| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
19. ධම්‌මනානත්‌තඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
19. Dhammanānattañāṇaniddesavaṇṇanā
73. ධම්‌මනානත්‌තඤාණනිද්‌දෙසෙ කම්‌මපථෙති කම්‌මානි ච තානි පථා ච අපායගමනායාති කම්‌මපථා, තෙ කම්‌මපථෙ. දස කුසලකම්‌මපථා නාම පාණාතිපාතා අදින්‌නාදානා කාමෙසුමිච්‌ඡාචාරා වෙරමණීති තීණි කායසුචරිතානි, මුසාවාදා පිසුණාය වාචාය ඵරුසාය වාචාය සම්‌ඵප්‌පලාපා වෙරමණීති චත්‌තාරි වචීසුචරිතානි, අනභිජ්‌ඣා අබ්‍යාපාදො සම්‌මාදිට්‌ඨීති තීණි මනොසුචරිතානි. දස අකුසලකම්‌මපථා නාම පාණාතිපාතො අදින්‌නාදානං කාමෙසුමිච්‌ඡාචාරොති තීණි කායදුච්‌චරිතානි, මුසාවාදො පිසුණා වාචා ඵරුසා වාචා සම්‌ඵප්‌පලාපොති චත්‌තාරි වචීදුච්‌චරිතානි, අභිජ්‌ඣා බ්‍යාපාදො මිච්‌ඡාදිට්‌ඨීති තීණි මනොදුච්‌චරිතානි. කුසලාකුසලාපි ච පටිසන්‌ධිජනකායෙව කම්‌මපථාති වුත්‌තා, වුත්‌තාවසෙසා පටිසන්‌ධිජනනෙ අනෙකන්‌ති කත්‌තා කම්‌මපථාති න වුත්‌තා. ඔළාරිකකුසලාකුසලගහණෙනෙව සෙසකුසලාකුසලාපි ගහිතාති වෙදිතබ්‌බා. රූපන්‌ති භූතොපාදායභෙදතො අට්‌ඨවීසතිවිධං රූපං. විපාකන්‌ති කාමාවචරකුසලවිපාකානං සොළසන්‌නං, අකුසලවිපාකානං සත්‌තන්‌නඤ්‌ච වසෙන තෙවීසතිවිධං විපාකං. කිරියන්‌ති තිණ්‌ණමහෙතුකකිරියානං, අට්‌ඨන්‌නං සහෙතුකකිරියානඤ්‌ච වසෙන එකාදසවිධං කාමාවචරකිරියං. විපාකාභාවතො කිරියාමත්‌තාති කිරියා. එත්‌තාවතා කාමාවචරමෙව රූපාබ්‍යාකතවිපාකාබ්‍යාකතකිරියාබ්‍යාකතවසෙන වුත්‌තං.
73. Dhammanānattañāṇaniddese kammapatheti kammāni ca tāni pathā ca apāyagamanāyāti kammapathā, te kammapathe. Dasa kusalakammapathā nāma pāṇātipātā adinnādānā kāmesumicchācārā veramaṇīti tīṇi kāyasucaritāni, musāvādā pisuṇāya vācāya pharusāya vācāya samphappalāpā veramaṇīti cattāri vacīsucaritāni, anabhijjhā abyāpādo sammādiṭṭhīti tīṇi manosucaritāni. Dasa akusalakammapathā nāma pāṇātipāto adinnādānaṃ kāmesumicchācāroti tīṇi kāyaduccaritāni, musāvādo pisuṇā vācā pharusā vācā samphappalāpoti cattāri vacīduccaritāni, abhijjhā byāpādo micchādiṭṭhīti tīṇi manoduccaritāni. Kusalākusalāpi ca paṭisandhijanakāyeva kammapathāti vuttā, vuttāvasesā paṭisandhijanane anekanti kattā kammapathāti na vuttā. Oḷārikakusalākusalagahaṇeneva sesakusalākusalāpi gahitāti veditabbā. Rūpanti bhūtopādāyabhedato aṭṭhavīsatividhaṃ rūpaṃ. Vipākanti kāmāvacarakusalavipākānaṃ soḷasannaṃ, akusalavipākānaṃ sattannañca vasena tevīsatividhaṃ vipākaṃ. Kiriyanti tiṇṇamahetukakiriyānaṃ, aṭṭhannaṃ sahetukakiriyānañca vasena ekādasavidhaṃ kāmāvacarakiriyaṃ. Vipākābhāvato kiriyāmattāti kiriyā. Ettāvatā kāmāvacarameva rūpābyākatavipākābyākatakiriyābyākatavasena vuttaṃ.
ඉධට්‌ඨස්‌සාති ඉමස්‌මිං ලොකෙ ඨිතස්‌ස. යෙභුය්‍යෙන මනුස්‌සලොකෙ ඣානභාවනාසබ්‌භාවතො මනුස්‌සලොකවසෙන වුත්‌තං, ඣානානි පන කදාචි කරහචි දෙවලොකෙපි ලබ්‌භන්‌ති, රූපීබ්‍රහ්‌මලොකෙපි තත්‍රූපපත්‌තිකහෙට්‌ඨූපපත්‌තිකඋපරූපපත්‌තිකානං වසෙන ලබ්‌භන්‌ති. සුද්‌ධාවාසෙ පන අරූපාවචරෙ ච හෙට්‌ඨූපපත්‌තිකා නත්‌ථි. රූපාරූපාවචරෙසු අභාවිතජ්‌ඣානා හෙට්‌ඨා නිබ්‌බත්‌තමානා කාමාවචරසුගතියංයෙව නිබ්‌බත්‌තන්‌ති, න දුග්‌ගතියං. තත්‍රූපපන්‌නස්‌සාති විපාකවසෙන බ්‍රහ්‌මලොකෙ උපපන්‌නස්‌ස පටිසන්‌ධිභවඞ්‌ගචුතිවසෙන වත්‌තමානානි චත්‌තාරි විපාකජ්‌ඣානානි. රූපාරූපාවචරජ්‌ඣානසමාපත්‌තීසු කිරියාබ්‍යාකතානි න වුත්‌තානි. කිඤ්‌චාපි න වුත්‌තානි, අථ ඛො කුසලෙහි සමානපවත්‌තිත්‌තා කුසලෙසු වුත්‌තෙසු වුත්‌තානෙව හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බානි. යථා පට්‌ඨානෙ ‘‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්‌ධෙ විපාකො තදාරම්‌මණතා උප්‌පජ්‌ජතී’’ති (පට්‌ඨා. 1.1.406, 409) කුසලජවනග්‌ගහණෙනෙව කිරියජවනං සඞ්‌ගහිතං, එවමිධාපි දට්‌ඨබ්‌බං. සාමඤ්‌ඤඵලානීති චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි. එතෙන ලොකුත්‌තරවිපාකාබ්‍යාකතං වුත්‌තං. නිබ්‌බානන්‌ති නිබ්‌බානාබ්‍යාකතං.
Idhaṭṭhassāti imasmiṃ loke ṭhitassa. Yebhuyyena manussaloke jhānabhāvanāsabbhāvato manussalokavasena vuttaṃ, jhānāni pana kadāci karahaci devalokepi labbhanti, rūpībrahmalokepi tatrūpapattikaheṭṭhūpapattikauparūpapattikānaṃ vasena labbhanti. Suddhāvāse pana arūpāvacare ca heṭṭhūpapattikā natthi. Rūpārūpāvacaresu abhāvitajjhānā heṭṭhā nibbattamānā kāmāvacarasugatiyaṃyeva nibbattanti, na duggatiyaṃ. Tatrūpapannassāti vipākavasena brahmaloke upapannassa paṭisandhibhavaṅgacutivasena vattamānāni cattāri vipākajjhānāni. Rūpārūpāvacarajjhānasamāpattīsu kiriyābyākatāni na vuttāni. Kiñcāpi na vuttāni, atha kho kusalehi samānapavattittā kusalesu vuttesu vuttāneva hontīti veditabbāni. Yathā paṭṭhāne ‘‘kusalākusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.406, 409) kusalajavanaggahaṇeneva kiriyajavanaṃ saṅgahitaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Sāmaññaphalānīti cattāri sāmaññaphalāni. Etena lokuttaravipākābyākataṃ vuttaṃ. Nibbānanti nibbānābyākataṃ.
පාමොජ්‌ජමූලකාති පාමොජ්‌ජං මූලං ආදි එතෙසන්‌ති පාමොජ්‌ජමූලකා, පාමොජ්‌ජාදිකාති අත්‌ථො. පාමොජ්‌ජෙන හි සමාගතානෙව හොන්‌ති. අනිච්‌චතො මනසිකරොතො පාමොජ්‌ජං ජායතීති එත්‌ථ යොනිසොමනසිකරොතොයෙව පාමොජ්‌ජං ජායති, න අයොනිසොමනසිකරොතො. අයොනිසොමනසිකරොතො කුසලුප්‌පත්‌තියෙව නත්‌ථි, පගෙව විපස්‌සනා. කස්‌මා සරූපෙන වුත්‌තන්‌ති චෙ? පාමොජ්‌ජස්‌ස බලවභාවදස්‌සනත්‌ථං. පාමොජ්‌ජෙ හි අසති පන්‌තෙසු ච සෙනාසනෙසු අධිකුසලෙසු ච ධම්‌මෙසු අරති උක්‌කණ්‌ඨිතා උප්‌පජ්‌ජති. එවං සති භාවනායෙව උක්‌කමති. පාමොජ්‌ජෙ පන සති අරතිඅභාවතො භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡති. යොනිසොමනසිකාරස්‌ස පන මූලභාවෙන භාවනාය බහූපකාරත්‌තං දස්‌සෙතුං උපරි නවකං වක්‌ඛති.
Pāmojjamūlakāti pāmojjaṃ mūlaṃ ādi etesanti pāmojjamūlakā, pāmojjādikāti attho. Pāmojjena hi samāgatāneva honti. Aniccato manasikaroto pāmojjaṃ jāyatīti ettha yonisomanasikarotoyeva pāmojjaṃ jāyati, na ayonisomanasikaroto. Ayonisomanasikaroto kusaluppattiyeva natthi, pageva vipassanā. Kasmā sarūpena vuttanti ce? Pāmojjassa balavabhāvadassanatthaṃ. Pāmojje hi asati pantesu ca senāsanesu adhikusalesu ca dhammesu arati ukkaṇṭhitā uppajjati. Evaṃ sati bhāvanāyeva ukkamati. Pāmojje pana sati aratiabhāvato bhāvanāpāripūriṃ gacchati. Yonisomanasikārassa pana mūlabhāvena bhāvanāya bahūpakārattaṃ dassetuṃ upari navakaṃ vakkhati.
‘‘යතො යතො සම්‌මසති, ඛන්‌ධානං උදයබ්‌බයං;
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
ලභතී පීතිපාමොජ්‌ජං, අමතං තං විජානත’’න්‌ති. (ධ. ප. 374) –
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānata’’nti. (dha. pa. 374) –
වචනතො විපස්‌සකස්‌ස විපස්‌සනාපච්‌චයා පාමොජ්‌ජං උප්‌පජ්‌ජති. ඉධ පන කලාපසම්‌මසනපච්‌චයා පාමොජ්‌ජං ගහෙතබ්‌බං. පමුදිතස්‌ස භාවො පාමොජ්‌ජං, දුබ්‌බලා පීති. ආදිකම්‌මත්‌ථෙ ප-කාරො දට්‌ඨබ්‌බො. පමුදිතස්‌සාති තෙන පාමොජ්‌ජෙන පමුදිතස්‌ස තුට්‌ඨස්‌ස. පමොදිතස්‌සාතිපි පාඨො. සොයෙවත්‌ථො. පීතීති බලවපීති. පීතිමනස්‌සාති පීතියුත්‌තමනස්‌ස. යුත්‌තසද්‌දස්‌ස ලොපො දට්‌ඨබ්‌බො යථා අස්‌සරථොති . කායොති නාමකායො, රූපකායෙන සහ වා. පස්‌සම්‌භතීති වූපසන්‌තදරථො හොති. පස්‌සද්‌ධකායොති උභයපස්‌සද්‌ධියොගෙන නිබ්‌බුතකායො. සුඛං වෙදෙතීති චෙතසිකං සුඛං වින්‌දති, කායිකසුඛෙන සහ වා. සුඛිනොති සුඛසමඞ්‌ගිස්‌ස. චිත්‌තං සමාධියතීති චිත්‌තං සමං ආධියති, එකග්‌ගං හොති. සමාහිතෙ චිත්‌තෙති භාවෙනභාවලක්‌ඛණත්‌ථෙ භුම්‌මවචනං. චිත්‌තසමාහිතභාවෙන හි යථාභූතජානනං ලක්‌ඛීයති. යථාභූතං පජානාතීති උදයබ්‌බයඤාණාදිවසෙන සඞ්‌ඛාරං යථාසභාවං ජානාති. පස්‌සතීති තංයෙව චක්‌ඛුනා දිට්‌ඨං විය ඵුටං කත්‌වා පඤ්‌ඤාචක්‌ඛුනා පස්‌සති. නිබ්‌බින්‌දතීති නවවිධවිපස්‌සනාඤාණයොගෙන සඞ්‌ඛාරෙසු උක්‌කණ්‌ඨති. නිබ්‌බින්‌දං විරජ්‌ජතීති තං විපස්‌සනං සිඛං පාපෙන්‌තො මග්‌ගඤාණයොගෙන සඞ්‌ඛාරෙහි විරත්‌තො හොති. විරාගා විමුච්‌චතීති විරාගසඞ්‌ඛාතමග්‌ගහෙතු ඵලවිමුත්‌තියා නිබ්‌බානෙ අධිමොක්‌ඛෙන විමුච්‌චති. කෙසුචි පන පොත්‌ථකෙසු ඉමස්‌මිං වාරෙ ‘‘සමාහිතෙන චිත්‌තෙන ඉදං දුක්‌ඛන්‌ති යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි සච්‌චනයො ලිඛිතො, සොපි ච කෙසුචි පොත්‌ථකෙසු ‘‘ඉදං දුක්‌ඛන්‌ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා නයෙන ලිඛිතො. වාරද්‌වයෙපි බ්‍යඤ්‌ජනතොයෙව විසෙසො, න අත්‌ථතො. ‘‘නිබ්‌බින්‌දං විරජ්‌ජතී’’ති හි මග්‌ගඤාණස්‌ස වුත්‌තත්‌තා මග්‌ගඤාණෙ ච සිද්‌ධෙ චතුසච්‌චාභිසමයකිච්‌චං සිද්‌ධමෙව හොති. තස්‌මා චතුසච්‌චනයෙන වුත්‌තවාරොපි ඉමිනා වාරෙන අත්‌ථතො අවිසිට්‌ඨොයෙව.
Vacanato vipassakassa vipassanāpaccayā pāmojjaṃ uppajjati. Idha pana kalāpasammasanapaccayā pāmojjaṃ gahetabbaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ, dubbalā pīti. Ādikammatthe pa-kāro daṭṭhabbo. Pamuditassāti tena pāmojjena pamuditassa tuṭṭhassa. Pamoditassātipi pāṭho. Soyevattho. Pītīti balavapīti. Pītimanassāti pītiyuttamanassa. Yuttasaddassa lopo daṭṭhabbo yathā assarathoti . Kāyoti nāmakāyo, rūpakāyena saha vā. Passambhatīti vūpasantadaratho hoti. Passaddhakāyoti ubhayapassaddhiyogena nibbutakāyo. Sukhaṃ vedetīti cetasikaṃ sukhaṃ vindati, kāyikasukhena saha vā. Sukhinoti sukhasamaṅgissa. Cittaṃ samādhiyatīti cittaṃ samaṃ ādhiyati, ekaggaṃ hoti. Samāhite citteti bhāvenabhāvalakkhaṇatthe bhummavacanaṃ. Cittasamāhitabhāvena hi yathābhūtajānanaṃ lakkhīyati. Yathābhūtaṃ pajānātīti udayabbayañāṇādivasena saṅkhāraṃ yathāsabhāvaṃ jānāti. Passatīti taṃyeva cakkhunā diṭṭhaṃ viya phuṭaṃ katvā paññācakkhunā passati. Nibbindatīti navavidhavipassanāñāṇayogena saṅkhāresu ukkaṇṭhati. Nibbindaṃ virajjatīti taṃ vipassanaṃ sikhaṃ pāpento maggañāṇayogena saṅkhārehi viratto hoti. Virāgā vimuccatīti virāgasaṅkhātamaggahetu phalavimuttiyā nibbāne adhimokkhena vimuccati. Kesuci pana potthakesu imasmiṃ vāre ‘‘samāhitena cittena idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi saccanayo likhito, sopi ca kesuci potthakesu ‘‘idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’tiādinā nayena likhito. Vāradvayepi byañjanatoyeva viseso, na atthato. ‘‘Nibbindaṃ virajjatī’’ti hi maggañāṇassa vuttattā maggañāṇe ca siddhe catusaccābhisamayakiccaṃ siddhameva hoti. Tasmā catusaccanayena vuttavāropi iminā vārena atthato avisiṭṭhoyeva.
74. ඉදානි අනිච්‌චතොතිආදීහි ආරම්‌මණස්‌ස අවිසෙසෙත්‌වා වුත්‌තත්‌තා ආරම්‌මණං විසෙසෙන්‌තො රූපං අනිච්‌චතො මනසි කරොතීතිආදිමාහ. යොනිසොමනසිකාරමූලකාති යොනිසොමනසිකාරො මූලං පතිට්‌ඨා එතෙසන්‌ති යොනිසොමනසිකාරමූලකා. යොනිසොමනසිකාරං මුඤ්‌චිත්‌වායෙව හි පාමොජ්‌ජාදයො නව න හොන්‌ති. සමාහිතෙන චිත්‌තෙනාති කාරණභූතෙන චිත්‌තෙන. යථාභූතං පජානාතීති පඤ්‌ඤාය පජානාති. ‘‘ඉදං දුක්‌ඛන්‌ති යොනිසො මනසි කරොතී’’ති වුච්‌චමානෙ අනුස්‌සවවසෙන පුබ්‌බභාගසච්‌චානුබොධොපි සඞ්‌ගය්‌හති. යොනිසොමනසිකාරොති ච උපායෙන මනසිකාරො.
74. Idāni aniccatotiādīhi ārammaṇassa avisesetvā vuttattā ārammaṇaṃ visesento rūpaṃ aniccato manasi karotītiādimāha. Yonisomanasikāramūlakāti yonisomanasikāro mūlaṃ patiṭṭhā etesanti yonisomanasikāramūlakā. Yonisomanasikāraṃ muñcitvāyeva hi pāmojjādayo nava na honti. Samāhitena cittenāti kāraṇabhūtena cittena. Yathābhūtaṃ pajānātīti paññāya pajānāti. ‘‘Idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’ti vuccamāne anussavavasena pubbabhāgasaccānubodhopi saṅgayhati. Yonisomanasikāroti ca upāyena manasikāro.
ධාතුනානත්‌තං පටිච්‌ච උප්‌පජ්‌ජති ඵස්‌සනානත්‌තන්‌ති චක්‌ඛාදිධාතුනානත්‌තං පටිච්‌ච චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සාදිනානත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති අත්‌ථො. ඵස්‌සනානත්‌තං පටිච්‌චාති චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සාදිනානත්‌තං පටිච්‌ච. වෙදනානානත්‌තන්‌ති චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජාදිවෙදනානානත්‌තං . සඤ්‌ඤානානත්‌තන්‌ති කාමසඤ්‌ඤාදිනානත්‌තං. සඞ්‌කප්‌පනානත්‌තන්‌ති කාමසඞ්‌කප්‌පාදිනානත්‌තං. ඡන්‌දනානත්‌තන්‌ති සඞ්‌කප්‌පනානත්‌තතාය රූපෙ ඡන්‌දො සද්‌දෙ ඡන්‌දොති එවං ඡන්‌දනානත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති. පරිළාහනානත්‌තන්‌ති ඡන්‌දනානත්‌තතාය රූපපරිළාහො සද්‌දපරිළාහොති එවං පරිළාහනානත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති. පරියෙසනානානත්‌තන්‌ති පරිළාහනානත්‌තතාය රූපපරියෙසනාදිනානත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති. ලාභනානත්‌තන්‌ති පරියෙසනානානත්‌තතාය රූපපටිලාභාදිනානත්‌තං උප්‌පජ්‌ජතීති.
Dhātunānattaṃpaṭicca uppajjati phassanānattanti cakkhādidhātunānattaṃ paṭicca cakkhusamphassādinānattaṃ uppajjatīti attho. Phassanānattaṃ paṭiccāti cakkhusamphassādinānattaṃ paṭicca. Vedanānānattanti cakkhusamphassajādivedanānānattaṃ . Saññānānattanti kāmasaññādinānattaṃ. Saṅkappanānattanti kāmasaṅkappādinānattaṃ. Chandanānattanti saṅkappanānattatāya rūpe chando sadde chandoti evaṃ chandanānattaṃ uppajjati. Pariḷāhanānattanti chandanānattatāya rūpapariḷāho saddapariḷāhoti evaṃ pariḷāhanānattaṃ uppajjati. Pariyesanānānattanti pariḷāhanānattatāya rūpapariyesanādinānattaṃ uppajjati. Lābhanānattanti pariyesanānānattatāya rūpapaṭilābhādinānattaṃ uppajjatīti.
ධම්‌මනානත්‌තඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Dhammanānattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 19. ධම්‌මනානත්‌තඤාණනිද්‌දෙසො • 19. Dhammanānattañāṇaniddeso
