| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ඛුද්‌දකනිකායෙ
Khuddakanikāye
පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා
Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā
(දුතියො භාගො)
(Dutiyo bhāgo)
68. ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
68. Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā
111. ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණනිද්‌දෙසෙ තථාගතස්‌සාති වචනෙ උද්‌දෙසෙ සරූපතො අවිජ්‌ජමානෙපි ‘‘ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහී’’ති (පටි. ම. මාතිකා 1.73) වුත්‌තත්‌තා ‘‘තථාගතස්‌සා’’ති වුත්‌තමෙව හොති. තස්‌මා උද්‌දෙසෙ අත්‌ථතො සිද්‌ධස්‌ස තථාගතවචනස්‌ස නිද්‌දෙසෙ ගහණං කතං. සත්‌තෙ පස්‌සතීති රූපාදීසු ඡන්‌දරාගෙන සත්‌තතාය ලග්‌ගතාය සත්‌තා, තෙ සත්‌තෙ ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණෙන චක්‌ඛුනා පස්‌සති ඔලොකෙති. අප්‌පරජක්‌ඛෙති පඤ්‌ඤාමයෙ අක්‌ඛිම්‌හි අප්‌පං රාගාදිරජො එතෙසන්‌ති අප්‌පරජක්‌ඛා, අප්‌පං රාගාදිරජො එතෙසන්‌ති වා අප්‌පරජක්‌ඛා. තෙ අප්‌පරජක්‌ඛෙ. මහාරජක්‌ඛෙති පඤ්‌ඤාමයෙ අක්‌ඛිම්‌හි මහන්‌තං රාගාදිරජො එතෙසන්‌ති මහාරජක්‌ඛා, මහන්‌තං රාගාදිරජො එතෙසන්‌ති වා මහාරජක්‌ඛා. තික්‌ඛින්‌ද්‍රියෙ මුදින්‌ද්‍රියෙති තික්‌ඛානි සද්‌ධාදීනි ඉන්‌ද්‍රියානි එතෙසන්‌ති තික්‌ඛින්‌ද්‍රියා, මුදූනි සද්‌ධාදීනි ඉන්‌ද්‍රියානි එතෙසන්‌ති මුදින්‌ද්‍රියා. ස්‌වාකාරෙ ද්‌වාකාරෙති සුන්‌දරා සද්‌ධාදයො ආකාරා කොට්‌ඨාසා එතෙසන්‌ති ස්‌වාකාරා, කුච්‌ඡිතා ගරහිතා සද්‌ධාදයො ආකාරා කොට්‌ඨාසා එතෙසන්‌ති ද්‌වාකාරා. සුවිඤ්‌ඤාපයෙ දුවිඤ්‌ඤාපයෙති යෙ කථිතං කාරණං සල්‌ලක්‌ඛෙන්‌ති සුඛෙන සක්‌කා හොන්‌ති විඤ්‌ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්‌ඤාපයා, තබ්‌බිපරීතා දුවිඤ්‌ඤාපයා. අප්‌පෙකච්‌චෙ පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවිනොති අපි එකෙ පරලොකඤ්‌චෙව රාගාදිවජ්‌ජඤ්‌ච භයතො පස්‌සන්‌තෙ, ඉමස්‌ස පන පදස්‌ස නිද්‌දෙසෙ පරලොකස්‌සෙව න වුත්‌තත්‌තා ඛන්‌ධාදිලොකෙ ච රාගාදිවජ්‌ජෙ ච පරං බාළ්‌හං භයං පස්‌සනසීලාති පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවිනො. තෙ පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවිනෙති එවමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. අප්‌පෙකච්‌චෙ න පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවිනොති තබ්‌බිපරීතෙ. ලොකොති ච ලුජ්‌ජනපලුජ්‌ජනට්‌ඨෙන. වජ්‌ජන්‌ති ච වජ්‌ජනීයට්‌ඨෙන. එත්‌තාවතා උද්‌දෙසස්‌ස නිද්‌දෙසො කතො හොති.
111. Indriyaparopariyattañāṇaniddese tathāgatassāti vacane uddese sarūpato avijjamānepi ‘‘cha ñāṇāni asādhāraṇāni sāvakehī’’ti (paṭi. ma. mātikā 1.73) vuttattā ‘‘tathāgatassā’’ti vuttameva hoti. Tasmā uddese atthato siddhassa tathāgatavacanassa niddese gahaṇaṃ kataṃ. Satte passatīti rūpādīsu chandarāgena sattatāya laggatāya sattā, te satte indriyaparopariyattañāṇena cakkhunā passati oloketi. Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ rāgādirajo etesanti apparajakkhā, appaṃ rāgādirajo etesanti vā apparajakkhā. Te apparajakkhe. Mahārajakkheti paññāmaye akkhimhi mahantaṃ rāgādirajo etesanti mahārajakkhā, mahantaṃ rāgādirajo etesanti vā mahārajakkhā. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhāni saddhādīni indriyāni etesanti tikkhindriyā, mudūni saddhādīni indriyāni etesanti mudindriyā. Svākāre dvākāreti sundarā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti svākārā, kucchitā garahitā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti dvākārā. Suviññāpaye duviññāpayeti ye kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā, tabbiparītā duviññāpayā. Appekacceparalokavajjabhayadassāvinoti api eke paralokañceva rāgādivajjañca bhayato passante, imassa pana padassa niddese paralokasseva na vuttattā khandhādiloke ca rāgādivajje ca paraṃ bāḷhaṃ bhayaṃ passanasīlāti paralokavajjabhayadassāvino. Te paralokavajjabhayadassāvineti evamattho gahetabbo. Appekacce na paralokavajjabhayadassāvinoti tabbiparīte. Lokoti ca lujjanapalujjanaṭṭhena. Vajjanti ca vajjanīyaṭṭhena. Ettāvatā uddesassa niddeso kato hoti.
පුන නිද්‌දෙසස්‌ස පටිනිද්‌දෙසං කරොන්‌තො අප්‌පරජක්‌ඛෙ මහාරජක්‌ඛෙතිආදිමාහ. තත්‌ථ තීසු රතනෙසු ඔකප්‌පනසඞ්‌ඛාතා සද්‌ධා අස්‌ස අත්‌ථීති සද්‌ධො. සො සද්‌ධාසම්‌පන්‌නො පුග්‌ගලො අස්‌සද්‌ධියරජස්‌ස චෙව අස්‌සද්‌ධියමූලකස්‌ස සෙසාකුසලරජස්‌ස ච අප්‌පකත්‌තා අප්‌පරජක්‌ඛො. නත්‌ථි එතස්‌ස සද්‌ධාති අස්‌සද්‌ධො. සො වුත්‌තප්‌පකාරස්‌ස රජස්‌ස මහන්‌තත්‌තා මහාරජක්‌ඛො. ආරද්‌ධං වීරියමනෙනාති ආරද්‌ධවීරියො. සො කොසජ්‌ජරජස්‌ස චෙව කොසජ්‌ජමූලකස්‌ස සෙසාකුසලරජස්‌ස ච අප්‌පකත්‌තා අප්‌පරජක්‌ඛො. හීනවීරියත්‌තා කුච්‌ඡිතෙන ආකාරෙන සීදතීති කුසීදො, කුසීදො එව කුසීතො. සො වුත්‌තප්‌පකාරස්‌ස රජස්‌ස මහන්‌තත්‌තා මහාරජක්‌ඛො. ආරම්‌මණං උපෙච්‌ච ඨිතා සති අස්‌සාති උපට්‌ඨිතස්‌සති. සො මුට්‌ඨස්‌සච්‌චරජස්‌ස චෙව මුට්‌ඨස්‌සච්‌චමූලකස්‌ස සෙසාකුසලරජස්‌ස ච අප්‌පකත්‌තා අප්‌පරජක්‌ඛො. මුට්‌ඨා නට්‌ඨා සති අස්‌සාති මුට්‌ඨස්‌සති. සො වුත්‌තප්‌පකාරස්‌ස රජස්‌ස මහන්‌තත්‌තා මහාරජක්‌ඛො. අප්‌පනාසමාධිනා උපචාරසමාධිනා වා ආරම්‌මණෙ සමං, සම්‌මා වා ආහිතො ඨිතොති සමාහිතො, සමාහිතචිත්‌තොති වා සමාහිතො. සො උද්‌ධච්‌චරජස්‌ස චෙව උද්‌ධච්‌චමූලකස්‌ස සෙසාකුසලරජස්‌ස ච අප්‌පකත්‌තා අප්‌පරජක්‌ඛො. න සමාහිතො අසමාහිතො. සො වුත්‌තප්‌පකාරස්‌ස රජස්‌ස මහන්‌තත්‌තා මහාරජක්‌ඛො. උදයත්‌ථගාමිනී පඤ්‌ඤා අස්‌ස අත්‌ථීති පඤ්‌ඤවා. සො මොහරජස්‌ස චෙව මොහමූලකස්‌ස සෙසාකුසලරජස්‌ස ච අප්‌පකත්‌තා අප්‌පරජක්‌ඛො. මොහමූළ්‌හත්‌තා දුට්‌ඨා පඤ්‌ඤා අස්‌සාති දුප්‌පඤ්‌ඤො. සො වුත්‌තප්‌පකාරස්‌ස රජස්‌ස මහන්‌තත්‌තා මහාරජක්‌ඛො. සද්‌ධො පුග්‌ගලො තික්‌ඛින්‌ද්‍රියොති බහුලං උප්‌පජ්‌ජමානාය බලවතියා සද්‌ධාය සද්‌ධො, තෙනෙව සද්‌ධින්‌ද්‍රියෙන තික්‌ඛින්‌ද්‍රියො. අස්‌සද්‌ධො පුග්‌ගලො මුදින්‌ද්‍රියොති බහුලං උප්‌පජ්‌ජමානෙන අස්‌සද්‌ධියෙන අස්‌සද්‌ධො, අන්‌තරන්‌තරා උප්‌පජ්‌ජමානෙන දුබ්‌බලෙන සද්‌ධින්‌ද්‍රියෙන මුදින්‌ද්‍රියො. එස නයො සෙසෙසුපි. සද්‌ධො පුග්‌ගලො ස්‌වාකාරොති තාය එව සද්‌ධාය සොභනාකාරො. අස්‌සද්‌ධො පුග්‌ගලො ද්‌වාකාරොති තෙනෙව අස්‌සද්‌ධියෙන විරූපාකාරො. එස නයො සෙසෙසුපි. සුවිඤ්‌ඤාපයොති සුඛෙන විඤ්‌ඤාපෙතුං සක්‌කුණෙය්‍යො. දුවිඤ්‌ඤාපයොති දුක්‌ඛෙන විඤ්‌ඤාපෙතුං සක්‌කුණෙය්‍යො. පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවීති එත්‌ථ යස්‌මා පඤ්‌ඤාසම්‌පන්‌නස්‌සෙව සද්‌ධාදීනි සුපරිසුද්‌ධානි හොන්‌ති, තස්‌මා සුපරිසුද්‌ධසද්‌ධාදිසම්‌පන්‌නො තංසම්‌පයුත්‌තාය, සුපරිසුද්‌ධසද්‌ධාදිසම්‌පන්‌නොපි වා තප්‌පච්‌චයාය පඤ්‌ඤාය පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවී හොති. තස්‌මා එව හි සද්‌ධාදයොපි චත්‌තාරො ‘‘පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවී’’ති වුත්‌තා.
Puna niddesassa paṭiniddesaṃ karonto apparajakkhe mahārajakkhetiādimāha. Tattha tīsu ratanesu okappanasaṅkhātā saddhā assa atthīti saddho. So saddhāsampanno puggalo assaddhiyarajassa ceva assaddhiyamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Natthi etassa saddhāti assaddho. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Āraddhaṃ vīriyamanenāti āraddhavīriyo. So kosajjarajassa ceva kosajjamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Hīnavīriyattā kucchitena ākārena sīdatīti kusīdo, kusīdo eva kusīto. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Ārammaṇaṃ upecca ṭhitā sati assāti upaṭṭhitassati. So muṭṭhassaccarajassa ceva muṭṭhassaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Muṭṭhā naṭṭhā sati assāti muṭṭhassati. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Appanāsamādhinā upacārasamādhinā vā ārammaṇe samaṃ, sammā vā āhito ṭhitoti samāhito, samāhitacittoti vā samāhito. So uddhaccarajassa ceva uddhaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Na samāhito asamāhito. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Udayatthagāminī paññā assa atthīti paññavā. So moharajassa ceva mohamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Mohamūḷhattā duṭṭhā paññā assāti duppañño. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Saddho puggalo tikkhindriyoti bahulaṃ uppajjamānāya balavatiyā saddhāya saddho, teneva saddhindriyena tikkhindriyo. Assaddho puggalo mudindriyoti bahulaṃ uppajjamānena assaddhiyena assaddho, antarantarā uppajjamānena dubbalena saddhindriyena mudindriyo. Esa nayo sesesupi. Saddho puggalo svākāroti tāya eva saddhāya sobhanākāro. Assaddho puggalo dvākāroti teneva assaddhiyena virūpākāro. Esa nayo sesesupi. Suviññāpayoti sukhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Duviññāpayoti dukkhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Paralokavajjabhayadassāvīti ettha yasmā paññāsampannasseva saddhādīni suparisuddhāni honti, tasmā suparisuddhasaddhādisampanno taṃsampayuttāya, suparisuddhasaddhādisampannopi vā tappaccayāya paññāya paralokavajjabhayadassāvī hoti. Tasmā eva hi saddhādayopi cattāro ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti vuttā.
112. ඉදානි ‘‘පරලොකවජ්‌ජභයදස්‌සාවී’’ති එත්‌ථ වුත්‌තං ලොකඤ්‌ච වජ්‌ජඤ්‌ච දස්‌සෙතුං ලොකොතිආදිමාහ. එත්‌ථ ඛන්‌ධා එව ලුජ්‌ජනපලුජ්‌ජනට්‌ඨෙන ලොකොති ඛන්‌ධලොකො. සෙසද්‌වයෙපි එසෙව නයො. විපත්‌තිභවලොකොති අපායලොකො. සො හි අනිට්‌ඨඵලත්‌තා විරූපො ලාභොති විපත්‌ති, භවතීති භවො, විපත්‌ති එව භවො විපත්‌තිභවො, විපත්‌තිභවො එව ලොකො විපත්‌තිභවලොකො. විපත්‌තිසම්‌භවලොකොති අපායූපගං කම්‌මං. තඤ්‌හි සම්‌භවති එතස්‌මා ඵලන්‌ති සම්‌භවො, විපත්‌තියා සම්‌භවො විපත්‌තිසම්‌භවො, විපත්‌තිසම්‌භවො එව ලොකො විපත්‌තිසම්‌භවලොකො. සම්‌පත්‌තිභවලොකොති සුගතිලොකො. සො හි ඉට්‌ඨඵලත්‌තා සුන්‌දරො ලාභොති සම්‌පත්‌ති, භවතීති භවො, සම්‌පත්‌ති එව භවො සම්‌පත්‌තිභවො, සම්‌පත්‌තිභවො එව ලොකො සම්‌පත්‌තිභවලොකො. සම්‌පත්‌තිසම්‌භවලොකොති සුගතූපගං කම්‌මං. තඤ්‌හි සම්‌භවති එතස්‌මා ඵලන්‌ති සම්‌භවො, සම්‌පත්‌තියා සම්‌භවො සම්‌පත්‌තිසම්‌භවො, සම්‌පත්‌තිසම්‌භවො එව ලොකො සම්‌පත්‌තිසම්‌භවලොකො. එකො ලොකොතිආදීනි හෙට්‌ඨා වුත්‌තත්‌ථානෙව.
112. Idāni ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti ettha vuttaṃ lokañca vajjañca dassetuṃ lokotiādimāha. Ettha khandhā eva lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti khandhaloko. Sesadvayepi eseva nayo. Vipattibhavalokoti apāyaloko. So hi aniṭṭhaphalattā virūpo lābhoti vipatti, bhavatīti bhavo, vipatti eva bhavo vipattibhavo, vipattibhavo eva loko vipattibhavaloko. Vipattisambhavalokoti apāyūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, vipattiyā sambhavo vipattisambhavo, vipattisambhavo eva loko vipattisambhavaloko. Sampattibhavalokoti sugatiloko. So hi iṭṭhaphalattā sundaro lābhoti sampatti, bhavatīti bhavo, sampatti eva bhavo sampattibhavo, sampattibhavo eva loko sampattibhavaloko. Sampattisambhavalokoti sugatūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, sampattiyā sambhavo sampattisambhavo, sampattisambhavo eva loko sampattisambhavaloko. Eko lokotiādīni heṭṭhā vuttatthāneva.
වජ්‌ජන්‌ති නපුංසකවචනං අසුකොති අනිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා කතං. කිලෙසාති රාගාදයො. දුච්‌චරිතාති පාණාතිපාතාදයො. අභිසඞ්‌ඛාරාති පුඤ්‌ඤාභිසඞ්‌ඛාරාදයො. භවගාමිකම්‌මාති අත්‌තනො විපාකදානවසෙන භවං ගච්‌ඡන්‌තීති භවගාමිනො, අභිසඞ්‌ඛාරෙසුපි විපාකජනකානෙව කම්‌මානි වුත්‌තානි. ඉතීති වුත්‌තප්‌පකාරනිදස්‌සනං. ඉමස්‌මිඤ්‌ච ලොකෙ ඉමස්‌මිඤ්‌ච වජ්‌ජෙති වුත්‌තප්‌පකාරෙ ලොකෙ ච වජ්‌ජෙ ච. තිබ්‌බා භයසඤ්‌ඤාති බලවතී භයසඤ්‌ඤා. තිබ්‌බාති පරසද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වුත්‌තො, භයසඤ්‌ඤාති භයසද්‌දස්‌ස, ලොකවජ්‌ජද්‌වයම්‌පි හි භයවත්‌ථුත්‌තා සයඤ්‌ච සභයත්‌තා භයං, භයමිති සඤ්‌ඤා භයසඤ්‌ඤා. පච්‌චුපට්‌ඨිතා හොතීති තං තං පටිච්‌ච උපෙච්‌ච ඨිතා හොති. සෙය්‍යථාපි උක්‌ඛිත්‌තාසිකෙ වධකෙති යථා නාම පහරිතුං උච්‌චාරිතඛග්‌ගෙ පච්‌චාමිත්‌තෙ තිබ්‌බා භයසඤ්‌ඤා පච්‌චුපට්‌ඨිතා හොති, එවමෙව ලොකෙ ච වජ්‌ජෙ ච තිබ්‌බා භයසඤ්‌ඤා පච්‌චුපට්‌ඨිතා හොති. ඉමෙහි පඤ්‌ඤාසාය ආකාරෙහීති අප්‌පරජක්‌ඛපඤ්‌චකාදීසු දසසු පඤ්‌චකෙසු එකෙකස්‌මිං පඤ්‌චන්‌නං පඤ්‌චන්‌නං ආකාරානං වසෙන පඤ්‌ඤාසාය ආකාරෙහි. ඉමානි පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානීති සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීනි පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි . ජානාතීති තථාගතො පඤ්‌ඤාය පජානාති. පස්‌සතීති දිබ්‌බචක්‌ඛුනා දිට්‌ඨං විය කරොති. අඤ්‌ඤාතීති සබ්‌බාකාරමරියාදාහි ජානාති. පටිවිජ්‌ඣතීති එකදෙසං අසෙසෙත්‌වා නිරවසෙසදස්‌සනවසෙන පඤ්‌ඤාය පදාලෙතීති.
Vajjanti napuṃsakavacanaṃ asukoti aniddiṭṭhattā kataṃ. Kilesāti rāgādayo. Duccaritāti pāṇātipātādayo. Abhisaṅkhārāti puññābhisaṅkhārādayo. Bhavagāmikammāti attano vipākadānavasena bhavaṃ gacchantīti bhavagāmino, abhisaṅkhāresupi vipākajanakāneva kammāni vuttāni. Itīti vuttappakāranidassanaṃ. Imasmiñca loke imasmiñca vajjeti vuttappakāre loke ca vajje ca. Tibbā bhayasaññāti balavatī bhayasaññā. Tibbāti parasaddassa attho vutto, bhayasaññāti bhayasaddassa, lokavajjadvayampi hi bhayavatthuttā sayañca sabhayattā bhayaṃ, bhayamiti saññā bhayasaññā. Paccupaṭṭhitā hotīti taṃ taṃ paṭicca upecca ṭhitā hoti. Seyyathāpi ukkhittāsike vadhaketi yathā nāma paharituṃ uccāritakhagge paccāmitte tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, evameva loke ca vajje ca tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti. Imehi paññāsāya ākārehīti apparajakkhapañcakādīsu dasasu pañcakesu ekekasmiṃ pañcannaṃ pañcannaṃ ākārānaṃ vasena paññāsāya ākārehi. Imāni pañcindriyānīti saddhindriyādīni pañcindriyāni . Jānātīti tathāgato paññāya pajānāti. Passatīti dibbacakkhunā diṭṭhaṃ viya karoti. Aññātīti sabbākāramariyādāhi jānāti. Paṭivijjhatīti ekadesaṃ asesetvā niravasesadassanavasena paññāya padāletīti.
ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 68. ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණනිද්‌දෙසො • 68. Indriyaparopariyattañāṇaniddeso
