති මරණං.

    Avijjādīni dvādasa vissajjanāni paṭiccasamuppādaṅgavasena niddiṭṭhāni. Pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā, antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā, paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā, api ca cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca dhammānaṃ chādanatopi avijjā. Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ, nāmayatīti vā nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye tanoti , āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti taṇhā. Upādiyati bhusaṃ gaṇhātīti upādānaṃ. Bhavati, bhāvayatīti vā bhavo. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti etenāti maraṇaṃ.

    7. දුක්‌ඛාදීනි අට්‌ඨසතානි අට්‌ඨ ච විස්‌සජ්‌ජනානි චතුසච්‌චයොජනාවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. ‘‘දුක්‌ඛං අභිඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌තිආදීසු හි ඡන්‌නං චතුක්‌කානං වසෙන චතුවීසති විස්‌සජ්‌ජනානි ‘‘චක්‌ඛු ජරාමරණ’’න්‌ති පෙය්‍යාලෙ ‘‘චක්‌ඛු අභිඤ්‌ඤෙය්‍යං සොතං අභිඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌තිආදිනා ‘‘ජාති අභිඤ්‌ඤෙය්‍යා’’ති පරියොසානෙන පඤ්‌චනවුතාධිකෙන විස්‌සජ්‌ජනසතෙන යොජෙත්‌වා වුත්‌තානි. පඤ්‌චනවුතාධිකං චතුක්‌කසතං හොති, තෙසං චතුක්‌කානං වසෙන අසීතිඅධිකානි සත්‌ත විස්‌සජ්‌ජනසතානි. ‘‘ජරාමරණං අභිඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌තිආදිකෙ චතුක්‌කෙ ‘‘චත්‌තාරි විස්‌සජ්‌ජනානී’’ති එවං සබ්‌බානි අට්‌ඨ ච සතානි අට්‌ඨ ච විස්‌සජ්‌ජනානි හොන්‌ති. එත්‌ථ ච තස්‌ස තස්‌ස ධම්‌මස්‌ස පධානභූතො පච්‌චයො සමුදයොති වෙදිතබ්‌බො. සබ්‌බසඞ්‌ඛාරෙහි සුඤ්‌ඤං නිබ්‌බානං නිරොධොති වෙදිතබ්‌බං. අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියාදීනං තිණ්‌ණම්‌පි හි ලොකුත්‌තරින්‌ද්‍රියානං එත්‌ථ අභාවං සන්‌ධාය අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියනිරොධොතිආදි යුජ්‌ජති . නිරොධගාමිනිපටිපදාති ච සබ්‌බත්‌ථ අරියමග්‌ගො එව. එවඤ්‌හි වුච්‌චමානෙ ඵලෙපි මග්‌ගවොහාරසම්‌භවතො අඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියඅඤ්‌ඤාතාවින්‌ද්‍රියානම්‌පි යුජ්‌ජති. පුන දුක්‌ඛාදීනං පරිඤ්‌ඤට්‌ඨාදිවසෙන අට්‌ඨසතානි අට්‌ඨ ච විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි, පුන දුක්‌ඛාදීනං පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධට්‌ඨාදිවසෙන අට්‌ඨසතානි අට්‌ඨ ච විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. පරිඤ්‌ඤා ච සා පටිවිජ්‌ඣිතබ්‌බට්‌ඨෙන පටිවෙධො චාති පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධො. පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධොව අත්‌ථො පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධට්‌ඨො.

    7.Dukkhādīni aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni catusaccayojanāvasena niddiṭṭhāni. ‘‘Dukkhaṃ abhiññeyya’’ntiādīsu hi channaṃ catukkānaṃ vasena catuvīsati vissajjanāni ‘‘cakkhu jarāmaraṇa’’nti peyyāle ‘‘cakkhu abhiññeyyaṃ sotaṃ abhiññeyya’’ntiādinā ‘‘jāti abhiññeyyā’’ti pariyosānena pañcanavutādhikena vissajjanasatena yojetvā vuttāni. Pañcanavutādhikaṃ catukkasataṃ hoti, tesaṃ catukkānaṃ vasena asītiadhikāni satta vissajjanasatāni. ‘‘Jarāmaraṇaṃ abhiññeyya’’ntiādike catukke ‘‘cattāri vissajjanānī’’ti evaṃ sabbāni aṭṭha ca satāni aṭṭha ca vissajjanāni honti. Ettha ca tassa tassa dhammassa padhānabhūto paccayo samudayoti veditabbo. Sabbasaṅkhārehi suññaṃ nibbānaṃ nirodhoti veditabbaṃ. Anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇampi hi lokuttarindriyānaṃ ettha abhāvaṃ sandhāya anaññātaññassāmītindriyanirodhotiādi yujjati . Nirodhagāminipaṭipadāti ca sabbattha ariyamaggo eva. Evañhi vuccamāne phalepi maggavohārasambhavato aññindriyaaññātāvindriyānampi yujjati. Puna dukkhādīnaṃ pariññaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna dukkhādīnaṃ pariññāpaṭivedhaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Pariññā ca sā paṭivijjhitabbaṭṭhena paṭivedho cāti pariññāpaṭivedho. Pariññāpaṭivedhova attho pariññāpaṭivedhaṭṭho.

    8. පුන තානෙව දුක්‌ඛාදීනි ජරාමරණපරියන්‌තානි ද්‌විඅධිකානි ද්‌වෙ පදසතානි සමුදයාදීහි සත්‌තහි සත්‌තහි පදෙහි යොජෙත්‌වා ද්‌විඅධිකානං ද්‌වින්‌නං අට්‌ඨකසතානං වසෙන සහස්‌සඤ්‌ච ඡ ච සතානි සොළස ච විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. තත්‌ථ පධානභූතො පච්‌චයො සමුදයො, තස්‌ස නිරොධො සමුදයනිරොධො. ඡන්‌දො එව රාගො ඡන්‌දරාගො, දුක්‌ඛෙ සුඛසඤ්‌ඤාය දුක්‌ඛස්‌ස ඡන්‌දරාගො, තස්‌ස නිරොධො ඡන්‌දරාගනිරොධො. දුක්‌ඛං පටිච්‌ච උප්‌පජ්‌ජමානං සුඛං සොමනස්‌සං දුක්‌ඛස්‌ස අස්‌සාදො. දුක්‌ඛස්‌ස අනිච්‌චතා දුක්‌ඛස්‌ස විපරිණාමධම්‌මතා දුක්‌ඛස්‌ස ආදීනවො. දුක්‌ඛෙ ඡන්‌දරාගවිනයො ඡන්‌දරාගප්‌පහානං දුක්‌ඛස්‌ස නිස්‌සරණං. ‘‘යං ඛො පන කිඤ්‌චි භූතං සඞ්‌ඛතං පටිච්‌චසමුප්‌පන්‌නං නිරොධො තස්‌ස නිස්‌සරණ’’න්‌ති (පටි. ම. 1.24) වචනතො නිබ්‌බානමෙව දුක්‌ඛස්‌ස නිස්‌සරණං. ‘‘දුක්‌ඛනිරොධො සමුදයනිරොධො ඡන්‌දරාගනිරොධො දුක්‌ඛස්‌ස නිස්‌සරණ’’න්‌ති නානාසඞ්‌ඛතපටිපක්‌ඛවසෙන නානාපරියායවචනෙහි චතූසු ඨානෙසු නිබ්‌බානමෙව වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. කෙචි පන ‘‘ආහාරසමුදයා දුක්‌ඛසමුදයො ආහාරනිරොධා දුක්‌ඛනිරොධො සරසවසෙන සමුදයනිරොධො, අථ වා උදයබ්‌බයදස්‌සනෙන සමුදයනිරොධො සහ විපස්‌සනාය මග්‌ගො ඡන්‌දරාගනිරොධො’’ති වදන්‌ති. එවඤ්‌ච වුච්‌චමානෙ ලොකුත්‌තරින්‌ද්‍රියානං අවිපස්‌සනූපගත්‌තා න සබ්‌බසාධාරණං හොතීති පඨමං වුත්‌තනයොව ගහෙතබ්‌බො. ලොකුත්‌තරින්‌ද්‍රියෙසු හි ඡන්‌දරාගාභාවතොයෙව ඡන්‌දරාගනිරොධොති යුජ්‌ජති. සරීරෙ ඡන්‌දරාගෙනෙව සරීරෙකදෙසෙසු කෙසාදීසුපි ඡන්‌දරාගො කතොව හොති, ජරාමරණවන්‌තෙසු ඡන්‌දරාගෙනෙව ජරාමරණෙසුපි ඡන්‌දරාගො කතොව හොති. එවං අස්‌සාදාදීනවාපි යොජෙතබ්‌බා. පුන දුක්‌ඛාදීනි ජරාමරණපරියන්‌තානි ද්‌විඅධිකානි ද්‌වෙ පදසතානි සමුදයාදීහි ඡහි ඡහි පදෙහි යොජෙත්‌වා ද්‌විඅධිකානං ද්‌වින්‌නං සත්‌තකසතානං වසෙන නයසහස්‌සඤ්‌ච චත්‌තාරි ච සතානි චුද්‌දස ච විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි.

    8. Puna tāneva dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi sattahi sattahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ aṭṭhakasatānaṃ vasena sahassañca cha ca satāni soḷasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha padhānabhūto paccayo samudayo, tassa nirodho samudayanirodho. Chando eva rāgo chandarāgo, dukkhe sukhasaññāya dukkhassa chandarāgo, tassa nirodho chandarāganirodho. Dukkhaṃ paṭicca uppajjamānaṃ sukhaṃ somanassaṃ dukkhassa assādo. Dukkhassa aniccatā dukkhassa vipariṇāmadhammatā dukkhassa ādīnavo. Dukkhe chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Yaṃ kho pana kiñci bhūtaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ nirodho tassa nissaraṇa’’nti (paṭi. ma. 1.24) vacanato nibbānameva dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Dukkhanirodho samudayanirodho chandarāganirodho dukkhassa nissaraṇa’’nti nānāsaṅkhatapaṭipakkhavasena nānāpariyāyavacanehi catūsu ṭhānesu nibbānameva vuttanti veditabbaṃ. Keci pana ‘‘āhārasamudayā dukkhasamudayo āhāranirodhā dukkhanirodho sarasavasena samudayanirodho, atha vā udayabbayadassanena samudayanirodho saha vipassanāya maggo chandarāganirodho’’ti vadanti. Evañca vuccamāne lokuttarindriyānaṃ avipassanūpagattā na sabbasādhāraṇaṃ hotīti paṭhamaṃ vuttanayova gahetabbo. Lokuttarindriyesu hi chandarāgābhāvatoyeva chandarāganirodhoti yujjati. Sarīre chandarāgeneva sarīrekadesesu kesādīsupi chandarāgo katova hoti, jarāmaraṇavantesu chandarāgeneva jarāmaraṇesupi chandarāgo katova hoti. Evaṃ assādādīnavāpi yojetabbā. Puna dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi chahi chahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ sattakasatānaṃ vasena nayasahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni.

    9. ඉදානි රූපාදීනි ජරාමරණපරියන්‌තානි එකාධිකානි ද්‌වෙ පදසතානි සත්‌තහි අනුපස්‌සනාහි යොජෙත්‌වා නිද්‌දිසිතුං පඨමං තාව අනිච්‌චානුපස්‌සනාදයො සත්‌ත අනුපස්‌සනා නිද්‌දිට්‌ඨා. තානි සබ්‌බානි සත්‌තහි සුද්‌ධිකඅනුපස්‌සනාවිස්‌සජ්‌ජනෙහි සද්‌ධිං සහස්‌සඤ්‌ච චත්‌තාරි ච සතානි චුද්‌දස ච විස්‌සජ්‌ජනානි හොන්‌ති. අනිච්‌චන්‌ති අනුපස්‌සනා අනිච්‌චානුපස්‌සනා. සා නිච්‌චසඤ්‌ඤාපටිපක්‌ඛා. දුක්‌ඛන්‌ති අනුපස්‌සනා දුක්‌ඛානුපස්‌සනා. සා සුඛසඤ්‌ඤාපටිපක්‌ඛා. අනත්‌තාති අනුපස්‌සනා අනත්‌තානුපස්‌සනා. සා අත්‌තසඤ්‌ඤාපටිපක්‌ඛා. තිස්‌සන්‌නං අනුපස්‌සනානං පරිපූරත්‌තා නිබ්‌බින්‌දතීති නිබ්‌බිදා, නිබ්‌බිදා ච සා අනුපස්‌සනා චාති නිබ්‌බිදානුපස්‌සනා. සා නන්‌දිපටිපක්‌ඛා. චතස්‌සන්‌නං අනුපස්‌සනානං පරිපූරත්‌තා විරජ්‌ජතීති විරාගො, විරාගො ච සො අනුපස්‌සනා චාති විරාගානුපස්‌සනා. සා රාගපටිපක්‌ඛා. පඤ්‌චන්‌නං අනුපස්‌සනානං පරිපූරත්‌තා රාගං නිරොධෙතීති නිරොධො, නිරොධො ච සො අනුපස්‌සනා චාති නිරොධානුපස්‌සනා. සා සමුදයපටිපක්‌ඛා. ඡන්‌නං අනුපස්‌සනානං පරිපූරත්‌තා පටිනිස්‌සජ්‌ජතීති පටිනිස්‌සග්‌ගො, පටිනිස්‌සග්‌ගො ච සො අනුපස්‌සනා චාති පටිනිස්‌සග්‌ගානුපස්‌සනා. සා ආදානපටිපක්‌ඛා. ලොකුත්‌තරින්‌ද්‍රියානං අසතිපි විපස්‌සනූපගත්‌තෙ ‘‘සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛාරා අනිච්‌චා, සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛාරා දුක්‌ඛා, සබ්‌බෙ ධම්‌මා අනත්‌තා’’ති (ධ. ප. 277-279; පටි. ම. 1.31) වචනතො තෙසම්‌පි අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තත්‌තා තත්‌ථ නිච්‌චසුඛත්‌තසඤ්‌ඤානං නන්‌දියා රාගස්‌ස ච අභාවා නිරොධවන්‌තානීති අනුපස්‌සනතො පරිච්‌චාගපටිනිස්‌සග්‌ගපක්‌ඛන්‌දනපටිනිස්‌සග්‌ගසම්‌භවතො ච තෙහිපි සත්‌ත අනුපස්‌සනා යොජිතාති වෙදිතබ්‌බා. ජරාමරණවන්‌තෙසු අනිච්‌චාදිතො දිට්‌ඨෙසු ජරාමරණම්‌පි අනිච්‌චාදිතො දිට්‌ඨං නාම හොති, ජරාමරණවන්‌තෙසු නිබ්‌බින්‌දන්‌තො විරජ්‌ජන්‌තො ජරාමරණෙ නිබ්‌බින්‌නො ච විරත්‌තො ච හොති, ජරාමරණවන්‌තෙසු නිරොධතො දිට්‌ඨෙසු ජරාමරණම්‌පි නිරොධතො දිට්‌ඨං නාම හොති, ජරාමරණවන්‌තෙසු පටිනිස්‌සජ්‌ජන්‌තො ජරාමරණං පටිනිස්‌සජ්‌ජන්‌තොව හොතීති ජරාමරණෙහි සත්‌ත අනුපස්‌සනා යොජිතාති වෙදිතබ්‌බා.

    9. Idāni rūpādīni jarāmaraṇapariyantāni ekādhikāni dve padasatāni sattahi anupassanāhi yojetvā niddisituṃ paṭhamaṃ tāva aniccānupassanādayo satta anupassanā niddiṭṭhā. Tāni sabbāni sattahi suddhikaanupassanāvissajjanehi saddhiṃ sahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni honti. Aniccanti anupassanā aniccānupassanā. Sā niccasaññāpaṭipakkhā. Dukkhanti anupassanā dukkhānupassanā. Sā sukhasaññāpaṭipakkhā. Anattāti anupassanā anattānupassanā. Sā attasaññāpaṭipakkhā. Tissannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā nibbindatīti nibbidā, nibbidā ca sā anupassanā cāti nibbidānupassanā. Sā nandipaṭipakkhā. Catassannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā virajjatīti virāgo, virāgo ca so anupassanā cāti virāgānupassanā. Sā rāgapaṭipakkhā. Pañcannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā rāgaṃ nirodhetīti nirodho, nirodho ca so anupassanā cāti nirodhānupassanā. Sā samudayapaṭipakkhā. Channaṃ anupassanānaṃ paripūrattā paṭinissajjatīti paṭinissaggo, paṭinissaggo ca so anupassanā cāti paṭinissaggānupassanā. Sā ādānapaṭipakkhā. Lokuttarindriyānaṃ asatipi vipassanūpagatte ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 277-279; paṭi. ma. 1.31) vacanato tesampi aniccadukkhānattattā tattha niccasukhattasaññānaṃ nandiyā rāgassa ca abhāvā nirodhavantānīti anupassanato pariccāgapaṭinissaggapakkhandanapaṭinissaggasambhavato ca tehipi satta anupassanā yojitāti veditabbā. Jarāmaraṇavantesu aniccādito diṭṭhesu jarāmaraṇampi aniccādito diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu nibbindanto virajjanto jarāmaraṇe nibbinno ca viratto ca hoti, jarāmaraṇavantesu nirodhato diṭṭhesu jarāmaraṇampi nirodhato diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu paṭinissajjanto jarāmaraṇaṃ paṭinissajjantova hotīti jarāmaraṇehi satta anupassanā yojitāti veditabbā.

    10. ඉදානි ආදීනවඤාණස්‌ස වත්‌ථුභූතානං උප්‌පාදාදීනං පඤ්‌චන්‌නං ආරම්‌මණානං වසෙන උප්‌පාදාදීනි තෙසං වෙවචනානි පඤ්‌චදස විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි, සන්‌තිපදඤාණස්‌ස තප්‌පටිපක්‌ඛාරම්‌මණවසෙන අනුප්‌පාදාදීනි පඤ්‌චදස විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි, පුන තානෙව උප්‌පාදානුප්‌පාදාදීනි පදානි යුගළකවසෙන යොජෙත්‌වා තිංස විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. එවං ඉමස්‌මිං නයෙව සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි හොන්‌ති. තත්‌ථ උප්‌පාදොති පුරිමකම්‌මපච්‌චයා ඉධ උප්‌පත්‌ති. පවත්‌තන්‌ති තථාඋප්‌පන්‌නස්‌ස පවත්‌ති. නිමිත්‌තන්‌ති සබ්‌බම්‌පි සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තං. යොගාවචරස්‌ස හි සඞ්‌ඛාරා සසණ්‌ඨානා විය උපට්‌ඨහන්‌ති, තස්‌මා නිමිත්‌තන්‌ති වුච්‌චන්‌ති. ආයූහනාති ආයතිං පටිසන්‌ධිහෙතුභූතං කම්‌මං. තඤ්‌හි අභිසඞ්‌ඛරණට්‌ඨෙන ආයූහනාති වුච්‌චති.

    10. Idāni ādīnavañāṇassa vatthubhūtānaṃ uppādādīnaṃ pañcannaṃ ārammaṇānaṃ vasena uppādādīni tesaṃ vevacanāni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, santipadañāṇassa tappaṭipakkhārammaṇavasena anuppādādīni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna tāneva uppādānuppādādīni padāni yugaḷakavasena yojetvā tiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Evaṃ imasmiṃ nayeva saṭṭhi vissajjanāni honti. Tattha uppādoti purimakammapaccayā idha uppatti. Pavattanti tathāuppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi saṅkhāranimittaṃ. Yogāvacarassa hi saṅkhārā sasaṇṭhānā viya upaṭṭhahanti, tasmā nimittanti vuccanti. Āyūhanāti āyatiṃ paṭisandhihetubhūtaṃ kammaṃ. Tañhi abhisaṅkharaṇaṭṭhena āyūhanāti vuccati.

    පටිසන්‌ධීති ආයතිං උප්‌පත්‌ති. සා හි භවන්‌තරපටිසන්‌ධානතො පටිසන්‌ධීති වුච්‌චති. ගතීති යාය ගතියා සා පටිසන්‌ධි හොති. සා හි ගන්‌තබ්‌බතො ගතීති වුච්‌චති. නිබ්‌බත්‌තීති ඛන්‌ධානං නිබ්‌බත්‌තනං. උපපත්‌තීති ‘‘සමාපන්‌නස්‌ස වා උපපන්‌නස්‌ස වා’’ති (පටි. ම. 1.72) එවං වුත්‌තා විපාකපවත්‌ති. ජාතීති ජනනං. තත්‌ථ තත්‌ථ නිබ්‌බත්‌තමානානං සත්‌තානං යෙ යෙ ඛන්‌ධා පාතුභවන්‌ති, තෙසං තෙසං පඨමං පාතුභාවො. ජරාති ජීරණං. සා දුවිධා ඨිතඤ්‌ඤථත්‌තලක්‌ඛණසඞ්‌ඛාතං සඞ්‌ඛතලක්‌ඛණඤ්‌ච ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිසම්‌මතො සන්‌තතියං එකභවපරියාපන්‌නඛන්‌ධානං පුරාණභාවො ච. සා ඉධ අධිප්‌පෙතා. බ්‍යාධීති ධාතුක්‌ඛොභපච්‌චයසමුට්‌ඨිතො පිත්‌තසෙම්‌හවාතසන්‌නිපාතඋතුවිපරිණාමවිසමපරිහාරඋපක්‌කමකම්‌මවිපාකවසෙන අට්‌ඨවිධො ආබාධො. විවිධං දුක්‌ඛං ආදහති විදහතීති බ්‍යාධි, බ්‍යාධයති තාපෙති, කම්‌පයතීති වා බ්‍යාධි. මරණන්‌ති මරන්‌ති එතෙනාති මරණං. තං දුවිධං වයලක්‌ඛණසඞ්‌ඛාතං සඞ්‌ඛතලක්‌ඛණඤ්‌ච එකභවපරියාපන්‌නජීවිතින්‌ද්‍රියප්‌පබන්‌ධවිච්‌ඡෙදො ච. තං ඉධ අධිප්‌පෙතං.

    Paṭisandhīti āyatiṃ uppatti. Sā hi bhavantarapaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati. Gatīti yāya gatiyā sā paṭisandhi hoti. Sā hi gantabbato gatīti vuccati. Nibbattīti khandhānaṃ nibbattanaṃ. Upapattīti ‘‘samāpannassa vā upapannassa vā’’ti (paṭi. ma. 1.72) evaṃ vuttā vipākapavatti. Jātīti jananaṃ. Tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamaṃ pātubhāvo. Jarāti jīraṇaṃ. Sā duvidhā ṭhitaññathattalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakhandhānaṃ purāṇabhāvo ca. Sā idha adhippetā. Byādhīti dhātukkhobhapaccayasamuṭṭhito pittasemhavātasannipātautuvipariṇāmavisamaparihāraupakkamakammavipākavasena aṭṭhavidho ābādho. Vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi, byādhayati tāpeti, kampayatīti vā byādhi. Maraṇanti maranti etenāti maraṇaṃ. Taṃ duvidhaṃ vayalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Taṃ idha adhippetaṃ.

    සොකොති සොචනං. ඤාතිභොගරොගසීලදිට්‌ඨිබ්‍යසනෙහි ඵුට්‌ඨස්‌ස චිත්‌තසන්‌තාපො. පරිදෙවොති පරිදෙවනං. ඤාතිබ්‍යසනාදීහියෙව ඵුට්‌ඨස්‌ස වචීපලාපො. උපායාසොති භුසො ආයාසො. ඤාතිබ්‍යසනාදීහියෙව ඵුට්‌ඨස්‌ස අධිමත්‌තචෙතොදුක්‌ඛප්‌පභාවිතො දොසොයෙව. එත්‌ථ ච උප්‌පාදාදයො පඤ්‌චෙව ආදීනවඤාණස්‌ස වත්‌ථුවසෙන වුත්‌තා, සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. ‘‘නිබ්‌බත්‌තී’’ති හි උප්‌පාදස්‌ස, ‘‘ජාතී’’ති පටිසන්‌ධියා වෙවචනං, ‘‘ගති උපපත්‌තී’’ති ඉදං ද්‌වයං පවත්‌තස්‌ස, ජරාදයො නිමිත්‌තස්‌සාති. අනුප්‌පාදාදිවචනෙහි පන නිබ්‌බානමෙව වුත්‌තං.

    Sokoti socanaṃ. Ñātibhogarogasīladiṭṭhibyasanehi phuṭṭhassa cittasantāpo. Paridevoti paridevanaṃ. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa vacīpalāpo. Upāyāsoti bhuso āyāso. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Ettha ca uppādādayo pañceva ādīnavañāṇassa vatthuvasena vuttā, sesā tesaṃ vevacanavasena. ‘‘Nibbattī’’ti hi uppādassa, ‘‘jātī’’ti paṭisandhiyā vevacanaṃ, ‘‘gati upapattī’’ti idaṃ dvayaṃ pavattassa, jarādayo nimittassāti. Anuppādādivacanehi pana nibbānameva vuttaṃ.

    පුන තානෙව උප්‌පාදානුප්‌පාදාදීනි සට්‌ඨි පදානි දුක්‌ඛසුඛපදෙහි යොජෙත්‌වා සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි, භයඛෙමපදෙහි යොජෙත්‌වා සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි, සාමිසනිරාමිසපදෙහි යොජෙත්‌වා සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි, සඞ්‌ඛාරනිබ්‌බානපදෙහි යොජෙත්‌වා සට්‌ඨි විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. තත්‌ථ දුක්‌ඛන්‌ති අනිච්‌චත්‌තා දුක්‌ඛං. දුක්‌ඛපටිපක්‌ඛතො සුඛං. යං දුක්‌ඛං, තං භයං. භයපටිපක්‌ඛතො ඛෙමං. යං භයං, තං වට්‌ටාමිසලොකාමිසෙහි අවිප්‌පමුත්‌තත්‌තා සාමිසං. සාමිසපටිපක්‌ඛතො නිරාමිසං. යං සාමිසං, තං සඞ්‌ඛාරමත්‌තමෙව. සඞ්‌ඛාරපටිපක්‌ඛතො සන්‌තත්‌තා නිබ්‌බානං. සඞ්‌ඛාරා හි ආදිත්‌තා, නිබ්‌බානං සන්‌තන්‌ති. දුක්‌ඛාකාරෙන භයාකාරෙන සාමිසාකාරෙන සඞ්‌ඛාරාකාරෙනාති එවං තෙන තෙන ආකාරෙන පවත්‌තිං සන්‌ධාය තථා තථා වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බන්‌ති.

    Puna tāneva uppādānuppādādīni saṭṭhi padāni dukkhasukhapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, bhayakhemapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, sāmisanirāmisapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, saṅkhāranibbānapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha dukkhanti aniccattā dukkhaṃ. Dukkhapaṭipakkhato sukhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, taṃ bhayaṃ. Bhayapaṭipakkhato khemaṃ. Yaṃ bhayaṃ, taṃ vaṭṭāmisalokāmisehi avippamuttattā sāmisaṃ. Sāmisapaṭipakkhato nirāmisaṃ. Yaṃ sāmisaṃ, taṃ saṅkhāramattameva. Saṅkhārapaṭipakkhato santattā nibbānaṃ. Saṅkhārā hi ādittā, nibbānaṃ santanti. Dukkhākārena bhayākārena sāmisākārena saṅkhārākārenāti evaṃ tena tena ākārena pavattiṃ sandhāya tathā tathā vuttanti veditabbanti.

    11. පරිග්‌ගහට්‌ඨාදීනි එකතිංස විස්‌සජ්‌ජනානි අරියමග්‌ගක්‌ඛණවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. අරියමග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා හි ධම්‌මා ආදිතො පභුති උප්‌පාදනත්‌ථං පරිග්‌ගය්‌හන්‌තෙ ඉති පරිග්‌ගහා, තෙසං සභාවො පරිග්‌ගහට්‌ඨො. තෙසංයෙව අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපරිවාරභාවෙන පරිවාරට්‌ඨො. භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපූරට්‌ඨො. තෙසංයෙව සමාධිවසෙන එකාරම්‌මණපරිග්‌ගහමපෙක්‌ඛිත්‌වා එකග්‌ගට්‌ඨො. නානාරම්‌මණවික්‌ඛෙපාභාවමපෙක්‌ඛිත්‌වා අවික්‌ඛෙපට්‌ඨො. වීරියවසෙන පග්‌ගහට්‌ඨො. සමාධිවසෙන උදකෙන න්‌හානීයචුණ්‌ණානං විය අවිප්‌පකිණ්‌ණතා අවිසාරට්‌ඨො. සමාධියොගෙන අලුලිතත්‌තා අනාවිලට්‌ඨො. අවිකම්‌පිතත්‌තා අනිඤ්‌ජනට්‌ඨො. එකත්‌තුපට්‌ඨානවසෙනාති සමාධියොගෙන ච එකාරම්‌මණෙ භුසං පතිට්‌ඨානවසෙන ච. ඨිතට්‌ඨොති ආරම්‌මණෙ නිච්‌චලභාවෙන පතිට්‌ඨිතට්‌ඨො. තස්‌ස නිබ්‌බානාරම්‌මණස්‌ස ආලම්‌බනභාවෙන ආරම්‌මණට්‌ඨො. තත්‌ථෙව නිකාමචාරභාවෙන ගොචරට්‌ඨො. නිස්‌සරණපහානභාවෙන නිබ්‌බානස්‌ස පහානට්‌ඨො. කිලෙසපරිච්‌චාගවසෙන අරියමග්‌ගස්‌ස පරිච්‌චාගට්‌ඨො. දුභතො වුට්‌ඨානවසෙන වුට්‌ඨානට්‌ඨො. නිමිත්‌තපවත්‌තෙහි නිවත්‌තනවසෙන නිවත්‌තනට්‌ඨො. නිබ්‌බුතත්‌තා සන්‌තට්‌ඨො. අතප්‌පකත්‌තා උත්‌තමත්‌තා ච පණීතට්‌ඨො. කිලෙසෙහි විමුත්‌තත්‌තා, ආරම්‌මණෙ ච අධිමුත්‌තත්‌තා විමුත්‌තට්‌ඨො. ආසවානං අවිසයභාවෙන පරිසුද්‌ධත්‌තා අනාසවට්‌ඨො. කිලෙසකන්‌තාරසංසාරකන්‌තාරාතික්‌කමනෙන තරණට්‌ඨො. සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තාභාවෙන අනිමිත්‌තට්‌ඨො. තණ්‌හාපණිධිඅභාවෙන අප්‌පණිහිතට්‌ඨො. අත්‌තසාරාභාවෙන සුඤ්‌ඤතට්‌ඨො. විමුත්‌තිරසෙන එකරසතාය, සමථවිපස්‌සනානං එකරසතාය වා එකරසට්‌ඨො. සමථවිපස්‌සනානං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනතිවත්‌තනට්‌ඨො. තෙසංයෙව යුගනද්‌ධට්‌ඨො. අරියමග්‌ගස්‌ස සඞ්‌ඛාරතො නිග්‌ගමනෙ නිය්‍යානට්‌ඨො. නිබ්‌බානසම්‌පාපනෙන හෙතුට්‌ඨො. නිබ්‌බානපච්‌චක්‌ඛකරණෙන දස්‌සනට්‌ඨො. අධිපතිභාවෙන ආධිපතෙය්‍යට්‌ඨොති.

    11.Pariggahaṭṭhādīni ekatiṃsa vissajjanāni ariyamaggakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggasampayuttā hi dhammā ādito pabhuti uppādanatthaṃ pariggayhante iti pariggahā, tesaṃ sabhāvo pariggahaṭṭho. Tesaṃyeva aññamaññaparivārabhāvena parivāraṭṭho. Bhāvanāpāripūrivasena paripūraṭṭho. Tesaṃyeva samādhivasena ekārammaṇapariggahamapekkhitvā ekaggaṭṭho. Nānārammaṇavikkhepābhāvamapekkhitvā avikkhepaṭṭho. Vīriyavasena paggahaṭṭho. Samādhivasena udakena nhānīyacuṇṇānaṃ viya avippakiṇṇatā avisāraṭṭho. Samādhiyogena alulitattā anāvilaṭṭho. Avikampitattā aniñjanaṭṭho. Ekattupaṭṭhānavasenāti samādhiyogena ca ekārammaṇe bhusaṃ patiṭṭhānavasena ca. Ṭhitaṭṭhoti ārammaṇe niccalabhāvena patiṭṭhitaṭṭho. Tassa nibbānārammaṇassa ālambanabhāvena ārammaṇaṭṭho. Tattheva nikāmacārabhāvena gocaraṭṭho. Nissaraṇapahānabhāvena nibbānassa pahānaṭṭho. Kilesapariccāgavasena ariyamaggassa pariccāgaṭṭho. Dubhato vuṭṭhānavasena vuṭṭhānaṭṭho. Nimittapavattehi nivattanavasena nivattanaṭṭho. Nibbutattā santaṭṭho. Atappakattā uttamattā ca paṇītaṭṭho. Kilesehi vimuttattā, ārammaṇe ca adhimuttattā vimuttaṭṭho. Āsavānaṃ avisayabhāvena parisuddhattā anāsavaṭṭho. Kilesakantārasaṃsārakantārātikkamanena taraṇaṭṭho. Saṅkhāranimittābhāvena animittaṭṭho. Taṇhāpaṇidhiabhāvena appaṇihitaṭṭho. Attasārābhāvena suññataṭṭho. Vimuttirasena ekarasatāya, samathavipassanānaṃ ekarasatāya vā ekarasaṭṭho. Samathavipassanānaṃ aññamaññaṃ anativattanaṭṭho. Tesaṃyeva yuganaddhaṭṭho. Ariyamaggassa saṅkhārato niggamane niyyānaṭṭho. Nibbānasampāpanena hetuṭṭho. Nibbānapaccakkhakaraṇena dassanaṭṭho. Adhipatibhāvena ādhipateyyaṭṭhoti.

    12. සමථාදීනි චත්‌තාරි විස්‌සජ්‌ජනානි සමථවිපස්‌සනාවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. අනිච්‌චාදිවසෙන අනු අනු පස්‌සනතො අනුපස්‌සනට්‌ඨො. යුගනද්‌ධස්‌ස සමථවිපස්‌සනාද්‌වයස්‌ස එකරසභාවෙන අනතිවත්‌තනට්‌ඨො. සික්‌ඛාදීනි නව විස්‌සජ්‌ජනානි අරියමග්‌ගස්‌ස ආදිමජ්‌ඣපරියොසානවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. සික්‌ඛිතබ්‌බත්‌තා සික්‌ඛා . තස්‌සා සමාදාතබ්‌බතො සමාදානට්‌ඨො. සීලෙ පතිට්‌ඨාය කම්‌මට්‌ඨානවසෙන ගහිතස්‌ස ආරම්‌මණස්‌ස භාවනාපවත්‌තිට්‌ඨානත්‌තා ගොචරට්‌ඨානත්‌තා ච ගොචරට්‌ඨො. සමථකාලෙ විපස්‌සනාකාලෙ වා කොසජ්‌ජවසෙන ලීනස්‌ස චිත්‌තස්‌ස ධම්‌මවිචයවීරියපීතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගභාවනාවසෙන උස්‌සාහනට්‌ඨො පග්‌ගහට්‌ඨො. උද්‌ධච්‌චවසෙන උද්‌ධතස්‌ස චිත්‌තස්‌ස පස්‌සද්‌ධිසමාධිඋපෙක්‌ඛාසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගභාවනාවසෙන සන්‌නිසීදාපනට්‌ඨො නිග්‌ගහට්‌ඨො. උභො විසුද්‌ධානන්‌ති උභතො විසුද්‌ධානං, ලීනුද්‌ධතපක්‌ඛතො නිවාරෙත්‌වා විසුද්‌ධානං චිත්‌තානන්‌ති අත්‌ථො. මජ්‌ඣිමභාවෙ ඨිතානං සන්‌තතිවසෙන පවත්‌තමානානං චිත්‌තානං වසෙන බහුවචනං කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. උස්‌සාහනසන්‌නිසීදාපනෙසු සබ්‍යාපාරාභාවො අජ්‌ඣුපෙක්‌ඛනට්‌ඨො. සමප්‌පවත්‌තස්‌ස චිත්‌තස්‌ස වසෙන භාවනා විසෙසාධිගමට්‌ඨො. අරියමග්‌ගපාතුභාවවසෙන උත්‌තරිපටිවෙධට්‌ඨො. අරියමග්‌ගසිද්‌ධචතුසච්‌චපටිවෙධවසෙන සච්‌චාභිසමයට්‌ඨො. ඵලසමාපත්‌තිවසෙන නිරොධෙ පතිට්‌ඨාපකට්‌ඨො. සා හි තංසමඞ්‌ගිපුග්‌ගලං නිරොධසඞ්‌ඛාතෙ නිබ්‌බානෙ පතිට්‌ඨාපෙති.

    12.Samathādīni cattāri vissajjanāni samathavipassanāvasena niddiṭṭhāni. Aniccādivasena anu anu passanato anupassanaṭṭho. Yuganaddhassa samathavipassanādvayassa ekarasabhāvena anativattanaṭṭho. Sikkhādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Sikkhitabbattā sikkhā. Tassā samādātabbato samādānaṭṭho. Sīle patiṭṭhāya kammaṭṭhānavasena gahitassa ārammaṇassa bhāvanāpavattiṭṭhānattā gocaraṭṭhānattā ca gocaraṭṭho. Samathakāle vipassanākāle vā kosajjavasena līnassa cittassa dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena ussāhanaṭṭho paggahaṭṭho. Uddhaccavasena uddhatassa cittassa passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena sannisīdāpanaṭṭho niggahaṭṭho. Ubho visuddhānanti ubhato visuddhānaṃ, līnuddhatapakkhato nivāretvā visuddhānaṃ cittānanti attho. Majjhimabhāve ṭhitānaṃ santativasena pavattamānānaṃ cittānaṃ vasena bahuvacanaṃ katanti veditabbaṃ. Ussāhanasannisīdāpanesu sabyāpārābhāvo ajjhupekkhanaṭṭho. Samappavattassa cittassa vasena bhāvanā visesādhigamaṭṭho. Ariyamaggapātubhāvavasena uttaripaṭivedhaṭṭho. Ariyamaggasiddhacatusaccapaṭivedhavasena saccābhisamayaṭṭho. Phalasamāpattivasena nirodhe patiṭṭhāpakaṭṭho. Sā hi taṃsamaṅgipuggalaṃ nirodhasaṅkhāte nibbāne patiṭṭhāpeti.

    සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීනි පඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජනානි ඉන්‌ද්‍රියට්‌ඨවසෙන වුත්‌තානි. අධිමොක්‌ඛට්‌ඨොති අධිමුච්‌චනට්‌ඨො. උපට්‌ඨානට්‌ඨොති ආරම්‌මණං උපෙච්‌ච පතිට්‌ඨානට්‌ඨො. දස්‌සනට්‌ඨොති සභාවපෙක්‌ඛනට්‌ඨො. සද්‌ධාබලාදීනි පඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජනානි බලට්‌ඨවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. අකම්‌පියට්‌ඨෙන සද්‌ධාව බලන්‌ති සද්‌ධාබලං. අස්‌සද්‌ධියෙති අස්‌සද්‌ධියෙන. අස්‌සද්‌ධියන්‌ති ච සද්‌ධාපටිපක්‌ඛභූතො චිත්‌තුප්‌පාදො. අකම්‌පියට්‌ඨොති අකම්‌පෙතබ්‌බට්‌ඨො, කම්‌පෙතුං න සක්‌කාති අත්‌ථො. කොසජ්‌ජෙති කුසීතභාවසඞ්‌ඛාතෙන ථිනමිද්‌ධෙන. පමාදෙති සතිපටිපක්‌ඛෙන චිත්‌තුප්‌පාදෙන. උද්‌ධච්‌චෙති අවූපසමසඞ්‌ඛාතෙන උද්‌ධච්‌චෙන. අවිජ්‌ජායාති මොහෙන. සතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගාදීනි සත්‌ත විස්‌සජ්‌ජනානි බොජ්‌ඣඞ්‌ගට්‌ඨවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. බුජ්‌ඣනකස්‌ස අඞ්‌ගො බොජ්‌ඣඞ්‌ගො. පසත්‌ථො සුන්‌දරො ච බොජ්‌ඣඞ්‌ගො සම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො, සතියෙව සම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො සතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො. ධම්‌මෙ විචිනාතීති ධම්‌මවිචයො. පඤ්‌ඤායෙතං නාමං. පවිචයට්‌ඨොති විචාරට්‌ඨො. පීනයතීති පීති. ඵරණට්‌ඨොති විසරණට්‌ඨො. පස්‌සම්‌භනං පස්‌සද්‌ධි . උපසමට්‌ඨොති නිද්‌දරථට්‌ඨො. උපපත්‌තිතො ඉක්‌ඛතීති උපෙක්‌ඛා, සමං පෙක්‌ඛති අපක්‌ඛපතිතාව හුත්‌වා පෙක්‌ඛතීති අත්‌ථො. සා ඉධ තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛා, බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛාතිපි තස්‌සා නාමං. සමවාහිතලක්‌ඛණත්‌තා පටිසඞ්‌ඛානට්‌ඨො.

    Saddhindriyādīni pañca vissajjanāni indriyaṭṭhavasena vuttāni. Adhimokkhaṭṭhoti adhimuccanaṭṭho. Upaṭṭhānaṭṭhoti ārammaṇaṃ upecca patiṭṭhānaṭṭho. Dassanaṭṭhoti sabhāvapekkhanaṭṭho. Saddhābalādīni pañca vissajjanāni balaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Akampiyaṭṭhena saddhāva balanti saddhābalaṃ. Assaddhiyeti assaddhiyena. Assaddhiyanti ca saddhāpaṭipakkhabhūto cittuppādo. Akampiyaṭṭhoti akampetabbaṭṭho, kampetuṃ na sakkāti attho. Kosajjeti kusītabhāvasaṅkhātena thinamiddhena. Pamādeti satipaṭipakkhena cittuppādena. Uddhacceti avūpasamasaṅkhātena uddhaccena. Avijjāyāti mohena. Satisambojjhaṅgādīni satta vissajjanāni bojjhaṅgaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Bujjhanakassa aṅgo bojjhaṅgo. Pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Dhamme vicinātīti dhammavicayo. Paññāyetaṃ nāmaṃ. Pavicayaṭṭhoti vicāraṭṭho. Pīnayatīti pīti. Pharaṇaṭṭhoti visaraṇaṭṭho. Passambhanaṃ passaddhi. Upasamaṭṭhoti niddarathaṭṭho. Upapattito ikkhatīti upekkhā, samaṃ pekkhati apakkhapatitāva hutvā pekkhatīti attho. Sā idha tatramajjhattupekkhā, bojjhaṅgupekkhātipi tassā nāmaṃ. Samavāhitalakkhaṇattā paṭisaṅkhānaṭṭho.

    සම්‌මාදිට්‌ඨාදීනි අට්‌ඨ විස්‌සජ්‌ජනානි මග්‌ගවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. සම්‌මා පස්‌සති, සම්‌මා වා තාය පස්‌සන්‌ති, පසත්‌ථා සුන්‌දරා වා දිට්‌ඨීති සම්‌මාදිට්‌ඨි. තස්‌සා සම්‌මාදිට්‌ඨියා. සම්‌මා සඞ්‌කප්‌පෙති, සම්‌මා වා තෙන සඞ්‌කප්‌පෙන්‌ති, පසත්‌ථො සුන්‌දරො වා සඞ්‌කප්‌පොති සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො. අභිරොපනට්‌ඨොති චිත්‌තස්‌ස ආරම්‌මණාරොපනට්‌ඨො. ආරම්‌මණාභිනිරොපනට්‌ඨොතිපි පාඨො. සම්‌මා වදති , සම්‌මා වා තාය වදන්‌ති, පසත්‌ථා සුන්‌දරා වා වාචාති සම්‌මාවාචා. මිච්‌ඡාවාචාවිරතියා එතං නාමං. පරිග්‌ගහට්‌ඨොති චතුබ්‌බිධවචීසංවරපරිග්‌ගහට්‌ඨො. සම්‌මා කරොති, සම්‌මා වා තෙන කරොන්‌ති, පසත්‌ථං සුන්‌දරං වා කම්‌මන්‌ති සම්‌මාකම්‌මං, සම්‌මාකම්‌මමෙව සම්‌මාකම්‌මන්‌තො. මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තවිරතියා එතං නාමං. සමුට්‌ඨානට්‌ඨොති තිවිධකායසංවරසමුට්‌ඨානට්‌ඨො. සම්‌මා ආජීවති, සම්‌මා වා තෙන ආජීවන්‌ති, පසත්‌ථො සුන්‌දරො වා ආජීවොති සම්‌මාආජීවො. මිච්‌ඡාජීවවිරතියා එතං නාමං. වොදානට්‌ඨොති පරිසුද්‌ධට්‌ඨො. සම්‌මා වායමති, සම්‌මා වා තෙන වායමන්‌ති, පසත්‌ථො සුන්‌දරො වා වායාමොති සම්‌මාවායාමො. සම්‌මා සරති, සම්‌මා වා තාය සරන්‌ති, පසත්‌ථා සුන්‌දරා වා සතීති සම්‌මාසති. සම්‌මා සමාධියති, සම්‌මා වා තෙන සමාධියන්‌ති, පසත්‌ථො සුන්‌දරො වා සමාධීති සම්‌මාසමාධි.

    Sammādiṭṭhādīni aṭṭha vissajjanāni maggavasena niddiṭṭhāni. Sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasatthā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi. Tassā sammādiṭṭhiyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasattho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkappo. Abhiropanaṭṭhoti cittassa ārammaṇāropanaṭṭho. Ārammaṇābhiniropanaṭṭhotipi pāṭho. Sammā vadati , sammā vā tāya vadanti, pasatthā sundarā vā vācāti sammāvācā. Micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Pariggahaṭṭhoti catubbidhavacīsaṃvarapariggahaṭṭho. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasatthaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto. Micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Samuṭṭhānaṭṭhoti tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānaṭṭho. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasattho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo. Micchājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Vodānaṭṭhoti parisuddhaṭṭho. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasattho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasatthā sundarā vā satīti sammāsati. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasattho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi.

    13. ඉන්‌ද්‍රියාදීනි දස විස්‌සජ්‌ජනානි රාසිකත්‌වා අනුපුබ්‌බපටිපාටිවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. ආධිපතෙය්‍යට්‌ඨොති ඉන්‌දට්‌ඨකරණවසෙන අධිපතිඅත්‌ථො. අකම්‌පියට්‌ඨොති පටිපක්‌ඛෙහි කම්‌පෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යට්‌ඨො. නිය්‍යානට්‌ඨොති ලොකියලොකුත්‌තරානම්‌පි පටිපක්‌ඛතො නිග්‌ගමනට්‌ඨො. හෙතුට්‌ඨොති මිච්‌ඡාදිට්‌ඨාදීනං පහානාය සම්‌මාදිට්‌ඨාදයො හෙතූති වා සබ්‌බෙපි සම්‌මාදිට්‌ඨාදයො නිබ්‌බානසම්‌පාපකහෙතූති වා හෙතුට්‌ඨො. සතිපට්‌ඨානෙසු ආරම්‌මණෙසු ඔක්‌ඛන්‌දිත්‌වා පක්‌ඛන්‌දිත්‌වා උපට්‌ඨානතො උපට්‌ඨානං, සතියෙව උපට්‌ඨානං සතිපට්‌ඨානං. කායවෙදනාචිත්‌තධම්‌මෙසු පනස්‌සා අසුභදුක්‌ඛානිච්‌චානත්‌තාකාරගහණවසෙ සුභසුඛනිච්‌චත්‌තසඤ්‌ඤාපහානකිච්‌චසාධනවසෙන ච පවත්‌තිතො චතුධා භෙදො හොති. එතානි පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භන්‌ති, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකායෙව සති චත්‌තාරි නාමානි ලභති.

    13.Indriyādīni dasa vissajjanāni rāsikatvā anupubbapaṭipāṭivasena niddiṭṭhāni. Ādhipateyyaṭṭhoti indaṭṭhakaraṇavasena adhipatiattho. Akampiyaṭṭhoti paṭipakkhehi kampetuṃ asakkuṇeyyaṭṭho. Niyyānaṭṭhoti lokiyalokuttarānampi paṭipakkhato niggamanaṭṭho. Hetuṭṭhoti micchādiṭṭhādīnaṃ pahānāya sammādiṭṭhādayo hetūti vā sabbepi sammādiṭṭhādayo nibbānasampāpakahetūti vā hetuṭṭho. Satipaṭṭhānesu ārammaṇesu okkhanditvā pakkhanditvā upaṭṭhānato upaṭṭhānaṃ, satiyeva upaṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavase subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā bhedo hoti. Etāni pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekāyeva sati cattāri nāmāni labhati.

    සම්‌මප්‌පධානෙසු පදහන්‌ති එතෙනාති පධානං, සොභනං පධානං සම්‌මප්‌පධානං. සම්‌මා වා පදහන්‌ති එතෙනාති සම්‌මප්‌පධානං, සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපත්‌තවිරහතො පධානඤ්‌ච හිතසුඛනිප්‌ඵාදකත්‌තෙන සෙට්‌ඨභාවාවහනතො පධානභාවකරණතො වා සම්‌මප්‌පධානං. වීරියස්‌සෙතං අධිවචනං. උප්‌පන්‌නානුප්‌පන්‌නානං අනුප්‌පන්‌නුප්‌පන්‌නානඤ්‌ච අකුසලකුසලානං ධම්‌මානං පහානානුප්‌පත්‌තිඋප්‌පාදට්‌ඨිතිකිච්‌චසාධනවසෙන පවත්‌තිතො පනස්‌ස චතුධා භෙදො හොති. එතානිපි පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භන්‌ති, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං චත්‌තාරි නාමානි ලභති. පදහනට්‌ඨොති උස්‌සාහනට්‌ඨො. පධානට්‌ඨොතිපි පාඨො, සොයෙවත්‌ථො.

    Sammappadhānesu padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ. Sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato padhānañca hitasukhanipphādakattena seṭṭhabhāvāvahanato padhānabhāvakaraṇato vā sammappadhānaṃ. Vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannānuppannānaṃ anuppannuppannānañca akusalakusalānaṃ dhammānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā bhedo hoti. Etānipi pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ cattāri nāmāni labhati. Padahanaṭṭhoti ussāhanaṭṭho. Padhānaṭṭhotipi pāṭho, soyevattho.

    ඉද්‌ධිපාදානන්‌ති එත්‌ථ ඡන්‌දවීරියචිත්‌තවීමංසාසු එකෙකො ඉජ්‌ඣතීති ඉද්‌ධි, සමිජ්‌ඣති නිප්‌ඵජ්‌ජතීති අත්‌ථො. ඉජ්‌ඣන්‌ති වා එතාය සත්‌තා ඉද්‌ධා වුද්‌ධා උක්‌කංසගතා හොන්‌තීති ඉද්‌ධි, පඨමෙනත්‌ථෙන ඉද්‌ධි එව පාදො ඉද්‌ධිපාදො, ඉද්‌ධිකොට්‌ඨාසොති අත්‌ථො. දුතියෙනත්‌ථෙන ඉද්‌ධියා පාදොති ඉද්‌ධිපාදො. පාදොති පතිට්‌ඨා, අධිගමූපායොති අත්‌ථො. තෙන හි යස්‌මා උපරූපරි විසෙසසඞ්‌ඛාතං ඉද්‌ධිං පජ්‌ජන්‌ති පාපුණන්‌ති, තස්‌මා පාදොති වුච්‌චති. එතෙ ඡන්‌දාදයො පුබ්‌බභාගෙ අධිපතිවසෙන නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භන්‌ති, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන සහෙව ලබ්‌භන්‌ති. ඉජ්‌ඣනට්‌ඨොති නිප්‌ඵජ්‌ජනට්‌ඨො පතිට්‌ඨානට්‌ඨො වා. සච්‌චානන්‌ති චතුන්‌නං අරියසච්‌චානං. තථට්‌ඨොති යථාසභාවට්‌ඨො. ඉමානි අට්‌ඨ විස්‌සජ්‌ජනානි ලොකියලොකුත්‌තරමිස්‌සකානි. පයොගානන්‌ති චතුන්‌නං අරියමග්‌ගපයොගානං. පටිප්‌පස්‌සද්‌ධට්‌ඨොති චතුන්‌නං අරියඵලානං පටිප්‌පස්‌සද්‌ධට්‌ඨො. මග්‌ගපයොගො හි ඵලක්‌ඛණෙ පටිප්‌පස්‌සද්‌ධො හොති නිට්‌ඨිතකිච්‌චත්‌තා. මග්‌ගපයොගානං ඵලොදයෙන පටිප්‌පස්‌සද්‌ධභාවො වා. ඵලානං සච්‌ඡිකිරියට්‌ඨොති අරියඵලානං පච්‌චවෙක්‌ඛණවසෙන පච්‌චක්‌ඛකරණට්‌ඨො. ආරම්‌මණසච්‌ඡිකිරියා වුත්‌තා හොති, ඵලක්‌ඛණෙ පටිලාභසච්‌ඡිකිරියා වා. විතක්‌කාදීනි පඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජනානි ඣානඞ්‌ගවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. විතක්‌කනං විතක්‌කො, ඌහනන්‌ති වුත්‌තං හොති. විචරණං විචාරො, අනුසඤ්‌චරණන්‌ති වුත්‌තං හොති. උපවිචාරට්‌ඨොති අනුමජ්‌ජනට්‌ඨො. අභිසන්‌දනට්‌ඨොති තෙමනට්‌ඨො සමාධිවසෙන චිත්‌තස්‌ස එකග්‌ගට්‌ඨො.

    Iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo. Pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūpari visesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Ete chandādayo pubbabhāge adhipativasena nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana saheva labbhanti. Ijjhanaṭṭhoti nipphajjanaṭṭho patiṭṭhānaṭṭho vā. Saccānanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Imāni aṭṭha vissajjanāni lokiyalokuttaramissakāni. Payogānanti catunnaṃ ariyamaggapayogānaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhoti catunnaṃ ariyaphalānaṃ paṭippassaddhaṭṭho. Maggapayogo hi phalakkhaṇe paṭippassaddho hoti niṭṭhitakiccattā. Maggapayogānaṃ phalodayena paṭippassaddhabhāvo vā. Phalānaṃ sacchikiriyaṭṭhoti ariyaphalānaṃ paccavekkhaṇavasena paccakkhakaraṇaṭṭho. Ārammaṇasacchikiriyā vuttā hoti, phalakkhaṇe paṭilābhasacchikiriyā vā. Vitakkādīni pañca vissajjanāni jhānaṅgavasena niddiṭṭhāni. Vitakkanaṃ vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Vicaraṇaṃ vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Upavicāraṭṭhoti anumajjanaṭṭho. Abhisandanaṭṭhoti temanaṭṭho samādhivasena cittassa ekaggaṭṭho.

    ආවජ්‌ජනාදීනි පඤ්‌චදස විස්‌සජ්‌ජනානි පකිණ්‌ණකවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. පඤ්‌චද්‌වාරමනොද්‌වාරෙසු භවඞ්‌ගාරම්‌මණතො අඤ්‌ඤාරම්‌මණෙ චිත්‌තසන්‌තානං නමෙන්‌තානං ද්‌වින්‌නං චිත්‌තානං ආවජ්‌ජනට්‌ඨො. විඤ්‌ඤාණස්‌ස විජානනට්‌ඨො. පඤ්‌ඤාය පජානනට්‌ඨො. සඤ්‌ඤාය සඤ්‌ජානනට්‌ඨො. සමාධිස්‌ස එකොදට්‌ඨො. දුතියජ්‌ඣානස්‌මිඤ්‌හි සමාධි එකො උදෙතීති එකොදීති වුච්‌චති, විතක්‌කවිචාරෙහි අනජ්‌ඣාරුළ්‌හත්‌තා අග්‌ගො සෙට්‌ඨො හුත්‌වා උප්‌පජ්‌ජතීති අත්‌ථො. සෙට්‌ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්‌චති. විතක්‌කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්‌වා උදෙතීතිපි වට්‌ටති. සබ්‌බොපි වා කුසලසමාධි නීවරණාදීනං උද්‌ධච්‌චස්‌සෙව වා පටිපක්‌ඛත්‌තා තෙහි අනජ්‌ඣාරුළ්‌හොති අග්‌ගො හුත්‌වා උදෙතීති වා තෙහි විරහිතොති අසහායො හුත්‌වා උදෙතීති වා එකොදීති යුජ්‌ජති. අභිඤ්‌ඤාය ඤාතට්‌ඨොති ඤාතපරිඤ්‌ඤාය සභාවජානනට්‌ඨො. පරිඤ්‌ඤාය තීරණට්‌ඨොති තීරණපරිඤ්‌ඤාය අනිච්‌චාදිතො උපපරික්‌ඛණට්‌ඨො. පහානස්‌ස පරිච්‌චාගට්‌ඨොති පහානපරිඤ්‌ඤාය පටිපක්‌ඛපජහනට්‌ඨො. සමප්‌පවත්‌තාය භාවනාය එකරසට්‌ඨො. ඵස්‌සනට්‌ඨොති ඵුසනට්‌ඨො වින්‌දනට්‌ඨො. පීළාභාරවහනාදිනා ඛන්‌ධට්‌ඨො. සුඤ්‌ඤාදිනා ධාතුට්‌ඨො. සකසකමරියාදායතනාදිනා ආයතනට්‌ඨො. පච්‌චයෙහි සඞ්‌ගම්‌ම කතවසෙන සඞ්‌ඛතට්‌ඨො. තබ්‌බිපරීතෙන අසඞ්‌ඛතට්‌ඨො.

    Āvajjanādīni pañcadasa vissajjanāni pakiṇṇakavasena niddiṭṭhāni. Pañcadvāramanodvāresu bhavaṅgārammaṇato aññārammaṇe cittasantānaṃ namentānaṃ dvinnaṃ cittānaṃ āvajjanaṭṭho. Viññāṇassa vijānanaṭṭho. Paññāya pajānanaṭṭho. Saññāya sañjānanaṭṭho. Samādhissa ekodaṭṭho. Dutiyajjhānasmiñhi samādhi eko udetīti ekodīti vuccati, vitakkavicārehi anajjhāruḷhattā aggo seṭṭho hutvā uppajjatīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā udetītipi vaṭṭati. Sabbopi vā kusalasamādhi nīvaraṇādīnaṃ uddhaccasseva vā paṭipakkhattā tehi anajjhāruḷhoti aggo hutvā udetīti vā tehi virahitoti asahāyo hutvā udetīti vā ekodīti yujjati. Abhiññāya ñātaṭṭhoti ñātapariññāya sabhāvajānanaṭṭho. Pariññāya tīraṇaṭṭhoti tīraṇapariññāya aniccādito upaparikkhaṇaṭṭho. Pahānassa pariccāgaṭṭhoti pahānapariññāya paṭipakkhapajahanaṭṭho. Samappavattāya bhāvanāya ekarasaṭṭho. Phassanaṭṭhoti phusanaṭṭho vindanaṭṭho. Pīḷābhāravahanādinā khandhaṭṭho. Suññādinā dhātuṭṭho. Sakasakamariyādāyatanādinā āyatanaṭṭho. Paccayehi saṅgamma katavasena saṅkhataṭṭho. Tabbiparītena asaṅkhataṭṭho.

    14. චිත්‌තට්‌ඨාදීනි පඤ්‌චදස විස්‌සජ්‌ජනානි චිත්‌තසම්‌බන්‌ධෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. චිත්‌තට්‌ඨොති එත්‌ථ ආරම්‌මණං චින්‌තෙතීති චිත්‌තං, විජානාතීති අත්‌ථො. යං පනෙත්‌ථ ජවනං හොති, තං ජවනවීථිවසෙන අත්‌තනො සන්‌තානං චිනොතීතිපි චිත්‌තං, යං විපාකං හොති, තං කම්‌මකිලෙසෙහි චිතන්‌තිපි චිත්‌තං, සබ්‌බම්‌පි යථානුරූපං චිත්‌තතාය චිත්‌තං, චිත්‌තකරණතාය චිත්‌තං, යං වට්‌ටස්‌ස පච්‌චයො හොති, තං සංසාරදුක්‌ඛං චිනොතීතිපි චිත්‌තං. එවං ආරම්‌මණෙ චිත්‌තතාදිතො චිත්‌තට්‌ඨො. චිත්‌තුප්‌පාදනෙ ඵලුප්‌පාදනෙ වා නාස්‌ස අන්‌තරමත්‌ථීති අනන්‌තරං, අනන්‌තරස්‌ස භාවො ආනන්‌තරියං, චිත්‌තස්‌ස ආනන්‌තරියං චිත්‌තානන්‌තරියං, සො චිත්‌තානන්‌තරියට්‌ඨො. අරහතො චුතිචිත්‌තං වජ්‌ජෙත්‌වා යස්‌ස කස්‌සචි සමනන්‌තරනිරුද්‌ධස්‌ස චිත්‌තස්‌ස අනන්‌තරචිත්‌තුප්‌පාදනෙ සමත්‌ථභාවො මග්‌ගචිත්‌තස්‌ස අනන්‌තරං ඵලුප්‌පාදනෙ සමත්‌ථභාවොති අධිප්‌පායො. චිත්‌තස්‌ස වුට්‌ඨානට්‌ඨොති ගොත්‍රභුචිත්‌තස්‌ස නිමිත්‌තතො, මග්‌ගචිත්‌තස්‌ස නිමිත්‌තපවත්‌තතො වුට්‌ඨානට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස විවට්‌ටනට්‌ඨොති තස්‌සෙව චිත්‌තද්‌වයස්‌ස යථාවුත්‌තතො වුට්‌ඨිතස්‌ස නිබ්‌බානෙ විවට්‌ටනට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස හෙතුට්‌ඨොති චිත්‌තස්‌ස හෙතුපච්‌චයභූතානං නවන්‌නං හෙතූනං හෙතුට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස පච්‌චයට්‌ඨොති චිත්‌තස්‌ස වත්‌ථාරම්‌මණාදීනං අනෙකෙසං පච්‌චයානං පච්‌චයට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස වත්‌ථුට්‌ඨොති චිත්‌තස්‌ස වත්‌ථුභූතානං චක්‌ඛුසොතඝානජිව්‌හාකායහදයවත්‌ථූනං වත්‌ථුට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස භූමට්‌ඨොති චිත්‌තස්‌ස උප්‌පත්‌තිදෙසවසෙන කාමාවචරාදිභූමිඅත්‌ථො. චිත්‌තස්‌ස ආරම්‌මණට්‌ඨොති රූපාදිආරම්‌මණට්‌ඨො. පරිචිතස්‌සාරම්‌මණස්‌ස සඤ්‌චරණට්‌ඨානට්‌ඨෙන ගොචරට්‌ඨො. උපරි වුත්‌තවිඤ්‌ඤාණචරියාවසෙන චරියට්‌ඨො. අථ වා පයොගසමුදාචාරට්‌ඨො චරියට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස ගමනාභාවෙපි දූරසන්‌තිකාරම්‌මණගහණවසෙන ගතට්‌ඨො. අභිනීහාරට්‌ඨොති ගහිතාරම්‌මණතො අඤ්‌ඤාරම්‌මණමනසිකාරත්‌ථං චිත්‌තස්‌ස අභිනීහරණට්‌ඨො. චිත්‌තස්‌ස නිය්‍යානට්‌ඨොති මග්‌ගචිත්‌තස්‌ස වට්‌ටතො නිය්‍යානට්‌ඨො. ‘‘නෙක්‌ඛම්‌මං පටිලද්‌ධස්‌ස කාමච්‌ඡන්‌දතො චිත්‌තං නිස්‌සටං හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.24, 191 ථොකං විසදිසං) නයෙන චිත්‌තස්‌ස නිස්‌සරණට්‌ඨො.

    14.Cittaṭṭhādīni pañcadasa vissajjanāni cittasambandhena niddiṭṭhāni. Cittaṭṭhoti ettha ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ, vijānātīti attho. Yaṃ panettha javanaṃ hoti, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotītipi cittaṃ, yaṃ vipākaṃ hoti, taṃ kammakilesehi citantipi cittaṃ, sabbampi yathānurūpaṃ cittatāya cittaṃ, cittakaraṇatāya cittaṃ, yaṃ vaṭṭassa paccayo hoti, taṃ saṃsāradukkhaṃ cinotītipi cittaṃ. Evaṃ ārammaṇe cittatādito cittaṭṭho. Cittuppādane phaluppādane vā nāssa antaramatthīti anantaraṃ, anantarassa bhāvo ānantariyaṃ, cittassa ānantariyaṃ cittānantariyaṃ, so cittānantariyaṭṭho. Arahato cuticittaṃ vajjetvā yassa kassaci samanantaraniruddhassa cittassa anantaracittuppādane samatthabhāvo maggacittassa anantaraṃ phaluppādane samatthabhāvoti adhippāyo. Cittassa vuṭṭhānaṭṭhoti gotrabhucittassa nimittato, maggacittassa nimittapavattato vuṭṭhānaṭṭho. Cittassa vivaṭṭanaṭṭhoti tasseva cittadvayassa yathāvuttato vuṭṭhitassa nibbāne vivaṭṭanaṭṭho. Cittassa hetuṭṭhoti cittassa hetupaccayabhūtānaṃ navannaṃ hetūnaṃ hetuṭṭho. Cittassa paccayaṭṭhoti cittassa vatthārammaṇādīnaṃ anekesaṃ paccayānaṃ paccayaṭṭho. Cittassa vatthuṭṭhoti cittassa vatthubhūtānaṃ cakkhusotaghānajivhākāyahadayavatthūnaṃ vatthuṭṭho. Cittassa bhūmaṭṭhoti cittassa uppattidesavasena kāmāvacarādibhūmiattho. Cittassa ārammaṇaṭṭhoti rūpādiārammaṇaṭṭho. Paricitassārammaṇassa sañcaraṇaṭṭhānaṭṭhena gocaraṭṭho. Upari vuttaviññāṇacariyāvasena cariyaṭṭho. Atha vā payogasamudācāraṭṭho cariyaṭṭho. Cittassa gamanābhāvepi dūrasantikārammaṇagahaṇavasena gataṭṭho. Abhinīhāraṭṭhoti gahitārammaṇato aññārammaṇamanasikāratthaṃ cittassa abhinīharaṇaṭṭho. Cittassa niyyānaṭṭhoti maggacittassa vaṭṭato niyyānaṭṭho. ‘‘Nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmacchandato cittaṃ nissaṭaṃ hotī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.24, 191 thokaṃ visadisaṃ) nayena cittassa nissaraṇaṭṭho.

    15. එකත්‌තාදීනි ද්‌වාචත්‌තාලීස විස්‌සජ්‌ජනානි එකත්‌තසම්‌බන්‌ධෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. එකත්‌තෙති ආරම්‌මණෙකත්‌තෙ, එකාරම්‌මණෙති අත්‌ථො. පඨමජ්‌ඣානවසෙන පක්‌ඛන්‌දනට්‌ඨො. දුතියජ්‌ඣානවසෙන පසීදනට්‌ඨො. තතියජ්‌ඣානවසෙන සන්‌තිට්‌ඨනට්‌ඨො. චතුත්‌ථජ්‌ඣානවසෙන මුච්‌චනට්‌ඨො. පච්‌චවෙක්‌ඛණවසෙන එතං සන්‌තන්‌ති පස්‌සනට්‌ඨො. යානීකතට්‌ඨාදයො පඤ්‌ච සමාධිස්‌ස වසීභාවවිසෙසා. යානීකතට්‌ඨොති යුත්‌තයානසදිසකතට්‌ඨො. වත්‌ථුකතට්‌ඨොති පතිට්‌ඨට්‌ඨෙන වත්‌ථු විය කතට්‌ඨො. අනුට්‌ඨිතට්‌ඨොති පච්‌චුපට්‌ඨිතට්‌ඨො. පරිචිතට්‌ඨොති සමන්‌තතො චිතට්‌ඨො. සුසමාරද්‌ධට්‌ඨොති සුට්‌ඨු සමාරද්‌ධට්‌ඨො , සුකතට්‌ඨොති අත්‌ථො. ආවජ්‌ජනසමාපජ්‌ජනඅධිට්‌ඨානවුට්‌ඨානපච්‌චවෙක්‌ඛණවසිතාවසෙන වා පටිපාටියා පඤ්‌ච පදානි යොජෙතබ්‌බානි. කසිණාදිආරම්‌මණභාවනාය සිඛාප්‌පත්‌තකාලෙ චිත්‌තචෙතසිකානං පරිග්‌ගහපරිවාරපරිපූරට්‌ඨො. තෙසංයෙව සම්‌මා සමාහිතත්‌තා එකාරම්‌මණෙ සමොසරණෙන සමොධානට්‌ඨො. තෙසංයෙව බලප්‌පත්‌තියා ආරම්‌මණං අභිභවිත්‌වා පතිට්‌ඨානවසෙන අධිට්‌ඨානට්‌ඨො. සමථස්‌ස විපස්‌සනාය වා ආදිතො, ආදරෙන වා සෙවනවසෙන ආසෙවනට්‌ඨො. වඩ්‌ඪනවසෙන භාවනට්‌ඨො . පුනප්‌පුනං කරණවසෙන බහුලීකම්‌මට්‌ඨො. බහුලීකතස්‌ස සුට්‌ඨු සමුට්‌ඨිතවසෙන සුසමුග්‌ගතට්‌ඨො. සුසමුග්‌ගතස්‌ස පච්‌චනීකෙහි සුට්‌ඨු විමුත්‌තිවසෙන ආරම්‌මණෙ ච සුට්‌ඨු අධිමුත්‌තිවසෙන සුවිමුත්‌තට්‌ඨො.

    15.Ekattādīni dvācattālīsa vissajjanāni ekattasambandhena niddiṭṭhāni. Ekatteti ārammaṇekatte, ekārammaṇeti attho. Paṭhamajjhānavasena pakkhandanaṭṭho. Dutiyajjhānavasena pasīdanaṭṭho. Tatiyajjhānavasena santiṭṭhanaṭṭho. Catutthajjhānavasena muccanaṭṭho. Paccavekkhaṇavasena etaṃ santanti passanaṭṭho. Yānīkataṭṭhādayo pañca samādhissa vasībhāvavisesā. Yānīkataṭṭhoti yuttayānasadisakataṭṭho. Vatthukataṭṭhoti patiṭṭhaṭṭhena vatthu viya kataṭṭho. Anuṭṭhitaṭṭhoti paccupaṭṭhitaṭṭho. Paricitaṭṭhoti samantato citaṭṭho. Susamāraddhaṭṭhoti suṭṭhu samāraddhaṭṭho , sukataṭṭhoti attho. Āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇavasitāvasena vā paṭipāṭiyā pañca padāni yojetabbāni. Kasiṇādiārammaṇabhāvanāya sikhāppattakāle cittacetasikānaṃ pariggahaparivāraparipūraṭṭho. Tesaṃyeva sammā samāhitattā ekārammaṇe samosaraṇena samodhānaṭṭho. Tesaṃyeva balappattiyā ārammaṇaṃ abhibhavitvā patiṭṭhānavasena adhiṭṭhānaṭṭho. Samathassa vipassanāya vā ādito, ādarena vā sevanavasena āsevanaṭṭho. Vaḍḍhanavasena bhāvanaṭṭho. Punappunaṃ karaṇavasena bahulīkammaṭṭho. Bahulīkatassa suṭṭhu samuṭṭhitavasena susamuggataṭṭho. Susamuggatassa paccanīkehi suṭṭhu vimuttivasena ārammaṇe ca suṭṭhu adhimuttivasena suvimuttaṭṭho.

    බුජ්‌ඣනට්‌ඨාදීනි චත්‌තාරි පදානි බොජ්‌ඣඞ්‌ගවසෙන වුත්‌තානි. සොතාපත්‌තිමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං බුජ්‌ඣනට්‌ඨො. සකදාගාමිමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං අනුබුජ්‌ඣනට්‌ඨො. අනාගාමිමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං පටිබුජ්‌ඣනට්‌ඨො. අරහත්‌තමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං සම්‌බුජ්‌ඣනට්‌ඨො. විපස්‌සනාබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං වා බුජ්‌ඣනට්‌ඨො. දස්‌සනමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං අනුබුජ්‌ඣනට්‌ඨො. භාවනාමග්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං පටිබුජ්‌ඣනට්‌ඨො. ඵලබොජ්‌ඣඞ්‌ගානං සම්‌බුජ්‌ඣනට්‌ඨො. යථාවුත්‌තනයෙනෙව බොජ්‌ඣඞ්‌ගානං තස්‌ස තස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස බොධනාදිකරණෙන බොධනට්‌ඨාදයො චත්‌තාරො අත්‌ථා වෙදිතබ්‌බා. යථාවුත්‌තානංයෙව බොජ්‌ඣඞ්‌ගානං බුජ්‌ඣනට්‌ඨෙන ‘‘බොධො’’ති ලද්‌ධනාමස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස පක්‌ඛෙ භවත්‌තා බොධිපක්‌ඛියා නාම. තෙසං යථාවුත්‌තානංයෙව බොධිපක්‌ඛියට්‌ඨාදයො චත්‌තාරො අත්‌ථා වෙදිතබ්‌බා. විපස්‌සනාපඤ්‌ඤාවසෙන ජොතනට්‌ඨො. කමතො චතුමග්‌ගපඤ්‌ඤාවසෙන උජ්‌ජොතනානුජ්‌ජොතනපටිජ්‌ජොතනසඤ්‌ජොතනට්‌ඨො. කමතො චතුමග්‌ගපඤ්‌ඤාවසෙන වා ජොතනට්‌ඨාදයො, ඵලපඤ්‌ඤාවසෙන සඤ්‌ජොතනට්‌ඨො වෙදිතබ්‌බො.

    Bujjhanaṭṭhādīni cattāri padāni bojjhaṅgavasena vuttāni. Sotāpattimaggabojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭho. Sakadāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Anāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Arahattamaggabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Vipassanābojjhaṅgānaṃ vā bujjhanaṭṭho. Dassanamaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Bhāvanāmaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Phalabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Yathāvuttanayeneva bojjhaṅgānaṃ tassa tassa puggalassa bodhanādikaraṇena bodhanaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Yathāvuttānaṃyeva bojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭhena ‘‘bodho’’ti laddhanāmassa puggalassa pakkhe bhavattā bodhipakkhiyā nāma. Tesaṃ yathāvuttānaṃyeva bodhipakkhiyaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Vipassanāpaññāvasena jotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena ujjotanānujjotanapaṭijjotanasañjotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena vā jotanaṭṭhādayo, phalapaññāvasena sañjotanaṭṭho veditabbo.

    16. පතාපනට්‌ඨාදීනි අට්‌ඨාරස විස්‌සජ්‌ජනානි අරියමග්‌ගවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. අරියමග්‌ගො හි යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං පතාපෙති පභාසෙති විරොචාපෙතීති පතාපනො, තස්‌ස පතාපනට්‌ඨො. තස්‌සෙව අතිපභස්‌සරභාවෙන සයං විරොචනට්‌ඨො. කිලෙසානං විසොසනෙන සන්‌තාපනට්‌ඨො. අමලනිබ්‌බානාරම්‌මණත්‌තා අමලට්‌ඨො. සම්‌පයුත්‌තමලාභාවෙන විමලට්‌ඨො. ආරම්‌මණකරණමලාභාවෙ නිම්‌මලට්‌ඨො. අථ වා සොතාපත්‌තිමග්‌ගස්‌ස අමලට්‌ඨො. සකදාගාමිඅනාගාමිමග්‌ගානං විමලට්‌ඨො. අරහත්‌තමග්‌ගස්‌ස නිම්‌මලට්‌ඨො. අථ වා සාවකමග්‌ගස්‌ස අමලට්‌ඨො. පච්‌චෙකබුද්‌ධමග්‌ගස්‌ස විමලට්‌ඨො. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධමග්‌ගස්‌ස නිම්‌මලට්‌ඨො. කිලෙසවිසමාභාවෙන සමට්‌ඨො. ‘‘සම්‌මා මානාභිසමයා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28; අ. නි. 3.33; 5.200) විය කිලෙසප්‌පහානට්‌ඨෙන සමයට්‌ඨො. වික්‌ඛම්‌භනතදඞ්‌ගසමුච්‌ඡෙදපටිප්‌පස්‌සද්‌ධිනිස්‌සරණසඞ්‌ඛාතෙසු පඤ්‌චසු විවෙකෙසු සමුච්‌ඡෙදවිවෙකත්‌තා විවෙකට්‌ඨො, විනාභාවට්‌ඨො. නිස්‌සරණවිවෙකෙ නිබ්‌බානෙ චරණතො විවෙකචරියට්‌ඨො. පඤ්‌චසු විරාගෙසු සමුච්‌ඡෙදවිරාගත්‌තා විරාගට්‌ඨො, විරජ්‌ජනට්‌ඨො. නිස්‌සරණවිරාගෙ නිබ්‌බානෙ චරණතො විරාගචරියට්‌ඨො. පඤ්‌චසු නිරොධෙසු සමුච්‌ඡෙදනිරොධත්‌තා නිරොධට්‌ඨො. දුක්‌ඛනිරොධෙ නිබ්‌බානෙ චරණතො නිරොධචරියට්‌ඨො. පරිච්‌චාගපක්‌ඛන්‌දනවොසග්‌ගත්‌තා වොසග්‌ගට්‌ඨො. අරියමග්‌ගො හි සමුච්‌ඡෙදවසෙන කිලෙසප්‌පහානතො පරිච්‌චාගවොසග්‌ගො, ආරම්‌මණකරණෙන නිබ්‌බානපක්‌ඛන්‌දනතො පක්‌ඛන්‌දනවොසග්‌ගො ච. විපස්‌සනා පන තදඞ්‌ගවසෙන කිලෙසප්‌පහානතො පරිච්‌චාගවොසග්‌ගො, තන්‌නින්‌නභාවෙන නිබ්‌බානපක්‌ඛන්‌දනතො පක්‌ඛන්‌දනවොසග්‌ගො. න සො ඉධ අධිප්‌පෙතො. වොසග්‌ගභාවෙන චරණතො වොසග්‌ගචරියට්‌ඨො. පඤ්‌චසු විමුත්‌තීසු සමුච්‌ඡෙදවිමුත්‌තිත්‌තා විමුත්‌තට්‌ඨො. නිස්‌සරණවිමුත්‌තියං චරණතො විමුත්‌තිචරියට්‌ඨො.

    16.Patāpanaṭṭhādīni aṭṭhārasa vissajjanāni ariyamaggavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggo hi yassuppajjati, taṃ patāpeti pabhāseti virocāpetīti patāpano, tassa patāpanaṭṭho. Tasseva atipabhassarabhāvena sayaṃ virocanaṭṭho. Kilesānaṃ visosanena santāpanaṭṭho. Amalanibbānārammaṇattā amalaṭṭho. Sampayuttamalābhāvena vimalaṭṭho. Ārammaṇakaraṇamalābhāve nimmalaṭṭho. Atha vā sotāpattimaggassa amalaṭṭho. Sakadāgāmianāgāmimaggānaṃ vimalaṭṭho. Arahattamaggassa nimmalaṭṭho. Atha vā sāvakamaggassa amalaṭṭho. Paccekabuddhamaggassa vimalaṭṭho. Sammāsambuddhamaggassa nimmalaṭṭho. Kilesavisamābhāvena samaṭṭho. ‘‘Sammā mānābhisamayā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28; a. ni. 3.33; 5.200) viya kilesappahānaṭṭhena samayaṭṭho. Vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātesu pañcasu vivekesu samucchedavivekattā vivekaṭṭho, vinābhāvaṭṭho. Nissaraṇaviveke nibbāne caraṇato vivekacariyaṭṭho. Pañcasu virāgesu samucchedavirāgattā virāgaṭṭho, virajjanaṭṭho. Nissaraṇavirāge nibbāne caraṇato virāgacariyaṭṭho. Pañcasu nirodhesu samucchedanirodhattā nirodhaṭṭho. Dukkhanirodhe nibbāne caraṇato nirodhacariyaṭṭho. Pariccāgapakkhandanavosaggattā vosaggaṭṭho. Ariyamaggo hi samucchedavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo ca. Vipassanā pana tadaṅgavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, tanninnabhāvena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo. Na so idha adhippeto. Vosaggabhāvena caraṇato vosaggacariyaṭṭho. Pañcasu vimuttīsu samucchedavimuttittā vimuttaṭṭho. Nissaraṇavimuttiyaṃ caraṇato vimutticariyaṭṭho.

    ඡන්‌දවීරියචිත්‌තවීමංසාසඞ්‌ඛාතෙසු චතූසු ඉද්‌ධිපාදෙසු එකෙකඉද්‌ධිපාදවසෙන දස දස කත්‌වා චතුරිද්‌ධිපාදවසෙන ඡන්‌දට්‌ඨාදීනි චත්‌තාලීස විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. කත්‌තුකම්‍යතට්‌ඨො ඡන්‌දට්‌ඨො. ඡන්‌දං සීසං කත්‌වා භාවනාරම්‌භකාලෙ මූලට්‌ඨො. සහජාතානං පතිට්‌ඨාභාවෙන පාදට්‌ඨො. පදට්‌ඨොති වා පාඨො. ඉද්‌ධිපාදත්‌තා අධිපතිභාවෙන පධානට්‌ඨො. පයොගකාලෙ ඉජ්‌ඣනට්‌ඨො. සද්‌ධාසම්‌පයොගෙන අධිමොක්‌ඛට්‌ඨො. වීරියසම්‌පයොගෙන පග්‌ගහට්‌ඨො. සතිසම්‌පයොගෙන උපට්‌ඨානට්‌ඨො. සමාධිසම්‌පයොගෙන අවික්‌ඛෙපට්‌ඨො. පඤ්‌ඤාසම්‌පයොගෙන දස්‌සනට්‌ඨො. පග්‌ගහට්‌ඨො වීරියට්‌ඨො. වීරියං සීසං කත්‌වා භාවනාරම්‌භකාලෙ මූලට්‌ඨො. සයං වීරියත්‌තා පග්‌ගහට්‌ඨො. චින්‌තනට්‌ඨාදිකො චිත්‌තට්‌ඨො. චිත්‌තං සීසං කත්‌වා භාවනාරම්‌භකාලෙ මූලට්‌ඨො. උපපරික්‌ඛනට්‌ඨො වීමංසට්‌ඨො. වීමංසං සීසං කත්‌වා භාවනාරම්‌භකාලෙ මූලට්‌ඨො. සයං වීමංසත්‌තා දස්‌සනට්‌ඨො.

    Chandavīriyacittavīmaṃsāsaṅkhātesu catūsu iddhipādesu ekekaiddhipādavasena dasa dasa katvā caturiddhipādavasena chandaṭṭhādīni cattālīsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Kattukamyataṭṭho chandaṭṭho. Chandaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sahajātānaṃ patiṭṭhābhāvena pādaṭṭho. Padaṭṭhoti vā pāṭho. Iddhipādattā adhipatibhāvena padhānaṭṭho. Payogakāle ijjhanaṭṭho. Saddhāsampayogena adhimokkhaṭṭho. Vīriyasampayogena paggahaṭṭho. Satisampayogena upaṭṭhānaṭṭho. Samādhisampayogena avikkhepaṭṭho. Paññāsampayogena dassanaṭṭho. Paggahaṭṭho vīriyaṭṭho. Vīriyaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīriyattā paggahaṭṭho. Cintanaṭṭhādiko cittaṭṭho. Cittaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Upaparikkhanaṭṭho vīmaṃsaṭṭho. Vīmaṃsaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīmaṃsattā dassanaṭṭho.

    17. දුක්‌ඛස්‌ස පීළනට්‌ඨොතිආදීනි සොළස විස්‌සජ්‌ජනානි සච්‌චානං තථලක්‌ඛණවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. දුක්‌ඛදස්‌සනෙනෙව පීළනට්‌ඨො. දුක්‌ඛායූහනසමුදයදස්‌සනෙන සඞ්‌ඛතට්‌ඨො. සබ්‌බකිලෙසසන්‌තාපහරසුසීතලමග්‌ගදස්‌සනෙන සන්‌තාපට්‌ඨො. අවිපරිණාමධම්‌මනිරොධදස්‌සනෙන විපරිණාමට්‌ඨො. සමුදයදස්‌සනෙනෙව ආයූහනට්‌ඨො. සමුදයායූහිතදුක්‌ඛදස්‌සනෙන නිදානට්‌ඨො. විසඤ්‌ඤොගභූතනිරොධදස්‌සනෙන සඤ්‌ඤොගට්‌ඨො. නිය්‍යානභූතමග්‌ගදස්‌සනෙන පලිබොධට්‌ඨො. නිරොධදස්‌සනෙනෙව නිස්‌සරණට්‌ඨො. අවිවෙකභූතසමුදයදස්‌සනෙන විවෙකට්‌ඨො. සඞ්‌ඛතභූතමග්‌ගදස්‌සනෙන අසඞ්‌ඛතට්‌ඨො. විසභූතදුක්‌ඛදස්‌සනෙන අමතට්‌ඨො. මග්‌ගදස්‌සනෙනෙව නිය්‍යානට්‌ඨො. නිබ්‌බානසම්‌පත්‌තියා අහෙතුභූතසමුදයදස්‌සනෙන හෙතුට්‌ඨො. සුදුද්‌දසනිරොධදස්‌සනෙන දස්‌සනට්‌ඨො. කපණජනසදිසදුක්‌ඛදස්‌සනෙන උළාරකුලසදිසො ආධිපතෙය්‍යට්‌ඨො පාතුභවතීති. එවං තංතංසච්‌චදස්‌සනෙන තදඤ්‌ඤසච්‌චදස්‌සනෙන ච එකෙකස්‌ස සච්‌චස්‌ස චත්‌තාරො චත්‌තාරො ලක්‌ඛණට්‌ඨා වුත්‌තා.

    17.Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīni soḷasa vissajjanāni saccānaṃ tathalakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Dukkhadassaneneva pīḷanaṭṭho. Dukkhāyūhanasamudayadassanena saṅkhataṭṭho. Sabbakilesasantāpaharasusītalamaggadassanena santāpaṭṭho. Avipariṇāmadhammanirodhadassanena vipariṇāmaṭṭho. Samudayadassaneneva āyūhanaṭṭho. Samudayāyūhitadukkhadassanena nidānaṭṭho. Visaññogabhūtanirodhadassanena saññogaṭṭho. Niyyānabhūtamaggadassanena palibodhaṭṭho. Nirodhadassaneneva nissaraṇaṭṭho. Avivekabhūtasamudayadassanena vivekaṭṭho. Saṅkhatabhūtamaggadassanena asaṅkhataṭṭho. Visabhūtadukkhadassanena amataṭṭho. Maggadassaneneva niyyānaṭṭho. Nibbānasampattiyā ahetubhūtasamudayadassanena hetuṭṭho. Sududdasanirodhadassanena dassanaṭṭho. Kapaṇajanasadisadukkhadassanena uḷārakulasadiso ādhipateyyaṭṭho pātubhavatīti. Evaṃ taṃtaṃsaccadassanena tadaññasaccadassanena ca ekekassa saccassa cattāro cattāro lakkhaṇaṭṭhā vuttā.

    තථට්‌ඨාදීනි ද්‌වාදස විස්‌සජ්‌ජනානි සබ්‌බධම්‌මසඞ්‌ගාහකද්‌වාදසපදවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. තථට්‌ඨොති යථාසභාවට්‌ඨො. අනත්‌තට්‌ඨොති අත්‌තවිරහිතට්‌ඨො. සච්‌චට්‌ඨොති අවිසංවාදනට්‌ඨො. පටිවෙධට්‌ඨොති පටිවිජ්‌ඣිතබ්‌බට්‌ඨො. අභිජානනට්‌ඨොති අභිජානිතබ්‌බට්‌ඨො. පරිජානනට්‌ඨොති ඤාතතීරණපරිඤ්‌ඤාය පරිජානිතබ්‌බට්‌ඨො. ධම්‌මට්‌ඨොති සභාවධාරණාදිඅත්‌ථො. ධාතුට්‌ඨොති සුඤ්‌ඤාදිඅත්‌ථො. ඤාතට්‌ඨොති ජානිතුං සක්‌කුණෙය්‍යට්‌ඨො. සච්‌ඡිකිරියට්‌ඨොති සච්‌ඡිකාතබ්‌බට්‌ඨො. ඵස්‌සනට්‌ඨොති ඤාණෙන ඵුසිතබ්‌බට්‌ඨො. අභිසමයට්‌ඨොති පච්‌චවෙක්‌ඛණඤාණෙන අභිසම්‌මාගන්‌තබ්‌බට්‌ඨො, ඤාණෙන පටිලභිතබ්‌බට්‌ඨො වා. පටිලාභොපි හි ‘‘අත්‌ථාභිසමයා ධීරො’’තිආදීසු (සං. නි. 1.130) විය අභිසමයොති වුච්‌චති.

    Tathaṭṭhādīni dvādasa vissajjanāni sabbadhammasaṅgāhakadvādasapadavasena niddiṭṭhāni. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Anattaṭṭhoti attavirahitaṭṭho. Saccaṭṭhoti avisaṃvādanaṭṭho. Paṭivedhaṭṭhoti paṭivijjhitabbaṭṭho. Abhijānanaṭṭhoti abhijānitabbaṭṭho. Parijānanaṭṭhoti ñātatīraṇapariññāya parijānitabbaṭṭho. Dhammaṭṭhoti sabhāvadhāraṇādiattho. Dhātuṭṭhoti suññādiattho. Ñātaṭṭhoti jānituṃ sakkuṇeyyaṭṭho. Sacchikiriyaṭṭhoti sacchikātabbaṭṭho. Phassanaṭṭhoti ñāṇena phusitabbaṭṭho. Abhisamayaṭṭhoti paccavekkhaṇañāṇena abhisammāgantabbaṭṭho, ñāṇena paṭilabhitabbaṭṭho vā. Paṭilābhopi hi ‘‘atthābhisamayā dhīro’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.130) viya abhisamayoti vuccati.

    18. නෙක්‌ඛම්‌මාදීනි සත්‌ත විස්‌සජ්‌ජනානි උපචාරජ්‌ඣානවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. නෙක්‌ඛම්‌මන්‌ති කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස පටිපක්‌ඛො අලොභො. ආලොකසඤ්‌ඤාති ථිනමිද්‌ධස්‌ස පටිපක්‌ඛෙ ආලොකනිමිත්‌තෙ සඤ්‌ඤා. අවික්‌ඛෙපොති උද්‌ධච්‌චස්‌ස පටිපක්‌ඛො සමාධි. ධම්‌මවවත්‌ථානන්‌ති විචිකිච්‌ඡාය පටිපක්‌ඛං ඤාණං. ඤාණන්‌ති අවිජ්‌ජාය පටිපක්‌ඛං ඤාණං. පාමොජ්‌ජන්‌ති අරතිපටිපක්‌ඛා පීති. පඨමජ්‌ඣානාදීනි අට්‌ඨ විස්‌සජ්‌ජනානි රූපාරූපසමාපත්‌තිවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. හෙට්‌ඨා පන රූපසමාපත්‌තිඅනන්‌තරං රූපජ්‌ඣානසම්‌බන්‌ධෙන චත්‌තාරො බ්‍රහ්‌මවිහාරා නිද්‌දිට්‌ඨා.

    18. Nekkhammādīni satta vissajjanāni upacārajjhānavasena niddiṭṭhāni. Nekkhammanti kāmacchandassa paṭipakkho alobho. Ālokasaññāti thinamiddhassa paṭipakkhe ālokanimitte saññā. Avikkhepoti uddhaccassa paṭipakkho samādhi. Dhammavavatthānanti vicikicchāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Ñāṇanti avijjāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Pāmojjanti aratipaṭipakkhā pīti. Paṭhamajjhānādīni aṭṭha vissajjanāni rūpārūpasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpasamāpattianantaraṃ rūpajjhānasambandhena cattāro brahmavihārā niddiṭṭhā.

    අනිච්‌චානුපස්‌සනාදීනි ලොකුත්‌තරමග්‌ගස්‌ස පුබ්‌බභාගෙ අට්‌ඨාරසමහාවිපස්‌සනාවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. හෙට්‌ඨා පන රූපාදීහි යොජනූපගා සත්‌ත අනුපස්‌සනා එව වුත්‌තා, ඉධ පන සබ්‌බාපි වුත්‌තා. කලාපසම්‌මසනඋදයබ්‌බයානුපස්‌සනා කස්‌මා න වුත්‌තාති චෙ? තාසං ද්‌වින්‌නං වසෙන අනිච්‌චානුපස්‌සනාදීනං සිජ්‌ඣනතො ඉමාසු වුත්‌තාසු තා ද්‌වෙපි වුත්‌තාව හොන්‌ති, අනිච්‌චානුපස්‌සනාදීහි වා විනා තාසං ද්‌වින්‌නං අප්‌පවත්‌තිතො ඉමාසු වුත්‌තාසු තා ද්‌වෙපි වුත්‌තාව හොන්‌ති. ඛයානුපස්‌සනාති පච්‌චුප්‌පන්‌නානං රූපක්‌ඛන්‌ධාදීනං භඞ්‌ගදස්‌සනඤාණඤ්‌ච තංතංඛන්‌ධභඞ්‌ගදස්‌සනානන්‌තරං තදාරම්‌මණචිත්‌තචෙතසිකභඞ්‌ගදස්‌සනඤාණඤ්‌ච. වයානුපස්‌සනාති පච්‌චුප්‌පන්‌නානං ඛන්‌ධානං භඞ්‌ගදස්‌සනානන්‌තරං තදන්‌වයෙනෙව අතීතානාගතඛන්‌ධානං භඞ්‌ගදස්‌සනඤාණං. විපරිණාමානුපස්‌සනාති තස්‌මිං භඞ්‌ගසඞ්‌ඛාතෙ නිරොධෙ අධිමුත්‌තත්‌තා, අථ සබ්‌බෙපි අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නා ඛන්‌ධා විපරිණාමවන්‌තොති සබ්‌බෙසං විපරිණාමදස්‌සනඤාණං. අනිමිත්‌තානුපස්‌සනාති එවං සබ්‌බසඞ්‌ඛාරානං විපරිණාමං දිස්‌වා අනිච්‌චතො විපස්‌සන්‌තස්‌ස අනිච්‌චානුපස්‌සනාව නිච්‌චනිමිත්‌තපජහනවසෙන නිච්‌චනිමිත්‌තාභාවා අනිමිත්‌තානුපස්‌සනා නාම හොති. අප්‌පණිහිතානුපස්‌සනාති අනිච්‌චානුපස්‌සනානන්‌තරං පවත්‌තා දුක්‌ඛානුපස්‌සනාව සුඛපත්‌ථනාපජහනවසෙන පණිධිඅභාවා අප්‌පණිහිතානුපස්‌සනා නාම හොති.

    Aniccānupassanādīni lokuttaramaggassa pubbabhāge aṭṭhārasamahāvipassanāvasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpādīhi yojanūpagā satta anupassanā eva vuttā, idha pana sabbāpi vuttā. Kalāpasammasanaudayabbayānupassanā kasmā na vuttāti ce? Tāsaṃ dvinnaṃ vasena aniccānupassanādīnaṃ sijjhanato imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti, aniccānupassanādīhi vā vinā tāsaṃ dvinnaṃ appavattito imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti. Khayānupassanāti paccuppannānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ bhaṅgadassanañāṇañca taṃtaṃkhandhabhaṅgadassanānantaraṃ tadārammaṇacittacetasikabhaṅgadassanañāṇañca. Vayānupassanāti paccuppannānaṃ khandhānaṃ bhaṅgadassanānantaraṃ tadanvayeneva atītānāgatakhandhānaṃ bhaṅgadassanañāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti tasmiṃ bhaṅgasaṅkhāte nirodhe adhimuttattā, atha sabbepi atītānāgatapaccuppannā khandhā vipariṇāmavantoti sabbesaṃ vipariṇāmadassanañāṇaṃ. Animittānupassanāti evaṃ sabbasaṅkhārānaṃ vipariṇāmaṃ disvā aniccato vipassantassa aniccānupassanāva niccanimittapajahanavasena niccanimittābhāvā animittānupassanā nāma hoti. Appaṇihitānupassanāti aniccānupassanānantaraṃ pavattā dukkhānupassanāva sukhapatthanāpajahanavasena paṇidhiabhāvā appaṇihitānupassanā nāma hoti.

    සුඤ්‌ඤතානුපස්‌සනාති දුක්‌ඛානුපස්‌සනානන්‌තරං පවත්‌තා අනත්‌තානුපස්‌සනාව අත්‌තාභිනිවෙසපජහනවසෙන අත්‌තසුඤ්‌ඤතාදස්‌සනතො සුඤ්‌ඤතානුපස්‌සනා නාම හොති. අධිපඤ්‌ඤාධම්‌මවිපස්‌සනාති එවං සඞ්‌ඛාරානං භඞ්‌ගං පස්‌සිත්‌වා පස්‌සිත්‌වා අනිච්‌චාදිතො විපස්‌සන්‌තස්‌ස සඞ්‌ඛාරාව භිජ්‌ජන්‌ති, සඞ්‌ඛාරානං මරණං න අඤ්‌ඤො කොචි අත්‌ථීති භඞ්‌ගවසෙන සුඤ්‌ඤතං ගහෙත්‌වා පවත්‌තා විපස්‌සනා. සා හි අධිපඤ්‌ඤා ච ධම්‌මෙසු ච විපස්‌සනාති කත්‌වා අධිපඤ්‌ඤාධම්‌මවිපස්‌සනාති වුච්‌චති. යථාභූතඤාණදස්‌සනන්‌ති භඞ්‌ගං දිස්‌වා දිස්‌වා ‘‘සභයා සඞ්‌ඛාරා’’ති පවත්‌තං භයතුපට්‌ඨානඤාණං. ආදීනවානුපස්‌සනාති භයතුපට්‌ඨානවසෙන උප්‌පන්‌නං සබ්‌බභවාදීසු ආදීනවදස්‌සනඤාණං. ‘‘යා ච භයතුපට්‌ඨානෙ පඤ්‌ඤා යඤ්‌ච ආදීනවෙ ඤාණං යා ච නිබ්‌බිදා, ඉමෙ ධම්‌මා එකත්‌ථා, බ්‍යඤ්‌ජනමෙව නාන’’න්‌ති (පටි. ම. 1.227) වචනතො භයතුපට්‌ඨානාදීනවානුපස්‌සනාසු වුත්‌තාසු නිබ්‌බිදානුපස්‌සනා ඉධාපි වුත්‌තාව හොති. ආදිතො චතුත්‌ථං කත්‌වා වුත්‌තත්‌තා පනිධ න වුත්‌තා. පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනාති මුඤ්‌චිතුකම්‍යතාඤාණවසෙන උප්‌පන්‌නං මුඤ්‌චනස්‌ස උපායකරණං පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනාසඤ්‌ඤිතං අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තානුපස්‌සනාඤාණං. ‘‘යා ච මුඤ්‌චිතුකම්‍යතා යා ච පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනා යා ච සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා, ඉමෙ ධම්‌මා එකත්‌ථා, බ්‍යඤ්‌ජනමෙව නාන’’න්‌ති (පටි. ම. 1.227) වචනතො පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනාය වුත්‌තාය මුඤ්‌චිතුකම්‍යතාසඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාඤාණානි වුත්‌තානෙව හොන්‌ති. විවට්‌ටනානුපස්‌සනාති අනුලොමඤාණවසෙන උප්‌පන්‌නං ගොත්‍රභුඤාණං. අනුලොමඤාණෙන ගොත්‍රභුඤාණස්‌ස සිජ්‌ඣනතො ගොත්‍රභුඤාණෙ වුත්‌තෙ අනුලොමඤාණං වුත්‌තමෙව හොති. එවඤ්‌හි අට්‌ඨාරසන්‌නං මහාවිපස්‌සනානං පටිපාටි වුච්‌චමානා පාළියා සමෙති. වුත්‌තඤ්‌හි ඉන්‌ද්‍රියකථායං –

    Suññatānupassanāti dukkhānupassanānantaraṃ pavattā anattānupassanāva attābhinivesapajahanavasena attasuññatādassanato suññatānupassanā nāma hoti. Adhipaññādhammavipassanāti evaṃ saṅkhārānaṃ bhaṅgaṃ passitvā passitvā aniccādito vipassantassa saṅkhārāva bhijjanti, saṅkhārānaṃ maraṇaṃ na añño koci atthīti bhaṅgavasena suññataṃ gahetvā pavattā vipassanā. Sā hi adhipaññā ca dhammesu ca vipassanāti katvā adhipaññādhammavipassanāti vuccati. Yathābhūtañāṇadassananti bhaṅgaṃ disvā disvā ‘‘sabhayā saṅkhārā’’ti pavattaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ. Ādīnavānupassanāti bhayatupaṭṭhānavasena uppannaṃ sabbabhavādīsu ādīnavadassanañāṇaṃ. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā yañca ādīnave ñāṇaṃ yā ca nibbidā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato bhayatupaṭṭhānādīnavānupassanāsu vuttāsu nibbidānupassanā idhāpi vuttāva hoti. Ādito catutthaṃ katvā vuttattā panidha na vuttā. Paṭisaṅkhānupassanāti muñcitukamyatāñāṇavasena uppannaṃ muñcanassa upāyakaraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāsaññitaṃ aniccadukkhānattānupassanāñāṇaṃ. ‘‘Yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato paṭisaṅkhānupassanāya vuttāya muñcitukamyatāsaṅkhārupekkhāñāṇāni vuttāneva honti. Vivaṭṭanānupassanāti anulomañāṇavasena uppannaṃ gotrabhuñāṇaṃ. Anulomañāṇena gotrabhuñāṇassa sijjhanato gotrabhuñāṇe vutte anulomañāṇaṃ vuttameva hoti. Evañhi aṭṭhārasannaṃ mahāvipassanānaṃ paṭipāṭi vuccamānā pāḷiyā sameti. Vuttañhi indriyakathāyaṃ –

    ‘‘පුබ්‌බභාගෙ පඤ්‌චහින්‌ද්‍රියෙහි පඨමජ්‌ඣානවසෙන පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි නිස්‌සටානි හොන්‌ති, පඨමෙ ඣානෙ පඤ්‌චහින්‌ද්‍රියෙහි දුතියජ්‌ඣානවසෙන පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි නිස්‌සටානි හොන්‌තී’’ති (පටි. ම. 1.192) –

    ‘‘Pubbabhāge pañcahindriyehi paṭhamajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni honti, paṭhame jhāne pañcahindriyehi dutiyajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni hontī’’ti (paṭi. ma. 1.192) –

    ආදිනා නයෙන යාව අරහත්‌තඵලා උත්‌තරුත්‌තරිපටිපාටියා ඉන්‌ද්‍රියානි වුත්‌තානි. තස්‌මා අට්‌ඨාරස මහාවිපස්‌සනා යථාවුත්‌තක්‌කමෙන පාළියා යුජ්‌ජන්‌ති. විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ පන –

    Ādinā nayena yāva arahattaphalā uttaruttaripaṭipāṭiyā indriyāni vuttāni. Tasmā aṭṭhārasa mahāvipassanā yathāvuttakkamena pāḷiyā yujjanti. Visuddhimagge pana –

    ‘‘ඛයානුපස්‌සනාති ඝනවිනිබ්‌භොගං කත්‌වා අනිච්‌චං ඛයට්‌ඨෙනාති එවං ඛයං පස්‌සතො ඤාණං. විපරිණාමානුපස්‌සනාති රූපසත්‌තකඅරූපසත්‌තකාදිවසෙන තං තං පරිච්‌ඡෙදං අතික්‌කම්‌ම අඤ්‌ඤථා පවත්‌තිදස්‌සනං. උප්‌පන්‌නස්‌ස වා ජරාය චෙව මරණෙන ච ද්‌වීහාකාරෙහි විපරිණාමදස්‌සනං. යථාභූතඤාණදස්‌සනන්‌ති සපච්‌චයනාමරූපපරිග්‌ගහො’’ති (විසුද්‌ධි. 2.850) –

    ‘‘Khayānupassanāti ghanavinibbhogaṃ katvā aniccaṃ khayaṭṭhenāti evaṃ khayaṃ passato ñāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti rūpasattakaarūpasattakādivasena taṃ taṃ paricchedaṃ atikkamma aññathā pavattidassanaṃ. Uppannassa vā jarāya ceva maraṇena ca dvīhākārehi vipariṇāmadassanaṃ. Yathābhūtañāṇadassananti sapaccayanāmarūpapariggaho’’ti (visuddhi. 2.850) –

    වුත්‌තං. තං තාය පාළියා විරුද්‌ධං විය දිස්‌සති. විවට්‌ටනානුපස්‌සනාති සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා චෙව අනුලොමඤ්‌චාති වුත්‌තං. තඤ්‌ච පාළියා විරුද්‌ධං විය දිස්‌සති. චරියාකථායඤ්‌හි –

    Vuttaṃ. Taṃ tāya pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Vivaṭṭanānupassanāti saṅkhārupekkhā ceva anulomañcāti vuttaṃ. Tañca pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Cariyākathāyañhi –

    ‘‘අනිච්‌චානුපස්‌සනත්‌ථාය ආවජ්‌ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්‌ඤාණචරියා. අනිච්‌චානුපස්‌සනා ඤාණචරියා…පෙ.… පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනත්‌ථාය ආවජ්‌ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්‌ඤාණචරියා. පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනා ඤාණචරියා’’ති (පටි. ම. 1.71) –

    ‘‘Aniccānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Aniccānupassanā ñāṇacariyā…pe… paṭisaṅkhānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Paṭisaṅkhānupassanā ñāṇacariyā’’ti (paṭi. ma. 1.71) –

    යස්‌ස යස්‌ස ඤාණස්‌ස විසුං විසුං ආවජ්‌ජනං ලබ්‌භති, තස්‌ස තස්‌ස විසුං විසුං ආවජ්‌ජනං වුත්‌තං. විවට්‌ටනානුපස්‌සනාය පන ආවජ්‌ජනං අවත්‌වාව ‘‘විවට්‌ටනානුපස්‌සනා ඤාණචරියා’’ති වුත්‌තං. යදි සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛානුලොමඤාණානි විවට්‌ටනානුපස්‌සනා නාම සියුං, තදාවජ්‌ජනසම්‌භවා තදත්‌ථාය ච ආවජ්‌ජනං වදෙය්‍ය, න ච තදත්‌ථාය ආවජ්‌ජනං වුත්‌තං. ගොත්‍රභුඤාණස්‌ස පන විසුං ආවජ්‌ජනං නත්‌ථි අනුලොමාවජ්‌ජනවීථියංයෙව උප්‌පත්‌තිතො. තස්‌මා විවට්‌ටනානුපස්‌සනත්‌ථාය ආවජ්‌ජනස්‌ස අවුත්‌තත්‌තා ගොත්‍රභුඤාණමෙව ‘‘විවට්‌ටනානුපස්‌සනා’’ති යුජ්‌ජති.

    Yassa yassa ñāṇassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ labbhati, tassa tassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ vuttaṃ. Vivaṭṭanānupassanāya pana āvajjanaṃ avatvāva ‘‘vivaṭṭanānupassanā ñāṇacariyā’’ti vuttaṃ. Yadi saṅkhārupekkhānulomañāṇāni vivaṭṭanānupassanā nāma siyuṃ, tadāvajjanasambhavā tadatthāya ca āvajjanaṃ vadeyya, na ca tadatthāya āvajjanaṃ vuttaṃ. Gotrabhuñāṇassa pana visuṃ āvajjanaṃ natthi anulomāvajjanavīthiyaṃyeva uppattito. Tasmā vivaṭṭanānupassanatthāya āvajjanassa avuttattā gotrabhuñāṇameva ‘‘vivaṭṭanānupassanā’’ti yujjati.

    19. සොතාපත්‌තිමග්‌ගාදීනි අට්‌ඨ විස්‌සජ්‌ජනානි ලොකුත්‌තරමග්‌ගඵලවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. සොතස්‌ස ආපජ්‌ජනං සොතාපත්‌ති, සොතාපත්‌ති එව මග්‌ගො සොතාපත්‌තිමග්‌ගො. සොතාපත්‌තියා ඵලං සොතාපත්‌තිඵලං, සමාපජ්‌ජීයතීති සමාපත්‌ති, සොතාපත්‌තිඵලමෙව සමාපත්‌ති සොතාපත්‌තිඵලසමාපත්‌ති. පටිසන්‌ධිවසෙන සකිංයෙව ඉමං ලොකං ආගච්‌ඡතීති සකදාගාමී, තස්‌ස මග්‌ගො සකදාගාමිමග්‌ගො. සකදාගාමිස්‌ස ඵලං සකදාගාමිඵලං. පටිසන්‌ධිවසෙනෙව කාමභවං න ආගච්‌ඡතීති අනාගාමී, තස්‌ස මග්‌ගො අනාගාමිමග්‌ගො. අනාගාමිස්‌ස ඵලං අනාගාමිඵලං. කිලෙසෙහි ආරකත්‌තා, කිලෙසාරීනං හතත්‌තා, සංසාරචක්‌කස්‌ස අරානං හතත්‌තා, පාපකරණෙ රහාභාවා, පච්‌චයාදීනං අරහත්‌තා අරහං, අරහතො භාවො අරහත්‌තං. කිං තං? අරහත්‌තඵලං. අරහත්‌තස්‌ස මග්‌ගො අරහත්‌තමග්‌ගො. අරහත්‌තමෙව ඵලං අරහත්‌තඵලං.

    19.Sotāpattimaggādīni aṭṭha vissajjanāni lokuttaramaggaphalavasena niddiṭṭhāni. Sotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpatti eva maggo sotāpattimaggo. Sotāpattiyā phalaṃ sotāpattiphalaṃ, samāpajjīyatīti samāpatti, sotāpattiphalameva samāpatti sotāpattiphalasamāpatti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Sakadāgāmissa phalaṃ sakadāgāmiphalaṃ. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ na āgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Anāgāmissa phalaṃ anāgāmiphalaṃ. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Arahattameva phalaṃ arahattaphalaṃ.

    ‘‘අධිමොක්‌ඛට්‌ඨෙන සද්‌ධින්‌ද්‍රිය’’න්‌තිආදීනි ‘‘තථට්‌ඨෙන සච්‌චා’’තිපරියන්‌තානි තෙත්‌තිංස විස්‌සජ්‌ජනානි නිද්‌දිට්‌ඨානි. හෙට්‌ඨා ‘‘සද්‌ධින්‌ද්‍රියස්‌ස අධිමොක්‌ඛට්‌ඨො’’තිආදීහි තෙත්‌තිංසාය විස්‌සජ්‌ජනෙහි සමානානි. කෙවලඤ්‌හි තත්‌ථ ධම්‌මෙහි අත්‌ථා නිද්‌දිට්‌ඨා, ඉධ අත්‌ථෙහි ධම්‌මා නිද්‌දිට්‌ඨාති අයං විසෙසො. ‘‘අවික්‌ඛෙපට්‌ඨෙන සමථො’’තිආදීනඤ්‌ච චතුන්‌නං විස්‌සජ්‌ජනානං හෙට්‌ඨා ‘‘සමථස්‌ස අවික්‌ඛෙපට්‌ඨො’’තිආදීනඤ්‌ච චතුන්‌නං විස්‌සජ්‌ජනානං විසෙසො වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො.

    ‘‘Adhimokkhaṭṭhena saddhindriya’’ntiādīni ‘‘tathaṭṭhena saccā’’tipariyantāni tettiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Heṭṭhā ‘‘saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho’’tiādīhi tettiṃsāya vissajjanehi samānāni. Kevalañhi tattha dhammehi atthā niddiṭṭhā, idha atthehi dhammā niddiṭṭhāti ayaṃ viseso. ‘‘Avikkhepaṭṭhena samatho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ heṭṭhā ‘‘samathassa avikkhepaṭṭho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ viseso vuttanayeneva veditabbo.

    සංවරට්‌ඨෙනාතිආදීනි අට්‌ඨ විස්‌සජ්‌ජනානි සීලාදිබලපරියොසානධම්‌මවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. සීලවිසුද්‌ධීති සුපරිසුද්‌ධපාතිමොක්‌ඛසංවරාදිචතුබ්‌බිධං සීලං දුස්‌සීල්‍යමලවිසොධනතො. චිත්‌තවිසුද්‌ධීති සඋපචාරා අට්‌ඨ සමාපත්‌තියො. චිත්‌තසීසෙන හෙත්‌ථ සමාධි වුත්‌තො. සො චිත්‌තමලවිසොධනතො චිත්‌තවිසුද්‌ධි. දිට්‌ඨිවිසුද්‌ධීති නාමරූපානං යථාසභාවදස්‌සනං සත්‌තදිට්‌ඨිමලවිසොධනතො දිට්‌ඨිවිසුද්‌ධි. මුත්‌තට්‌ඨෙනාති තදඞ්‌ගවසෙන උපක්‌කිලෙසතො විමුත්‌තට්‌ඨෙන ආරම්‌මණෙ ච අධිමුත්‌තට්‌ඨෙන. විමොක්‌ඛොති තදඞ්‌ගවිමොක්‌ඛො. පටිවෙධට්‌ඨෙන විජ්‌ජාති පුබ්‌බෙනිවාසානුස්‌සතිඤාණං පුරිමභවපටිවෙධට්‌ඨෙන විජ්‌ජා, දිබ්‌බචක්‌ඛුඤාණං සත්‌තානං චුතූපපාතපටිවෙධට්‌ඨෙන විජ්‌ජා, ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සච්‌චපටිවෙධට්‌ඨෙන විජ්‌ජා. පටිවෙධට්‌ඨෙනාති ජානනට්‌ඨෙන. පරිච්‌චාගට්‌ඨෙන විමුත්‌තීති යං යං පරිච්‌චත්‌තං, තතො තතො විමුත්‌තත්‌තා ඵලවිමුත්‌ති. සමුච්‌ඡෙදට්‌ඨෙන ඛයෙ ඤාණන්‌ති කිලෙසසමුච්‌ඡින්‌දනත්‌ථෙන කිලෙසක්‌ඛයකරෙ අරියමග්‌ගෙ ඤාණං. පටිප්‌පස්‌සද්‌ධට්‌ඨෙන අනුප්‌පාදෙ ඤාණන්‌ති මග්‌ගකිච්‌චසඞ්‌ඛාතපයොගපටිප්‌පස්‌සද්‌ධත්‌තා පටිසන්‌ධිවසෙන අනුප්‌පාදභූතෙ තංතංමග්‌ගවජ්‌ඣකිලෙසානං අනුප්‌පාදපරියොසානෙ උප්‌පන්‌නෙ අරියඵලෙ ඤාණං.

    Saṃvaraṭṭhenātiādīni aṭṭha vissajjanāni sīlādibalapariyosānadhammavasena niddiṭṭhāni. Sīlavisuddhīti suparisuddhapātimokkhasaṃvarādicatubbidhaṃ sīlaṃ dussīlyamalavisodhanato. Cittavisuddhīti saupacārā aṭṭha samāpattiyo. Cittasīsena hettha samādhi vutto. So cittamalavisodhanato cittavisuddhi. Diṭṭhivisuddhīti nāmarūpānaṃ yathāsabhāvadassanaṃ sattadiṭṭhimalavisodhanato diṭṭhivisuddhi. Muttaṭṭhenāti tadaṅgavasena upakkilesato vimuttaṭṭhena ārammaṇe ca adhimuttaṭṭhena. Vimokkhoti tadaṅgavimokkho. Paṭivedhaṭṭhena vijjāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ purimabhavapaṭivedhaṭṭhena vijjā, dibbacakkhuñāṇaṃ sattānaṃ cutūpapātapaṭivedhaṭṭhena vijjā, āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ saccapaṭivedhaṭṭhena vijjā. Paṭivedhaṭṭhenāti jānanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhena vimuttīti yaṃ yaṃ pariccattaṃ, tato tato vimuttattā phalavimutti. Samucchedaṭṭhena khaye ñāṇanti kilesasamucchindanatthena kilesakkhayakare ariyamagge ñāṇaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇanti maggakiccasaṅkhātapayogapaṭippassaddhattā paṭisandhivasena anuppādabhūte taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ anuppādapariyosāne uppanne ariyaphale ñāṇaṃ.

    20. ඡන්‌දො මූලට්‌ඨෙනාතිආදීනි නව විස්‌සජ්‌ජනානි අරියමග්‌ගස්‌ස ආදිමජ්‌ඣපරියොසානවසෙන නිද්‌දිට්‌ඨානි. ඡන්‌දො මූලට්‌ඨෙනාති කුසලානං ධම්‌මානං කත්‌තුකම්‍යතාඡන්‌දො පටිපත්‌තියා ච නිප්‌ඵත්‌තියා ච මූලත්‌තා මූලට්‌ඨෙන. මනසිකාරො සමුට්‌ඨානට්‌ඨෙනාති යොනිසොමනසිකාරො සබ්‌බකුසලධම්‌මෙ සමුට්‌ඨාපෙතීති සමුට්‌ඨානට්‌ඨෙන. ඵස්‌සො සමොධානට්‌ඨෙනාති යස්‌මා තණ්‌හාය විසෙසෙන වෙදනා පධානකාරණං, තණ්‌හා ච පහීයමානා විසෙසෙන වෙදනාය පරිඤ්‌ඤාතාය පහීයති, තස්‌සා ච වෙදනාය ඵස්‌සොව පධානකාරණං, තස්‌මිං පරිඤ්‌ඤාතෙ වෙදනා පරිඤ්‌ඤාතා හොති, තස්‌මා සත්‌තසු අභිඤ්‌ඤෙය්‍යවත්‌ථූසු ඵස්‌සො පඨමං වුත්‌තො. සො ච තිකසන්‌නිපාතසඞ්‌ඛාතස්‌ස අත්‌තනො කාරණස්‌ස වසෙන පවෙදිතත්‌තා ‘‘තිකසන්‌නිපාතපච්‌චුපට්‌ඨානො’’ති වුත්‌තත්‌තා සමොධානට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යො. කෙචි පන ‘‘ඤාණඵස්‌සො ඵස්‌සො’’ති වදන්‌ති.

    20.Chando mūlaṭṭhenātiādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Chando mūlaṭṭhenāti kusalānaṃ dhammānaṃ kattukamyatāchando paṭipattiyā ca nipphattiyā ca mūlattā mūlaṭṭhena. Manasikāro samuṭṭhānaṭṭhenāti yonisomanasikāro sabbakusaladhamme samuṭṭhāpetīti samuṭṭhānaṭṭhena. Phasso samodhānaṭṭhenāti yasmā taṇhāya visesena vedanā padhānakāraṇaṃ, taṇhā ca pahīyamānā visesena vedanāya pariññātāya pahīyati, tassā ca vedanāya phassova padhānakāraṇaṃ, tasmiṃ pariññāte vedanā pariññātā hoti, tasmā sattasu abhiññeyyavatthūsu phasso paṭhamaṃ vutto. So ca tikasannipātasaṅkhātassa attano kāraṇassa vasena paveditattā ‘‘tikasannipātapaccupaṭṭhāno’’ti vuttattā samodhānaṭṭhena abhiññeyyo. Keci pana ‘‘ñāṇaphasso phasso’’ti vadanti.

    යස්‌මා පන වෙදනා චිත්‌තචෙතසිකෙ අත්‌තනො වසෙ වත්‌තාපයමානා තත්‌ථ සමොසරති පවිසති, චිත්‌තසන්‌තානමෙව වා පවිසති, තස්‌මා සමොසරණට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යාති වුත්‌තා. කෙචි පන ‘‘සබ්‌බානිපි පරිඤ්‌ඤෙය්‍යානි වෙදනාසු සමොසරන්‌ති, වෙදනාසු පරිඤ්‌ඤාතාසු සබ්‌බං තණ්‌හාවත්‌ථු පරිඤ්‌ඤාතං හොති. තං කිස්‌ස හෙතු? වෙදනාපච්‌චයා හි සබ්‌බාපි තණ්‌හා. තස්‌මා වෙදනා සමොසරණට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යා’’ති වදන්‌ති. යස්‌මා සබ්‌බගොපානසීනං ආබන්‌ධනතො කූටාගාරකණ්‌ණිකා විය චිත්‌තචෙතසිකානං සම්‌පිණ්‌ඩනතො සමාධි කුසලානං ධම්‌මානං පමුඛො හොති ජෙට්‌ඨකො, තස්‌මා සමාධි පමුඛට්‌ඨෙනාති වුත්‌තං. පාමුඛට්‌ඨෙනාතිපි පාඨො. යස්‌මා සමථවිපස්‌සනං භාවෙන්‌තස්‌ස ආරම්‌මණූපට්‌ඨානාධිපති හොති සති, සතියා උපට්‌ඨිතෙ ආරම්‌මණෙ සබ්‌බෙපි කුසලා ධම්‌මා සකං සකං කිච්‌චං සාධෙන්‌ති, තස්‌මා සති ආධිපතෙය්‍යට්‌ඨෙනාති වුත්‌තං. පඤ්‌ඤා තදුත්‌තරට්‌ඨෙනාති අරියමග්‌ගපඤ්‌ඤා තෙසං කුසලානං ධම්‌මානං උත්‌තරට්‌ඨෙන සෙට්‌ඨට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යා. අථ වා තතො කිලෙසෙහි, සංසාරවට්‌ටතො වා උත්‌තරති සමතික්‌කමතීති තදුත්‌තරා, තස්‌සා අත්‌ථො තදුත්‌තරට්‌ඨො. තෙන තදුත්‌තරට්‌ඨෙන. තතුත්‌තරට්‌ඨෙනාතිපි පාඨො, තතො උත්‌තරට්‌ඨෙනාති අත්‌ථො. විමුත්‌ති සාරට්‌ඨෙනාති ඵලවිමුත්‌ති අපරිහානිවසෙන ථිරත්‌තා සාරො, තං අතික්‌කමිත්‌වා අඤ්‌ඤස්‌ස පරියෙසිතබ්‌බස්‌ස අභාවතොපි සාරො. සා විමුත්‌ති තෙන සාරට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යා. අමතොගධං නිබ්‌බානන්‌ති නත්‌ථි එතස්‌ස මරණසඞ්‌ඛාතං මතන්‌ති අමතං, කිලෙසවිසපටිපක්‌ඛත්‌තා අගදන්‌තිපි අමතං , සච්‌ඡිකිරියාය සත්‌තානං පතිට්‌ඨාභූතන්‌ති ඔගධං, සංසාරදුක්‌ඛසන්‌තිභූතත්‌තා නිබ්‌බුතන්‌ති නිබ්‌බානං, නත්‌ථෙත්‌ථ තණ්‌හාසඞ්‌ඛාතං වානන්‌තිපි නිබ්‌බානං. තං සාසනස්‌ස නිට්‌ඨාභූතත්‌තා පරියොසානට්‌ඨෙන අභිඤ්‌ඤෙය්‍යං. එවං ඉමස්‌මිං අභිඤ්‌ඤෙය්‍යනිද්‌දෙසෙ සත්‌තසහස්‌සානි සත්‌තසතානි චත්‌තාලීසඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජනානි හොන්‌ති.

    Yasmā pana vedanā cittacetasike attano vase vattāpayamānā tattha samosarati pavisati, cittasantānameva vā pavisati, tasmā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyāti vuttā. Keci pana ‘‘sabbānipi pariññeyyāni vedanāsu samosaranti, vedanāsu pariññātāsu sabbaṃ taṇhāvatthu pariññātaṃ hoti. Taṃ kissa hetu? Vedanāpaccayā hi sabbāpi taṇhā. Tasmā vedanā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyā’’ti vadanti. Yasmā sabbagopānasīnaṃ ābandhanato kūṭāgārakaṇṇikā viya cittacetasikānaṃ sampiṇḍanato samādhi kusalānaṃ dhammānaṃ pamukho hoti jeṭṭhako, tasmā samādhi pamukhaṭṭhenāti vuttaṃ. Pāmukhaṭṭhenātipi pāṭho. Yasmā samathavipassanaṃ bhāventassa ārammaṇūpaṭṭhānādhipati hoti sati, satiyā upaṭṭhite ārammaṇe sabbepi kusalā dhammā sakaṃ sakaṃ kiccaṃ sādhenti, tasmā sati ādhipateyyaṭṭhenāti vuttaṃ. Paññā taduttaraṭṭhenāti ariyamaggapaññā tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uttaraṭṭhena seṭṭhaṭṭhena abhiññeyyā. Atha vā tato kilesehi, saṃsāravaṭṭato vā uttarati samatikkamatīti taduttarā, tassā attho taduttaraṭṭho. Tena taduttaraṭṭhena. Tatuttaraṭṭhenātipi pāṭho, tato uttaraṭṭhenāti attho. Vimutti sāraṭṭhenāti phalavimutti aparihānivasena thirattā sāro, taṃ atikkamitvā aññassa pariyesitabbassa abhāvatopi sāro. Sā vimutti tena sāraṭṭhena abhiññeyyā. Amatogadhaṃ nibbānanti natthi etassa maraṇasaṅkhātaṃ matanti amataṃ, kilesavisapaṭipakkhattā agadantipi amataṃ , sacchikiriyāya sattānaṃ patiṭṭhābhūtanti ogadhaṃ, saṃsāradukkhasantibhūtattā nibbutanti nibbānaṃ, natthettha taṇhāsaṅkhātaṃ vānantipi nibbānaṃ. Taṃ sāsanassa niṭṭhābhūtattā pariyosānaṭṭhena abhiññeyyaṃ. Evaṃ imasmiṃ abhiññeyyaniddese sattasahassāni sattasatāni cattālīsañca vissajjanāni honti.

    ඉදානි තෙසං එවං නිද්‌දිට්‌ඨානං ධම්‌මානං ‘‘යෙ යෙ ධම්‌මා අභිඤ්‌ඤාතා, තෙ තෙ ධම්‌මා ඤාතා හොන්‌තී’’ති නිගමනං කරොති, තස්‌ස අභිමුඛං කත්‌වා ඤාතා හොන්‌තීති අධිප්‌පායො. තංඤාතට්‌ඨෙන ඤාණන්‌ති තෙසං වුත්‌තප්‌පකාරානං ධම්‌මානං ජානනට්‌ඨෙන ඤාණං. පජානනට්‌ඨෙන පඤ්‌ඤාති පකාරතො ජානනට්‌ඨෙන පඤ්‌ඤා. තෙන වුච්‌චතීතිආදිතො පුච්‌ඡිතපුච්‌ඡා නිගමෙත්‌වා දස්‌සිතා. තෙන කාරණෙන ‘‘ඉමෙ ධම්‌මා අභිඤ්‌ඤෙය්‍යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්‌ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්‌ති වුච්‌චතීති අත්‌ථොති.

    Idāni tesaṃ evaṃ niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ ‘‘ye ye dhammā abhiññātā, te te dhammā ñātā hontī’’ti nigamanaṃ karoti, tassa abhimukhaṃ katvā ñātā hontīti adhippāyo. Taṃñātaṭṭhena ñāṇanti tesaṃ vuttappakārānaṃ dhammānaṃ jānanaṭṭhena ñāṇaṃ. Pajānanaṭṭhena paññāti pakārato jānanaṭṭhena paññā. Tena vuccatītiādito pucchitapucchā nigametvā dassitā. Tena kāraṇena ‘‘ime dhammā abhiññeyyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti vuccatīti atthoti.

    සද්‌ධම්‌මප්‌පකාසිනියා පටිසම්‌භිදාමග්‌ගට්‌ඨකථාය

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya

    අභිඤ්‌ඤෙය්‍යනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 1. සුතමයඤාණනිද්‌දෙසො • 1. Sutamayañāṇaniddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact