Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / අඞ්‌ගුත්‌තරනිකාය (ටීකා) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā)

    නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    අඞ්‌ගුත්‌තරනිකායෙ

    Aṅguttaranikāye

    එකකනිපාත-ටීකා

    Ekakanipāta-ṭīkā

    ගන්‌ථාරම්‌භකථා

    Ganthārambhakathā

    අනන්‌තඤාණං කරුණානිකෙතං,

    Anantañāṇaṃ karuṇāniketaṃ,

    නමාමි නාථං ජිතපඤ්‌චමාරං;

    Namāmi nāthaṃ jitapañcamāraṃ;

    ධම්‌මං විසුද්‌ධං භවනාසහෙතුං,

    Dhammaṃ visuddhaṃ bhavanāsahetuṃ,

    සඞ්‌ඝඤ්‌ච සෙට්‌ඨං හතසබ්‌බපාපං.

    Saṅghañca seṭṭhaṃ hatasabbapāpaṃ.

    කස්‌සපං තං මහාථෙරං, සඞ්‌ඝස්‌ස පරිණායකං;

    Kassapaṃ taṃ mahātheraṃ, saṅghassa pariṇāyakaṃ;

    දීපස්‌මිං තම්‌බපණ්‌ණිම්‌හි, සාසනොදයකාරකං.

    Dīpasmiṃ tambapaṇṇimhi, sāsanodayakārakaṃ.

    පටිපත්‌තිපරාධීනං, සදාරඤ්‌ඤනිවාසිනං;

    Paṭipattiparādhīnaṃ, sadāraññanivāsinaṃ;

    පාකටං ගගනෙ චන්‌ද-මණ්‌ඩලං විය සාසනෙ.

    Pākaṭaṃ gagane canda-maṇḍalaṃ viya sāsane.

    සඞ්‌ඝස්‌ස පිතරං වන්‌දෙ, විනයෙ සුවිසාරදං;

    Saṅghassa pitaraṃ vande, vinaye suvisāradaṃ;

    යං නිස්‌සාය වසන්‌තොහං, වුඩ්‌ඪිප්‌පත්‌තොස්‌මි සාසනෙ.

    Yaṃ nissāya vasantohaṃ, vuḍḍhippattosmi sāsane.

    අනුථෙරං මහාපඤ්‌ඤං, සුමෙධං සුතිවිස්‌සුතං;

    Anutheraṃ mahāpaññaṃ, sumedhaṃ sutivissutaṃ;

    අවිඛණ්‌ඩිතසීලාදි-පරිසුද්‌ධගුණොදයං.

    Avikhaṇḍitasīlādi-parisuddhaguṇodayaṃ.

    බහුස්‌සුතං සතිමන්‌තං, දන්‌තං සන්‌තං සමාහිතං;

    Bahussutaṃ satimantaṃ, dantaṃ santaṃ samāhitaṃ;

    නමාමි සිරසා ධීරං, ගරුං මෙ ගණවාචකං.

    Namāmi sirasā dhīraṃ, garuṃ me gaṇavācakaṃ.

    ආගතාගමතක්‌කෙසු , සද්‌දසත්‌ථනයඤ්‌ඤුසු;

    Āgatāgamatakkesu , saddasatthanayaññusu;

    යස්‌සන්‌තෙවාසිභික්‌ඛූසු, සාසනං සුප්‌පතිට්‌ඨිතං.

    Yassantevāsibhikkhūsu, sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ.

    යො සීහළින්‌දො ධිතිමා යසස්‌සී,

    Yo sīhaḷindo dhitimā yasassī,

    උළාරපඤ්‌ඤො නිපුණො කලාසු;

    Uḷārapañño nipuṇo kalāsu;

    ජාතො විසුද්‌ධෙ රවිසොමවංසෙ,

    Jāto visuddhe ravisomavaṃse,

    මහබ්‌බලො අබ්‌භුතවුත්‌තිතෙජො.

    Mahabbalo abbhutavuttitejo.

    ජිත්‌වාරිවග්‌ගං අතිදුප්‌පසය්‌හං,

    Jitvārivaggaṃ atiduppasayhaṃ,

    අනඤ්‌ඤසාධාරණවික්‌කමෙන;

    Anaññasādhāraṇavikkamena;

    පත්‌තාභිසෙකො ජිනධම්‌මසෙවී,

    Pattābhiseko jinadhammasevī,

    අභිප්‌පසන්‌නො රතනත්‌තයම්‌හි.

    Abhippasanno ratanattayamhi.

    චිරං විභින්‌නෙ ජිනසාසනස්‌මිං,

    Ciraṃ vibhinne jinasāsanasmiṃ,

    පච්‌චත්‌ථිකෙ සුට්‌ඨු විනිග්‌ගහෙත්‌වා;

    Paccatthike suṭṭhu viniggahetvā;

    සුධංව සාමග්‌ගිරසං පසත්‌ථං,

    Sudhaṃva sāmaggirasaṃ pasatthaṃ,

    පායෙසි භික්‌ඛූ පරිසුද්‌ධසීලෙ.

    Pāyesi bhikkhū parisuddhasīle.

    කත්‌වා විහාරෙ විපුලෙ ච රම්‌මෙ,

    Katvā vihāre vipule ca ramme,

    තත්‍රප්‌පිතෙනෙකසහස්‌සසඞ්‌ඛෙ;

    Tatrappitenekasahassasaṅkhe;

    භික්‌ඛූ අසෙසෙ චතුපච්‌චයෙහි,

    Bhikkhū asese catupaccayehi,

    සන්‌තප්‌පයන්‌තො සුචිරං අඛණ්‌ඩං.

    Santappayanto suciraṃ akhaṇḍaṃ.

    සද්‌ධම්‌මවුද්‌ධිං අභිකඞ්‌ඛමානො,

    Saddhammavuddhiṃ abhikaṅkhamāno,

    සයම්‌පි භික්‌ඛූ අනුසාසයිත්‌වා;

    Sayampi bhikkhū anusāsayitvā;

    නියොජයං ගන්‌ථවිපස්‌සනාසු,

    Niyojayaṃ ganthavipassanāsu,

    අකාසි වුද්‌ධිං ජිනසාසනස්‌ස.

    Akāsi vuddhiṃ jinasāsanassa.

    තෙනාහමච්‌චන්‌තමනුග්‌ගහීතො,

    Tenāhamaccantamanuggahīto,

    අනඤ්‌ඤසාධාරණසඞ්‌ගහෙන;

    Anaññasādhāraṇasaṅgahena;

    යස්‌මා පරක්‌කන්‌තභුජව්‌හයෙන,

    Yasmā parakkantabhujavhayena,

    අජ්‌ඣෙසිතො භික්‌ඛුගණස්‌ස මජ්‌ඣෙ.

    Ajjhesito bhikkhugaṇassa majjhe.

    තස්‌මා අනුත්‌තානපදානමත්‌ථං,

    Tasmā anuttānapadānamatthaṃ,

    සෙට්‌ඨාය අඞ්‌ගුත්‌තරවණ්‌ණනාය;

    Seṭṭhāya aṅguttaravaṇṇanāya;

    සන්‌දස්‌සයිස්‌සං සකලං සුබොද්‌ධුං,

    Sandassayissaṃ sakalaṃ suboddhuṃ,

    නිස්‌සාය පුබ්‌බාචරියප්‌පභාවං.

    Nissāya pubbācariyappabhāvaṃ.

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    1. සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයං නමස්‌සිතුකාමො තස්‌ස විසිට්‌ඨගුණයොගසන්‌දස්‌සනත්‌ථං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌තිආදිමාහ. විසිට්‌ඨගුණයොගෙන හි වන්‌දනාරහභාවො, වන්‌දනාරහෙ ච කතා වන්‌දනා යථාධිප්‌පෙතමත්‌ථං සාධෙති. එත්‌ථ ච සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයප්‌පණාමකරණප්‌පයොජනං තත්‌ථ තත්‌ථ බහුධා පපඤ්‌චෙන්‌ති ආචරියා, මයං පන ඉධාධිප්‌පෙතමෙව පයොජනං දස්‌සයිස්‌සාම, තස්‌මා සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයප්‌පණාමකරණං යථාපටිඤ්‌ඤාතසංවණ්‌ණනාය අනන්‌තරායෙන පරිසමාපනත්‌ථන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඉදමෙව හි පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්‌පෙතං. තථා හි වක්‌ඛති –

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti. Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma, tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Idameva hi payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati –

    ‘‘ඉති මෙ පසන්‌නමතිනො, රතනත්‌තයවන්‌දනාමයං පුඤ්‌ඤං;

    ‘‘Iti me pasannamatino, ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ;

    යං සුවිහතන්‌තරායො, හුත්‌වා තස්‌සානුභාවෙනා’’ති.

    Yaṃ suvihatantarāyo, hutvā tassānubhāvenā’’ti.

    රතනත්‌තයප්‌පණාමකරණෙන චෙත්‌ථ යථාපටිඤ්‌ඤාතසංවණ්‌ණනාය අනන්‌තරායෙන පරිසමාපනං රතනත්‌තයපූජාය පඤ්‌ඤාපාටවතො, තාය පඤ්‌ඤාපාටවඤ්‌ච රාගාදිමලවිධමනතො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Ratanattayappaṇāmakaraṇena cettha yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ ratanattayapūjāya paññāpāṭavato, tāya paññāpāṭavañca rāgādimalavidhamanato. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යස්‌මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්‌සරති, නෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ රාගපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, න දොසපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, න මොහපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, උජුගතමෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ චිත්‌තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    තස්‌මා රතනත්‌තයපූජනෙන වික්‌ඛාලිතමලාය පඤ්‌ඤාය පාටවසිද්‌ධි.

    Tasmā ratanattayapūjanena vikkhālitamalāya paññāya pāṭavasiddhi.

    අථ වා රතනත්‌තයපූජනස්‌ස පඤ්‌ඤාපදට්‌ඨානසමාධිහෙතුත්‌තා පඤ්‌ඤාපාටවං. වුත්‌තඤ්‌හි තස්‌ස සමාධිහෙතුත්‌තං –

    Atha vā ratanattayapūjanassa paññāpadaṭṭhānasamādhihetuttā paññāpāṭavaṃ. Vuttañhi tassa samādhihetuttaṃ –

    ‘‘උජුගතචිත්‌තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්‌ථවෙදං, ලභති ධම්‌මවෙදං, ලභති ධම්‌මූපසංහිතං පාමොජ්‌ජං, පමුදිතස්‌ස පීති ජායති, පීතිමනස්‌ස කායො පස්‌සම්‌භති, පස්‌සද්‌ධකායො සුඛං වෙදියති, සුඛිනො චිත්‌තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 6.10; 11.11).

    ‘‘Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vediyati, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11).

    සමාධිස්‌ස ච පඤ්‌ඤාය පදට්‌ඨානභාවො වුත්‌තොයෙව – ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071). තතො එවං පටුභූතාය පඤ්‌ඤාය පටිඤ්‌ඤාමහත්‌තකතං ඛෙදමභිභුය්‍ය අනන්‌තරායෙන සංවණ්‌ණනං සමාපයිස්‌සති.

    Samādhissa ca paññāya padaṭṭhānabhāvo vuttoyeva – ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Tato evaṃ paṭubhūtāya paññāya paṭiññāmahattakataṃ khedamabhibhuyya anantarāyena saṃvaṇṇanaṃ samāpayissati.

    අථ වා රතනත්‌තයපූජාය ආයුවණ්‌ණසුඛබලවඩ්‌ඪනතො අනන්‌තරායෙන පරිසමාපනං වෙදිතබ්‌බං. රතනත්‌තයප්‌පණාමෙන හි ආයුවණ්‌ණසුඛබලානි වඩ්‌ඪන්‌ති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Atha vā ratanattayapūjāya āyuvaṇṇasukhabalavaḍḍhanato anantarāyena parisamāpanaṃ veditabbaṃ. Ratanattayappaṇāmena hi āyuvaṇṇasukhabalāni vaḍḍhanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘අභිවාදනසීලිස්‌ස, නිච්‌චං වුඩ්‌ඪාපචායිනො;

    ‘‘Abhivādanasīlissa, niccaṃ vuḍḍhāpacāyino;

    චත්‌තාරො ධම්‌මා වඩ්‌ඪන්‌ති, ආයු වණ්‌ණො සුඛං බල’’න්‌ති. (ධ. ප. 109) –

    Cattāro dhammā vaḍḍhanti, āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti. (dha. pa. 109) –

    තතො ආයුවණ්‌ණසුඛබලවුද්‌ධියා හොතෙව කාරියනිට්‌ඨානං.

    Tato āyuvaṇṇasukhabalavuddhiyā hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ.

    අථ වා රතනත්‌තයගාරවස්‌ස පටිභානාපරිහානාවහත්‌තා. අපරිහානාවහඤ්‌හි තීසුපි රතනෙසු ගාරවං. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Atha vā ratanattayagāravassa paṭibhānāparihānāvahattā. Aparihānāvahañhi tīsupi ratanesu gāravaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘සත්‌තිමෙ, භික්‌ඛවෙ, අපරිහානීයා ධම්‌මා. කතමෙ සත්‌ත? සත්‌ථුගාරවතා, ධම්‌මගාරවතා, සඞ්‌ඝගාරවතා, සික්‌ඛාගාරවතා, සමාධිගාරවතා, සොවචස්‌සතා, කල්‍යාණමිත්‌තතා’’ති (අ. නි. 7.34).

    ‘‘Sattime, bhikkhave, aparihānīyā dhammā. Katame satta? Satthugāravatā, dhammagāravatā, saṅghagāravatā, sikkhāgāravatā, samādhigāravatā, sovacassatā, kalyāṇamittatā’’ti (a. ni. 7.34).

    හොතෙව ච තතො පටිභානාපරිහානෙන යථාපටිඤ්‌ඤාතපරිසමාපනං.

    Hoteva ca tato paṭibhānāparihānena yathāpaṭiññātaparisamāpanaṃ.

    අථ වා පසාදවත්‌ථූසු පූජාය පුඤ්‌ඤාතිසයභාවතො. වුත්‌තඤ්‌හි තස්‌සා පුඤ්‌ඤාතිසයත්‌තං –

    Atha vā pasādavatthūsu pūjāya puññātisayabhāvato. Vuttañhi tassā puññātisayattaṃ –

    ‘‘පූජාරහෙ පූජයතො, බුද්‌ධෙ යදි ව සාවකෙ;

    ‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake;

    පපඤ්‌චසමතික්‌කන්‌තෙ, තිණ්‌ණසොකපරිද්‌දවෙ.

    Papañcasamatikkante, tiṇṇasokapariddave.

    තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්‌බුතෙ අකුතොභයෙ;

    Te tādise pūjayato, nibbute akutobhaye;

    න සක්‌කා පුඤ්‌ඤං සඞ්‌ඛාතුං, ඉමෙත්‌තමපි කෙනචී’’ති. (ධ. ප. 195-196; අප. ථෙර 1.10.1-2);

    Na sakkā puññaṃ saṅkhātuṃ, imettamapi kenacī’’ti. (dha. pa. 195-196; apa. thera 1.10.1-2);

    පුඤ්‌ඤාතිසයො ච යථාධිප්‌පෙතපරිසමාපනූපායො. යථාහ –

    Puññātisayo ca yathādhippetaparisamāpanūpāyo. Yathāha –

    ‘‘එස දෙවමනුස්‌සානං, සබ්‌බකාමදදො නිධි;

    ‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;

    යං යදෙවාභිපත්‌ථෙන්‌ති, සබ්‌බමෙතෙන ලබ්‌භතී’’ති. (ඛු. පා. 8.10);

    Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10);

    උපායෙසු ච පටිපන්‌නස්‌ස හොතෙව කාරියනිට්‌ඨානං. රතනත්‌තයපූජා හි නිරතිසයපුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තසම්‌බුද්‌ධියා අපරිමෙය්‍යප්‌පභාවො පුඤ්‌ඤාතිසයොති බහුවිධන්‌තරායෙපි ලොකසන්‌නිවාසෙ අන්‌තරායනිබන්‌ධනසකලසංකිලෙසවිද්‌ධංසනාය පහොති, භයාදිඋපද්‌දවඤ්‌ච නිවාරෙති. තස්‌මා වුත්‌තං – ‘‘සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයප්‌පණාමකරණං යථාපටිඤ්‌ඤාතසංවණ්‌ණනාය අනන්‌තරායෙන පරිසමාපනත්‌ථ’’න්‌ති.

    Upāyesu ca paṭipannassa hoteva kāriyaniṭṭhānaṃ. Ratanattayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Tasmā vuttaṃ – ‘‘saṃvaṇṇanārambhe ratanattayappaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanattha’’nti.

    එවඤ්‌ච සප්‌පයොජනං රතනත්‌තයවන්‌දනං කත්‌තුකාමො පඨමං තාව භගවතො වන්‌දනං කාතුං තම්‌මූලකත්‌තා සෙසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදයං…පෙ.… ගතිවිමුත්‌ත’’න්‌ති ආහ. තත්‌ථ යස්‌සා දෙසනාය සංවණ්‌ණනං කත්‌තුකාමො, සා න විනයදෙසනා විය කරුණාපධානා, නාපි අභිධම්‌මදෙසනා විය පඤ්‌ඤාපධානා, අථ ඛො කරුණාපඤ්‌ඤාපධානාති තදුභයප්‌පධානමෙව තාව සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ථොමනං කාතුං ‘‘කරුණාසීතලහදයං, පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති වුත්‌තං. තත්‌ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්‌ඛං වික්‌ඛිපති අපනෙතීති අත්‌ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්‌ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධතීති අත්‌ථො. පරදුක්‌ඛෙ සති සාධූනං කම්‌පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්‌ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්‌ඛාපනයනකාමතාලක්‌ඛණා අත්‌තසුඛනිරපෙක්‌ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්‌ධති විබන්‌ධතීති අත්‌ථො. කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්‌සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං.

    Evañca sappayojanaṃ ratanattayavandanaṃ kattukāmo paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ…pe… gativimutta’’nti āha. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāpadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāpadhānā, atha kho karuṇāpaññāpadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිච්‌ඡනසභාවතාය, බ්‍යාපාදාරතීනං උජුවිපච්‌චනීකතාය ච සත්‌තසන්‌තානගතසන්‌තාපවිච්‌ඡෙදනාකාරප්‌පවත්‌තියා මෙත්‌තාමුදිතානම්‌පි චිත්‌තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්‌භති, තථාපි දුක්‌ඛාපනයනාකාරප්‌පවත්‌තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසභූතා කරුණා විසෙසෙන භගවතො චිත්‌තස්‌ස චිත්‌තප්‌පස්‌සද්‌ධි විය සීතිභාවනිමිත්‌තන්‌ති වුත්‌තං – ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්‌තාමුදිතානම්‌පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්‌ධනභූතා සාතිසයං නිරවසෙසඤ්‌ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං විය සවිසයබ්‍යාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතා කරුණාව භගවතො අතිසයෙන හදයසීතලභාවහෙතූති ආහ – ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති. අථ වා සතිපි මෙත්‌තාමුදිතානං සාතිසයෙ හදයසීතිභාවනිබන්‌ධනත්‌තෙ සකලබුද්‌ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්‌පි කාරණන්‌ති කරුණාව භගවතො ‘‘හදයසීතලභාවකාරණ’’න්‌ති වුත්‌තා. කරුණානිදානා හි සබ්‌බෙපි බුද්‌ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්‌බාපියමානසංසාරදුක්‌ඛසන්‌තාපස්‌ස හි භගවතො පරදුක්‌ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි කප්‌පානං අකිලන්‌තරූපස්‌සෙව නිරවසෙසබුද්‌ධකරධම්‌මසම්‌භරණනිරතස්‌ස සමධිගතධම්‌මාධිපතෙය්‍යස්‌ස ච සන්‌නිහිතෙසුපි සත්‌තසඞ්‌ඛාරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්‌තෙසු න ඊසකම්‌පි චිත්‌තසීතිභාවස්‌ස අඤ්‌ඤථත්‌තමහොසීති. එතස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ තීසුපි අවත්‌ථාසු භගවතො කරුණා සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsabhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittappassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha – ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    පජානාතීති පඤ්‌ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්‌ඣතීති අත්‌ථො. පඤ්‌ඤාව ඤෙය්‍යාවරණප්‌පහානතො පකාරෙහි ධම්‌මසභාවාවජොතනට්‌ඨෙන පජ්‌ජොතොති පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතො. සවාසනප්‌පහානතො විසෙසෙන හතං සමුග්‌ඝාතිතං විහතං. පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන විහතං පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතං , මුය්‌හන්‌ති තෙන, සයං වා මුය්‌හති, මොහනමත්‌තමෙව වා තන්‌ති මොහො, අවිජ්‌ජා. ස්‌වෙව විසයසභාවප්‌පටිච්‌ඡාදනතො අන්‌ධකාරසරික්‌ඛතාය තමො වියාති මොහතමො, පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතො මොහතමො එතස්‌සාති පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමං. සබ්‌බෙසම්‌පි හි ඛීණාසවානං සතිපි පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන අවිජ්‌ජන්‌ධකාරස්‌ස විහතභාවෙ සද්‌ධාධිමුත්‌තෙහි විය දිට්‌ඨිප්‌පත්‌තානං සාවකෙහි පච්‌චෙකසම්‌බුද්‌ධෙහි ච සවාසනප්‌පහානෙන සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධානං කිලෙසප්‌පහානස්‌ස විසෙසො විජ්‌ජතීති සාතිසයෙන අවිජ්‌ජාපහානෙන භගවන්‌තං ථොමෙන්‌තො ආහ – ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති.

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ. Paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ , muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā. Sveva visayasabhāvappaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti mohatamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    අථ වා අන්‌තරෙන පරොපදෙසං අත්‌තනො සන්‌තානෙ අච්‌චන්‌තං අවිජ්‌ජන්‌ධකාරවිගමස්‌ස නිබ්‌බත්‌තිතත්‌තා, තත්‌ථ ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්‌ස සමධිගතත්‌තා, පරසන්‌තතියඤ්‌ච ධම්‌මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්‌මදෙව තස්‌ස පවත්‌තිතත්‌තා භගවාව විසෙසතො මොහතමවිගමෙන ථොමෙතබ්‌බොති ආහ – ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති. ඉමස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතො’’ති පදෙන භගවතො පටිවෙධපඤ්‌ඤා විය දෙසනාපඤ්‌ඤාපි සාමඤ්‌ඤනිද්‌දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    අථ වා භගවතො ඤාණස්‌ස ඤෙය්‍යපරියන්‌තිකත්‌තා සකලඤෙය්‍යධම්‌මසභාවාවබොධනසමත්‌ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්‌ඛාතෙන පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන සබ්‌බඤෙය්‍යධම්‌මසභාවච්‌ඡාදකස්‌ස මොහන්‌ධකාරස්‌ස විධමිතත්‌තා අනඤ්‌ඤසාධාරණො භගවතො මොහතමවිනාසොති කත්‌වා වුත්‌තං – ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති. එත්‌ථ ච මොහතමවිධමනන්‌තෙ අධිගතත්‌තා අනාවරණඤාණං කාරණොපචාරෙන සසන්‌තානමොහතමවිධමනං දට්‌ඨබ්‌බං. අභිනීහාරසම්‌පත්‌තියා සවාසනප්‌පහානමෙව හි කිලෙසානං ඤෙය්‍යාවරණප්‌පහානන්‌ති, පරසන්‌තානෙ පන මොහතමවිධමනස්‌ස කාරණභාවතො අනාවරණඤාණං ‘‘මොහතමවිධමන’’න්‌ති වුච්‌චතීති.

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇopacārena sasantānamohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    කිං පන කාරණං අවිජ්‌ජාසමුග්‌ඝාතොයෙවෙකො පහානසම්‌පත්‌තිවසෙන භගවතො ථොමනානිමිත්‌තං ගය්‌හති, න පන සාතිසයනිරවසෙසකිලෙසප්‌පහානන්‌ති? තප්‌පහානවචනෙනෙව තදෙකට්‌ඨතාය සකලසංකිලෙසගණසමුග්‌ඝාතස්‌ස වුත්‌තත්‌තා. න හි සො තාදිසො කිලෙසො අත්‌ථි, යො නිරවසෙසඅවිජ්‌ජාපහානෙන න පහීයතීති.

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa vuttattā. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāpahānena na pahīyatīti.

    අථ වා විජ්‌ජා විය සකලකුසලධම්‌මසමුප්‌පත්‌තියා, නිරවසෙසාකුසලධම්‌මනිබ්‌බත්‌තියා සංසාරප්‌පවත්‌තියා ච අවිජ්‌ජා පධානකාරණන්‌ති තබ්‌බිඝාතවචනෙන සකලසංකිලෙසගණසමුග්‌ඝාතො වුත්‌තො එව හොතීති වුත්‌තං – ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති.

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā, niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vutto eva hotīti vuttaṃ – ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    නරා ච අමරා ච නරාමරා, සහ නරාමරෙහීති සනරාමරො, සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො, තස්‌ස ගරූති සනරාමරලොකගරු, තං සනරාමරලොකගරුං. එතෙන දෙවමනුස්‌සානං විය තදවසිට්‌ඨසත්‌තානම්‌පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතාය භගවතො උපකාරතං දස්‌සෙති. න චෙත්‌ථ පධානප්‌පධානභාවො චොදෙතබ්‌බො. අඤ්‌ඤො හි සද්‌දක්‌කමො, අඤ්‌ඤො අත්‌ථක්‌කමො. ඊදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්‌පි අප්‌පධානං විය නිද්‌දිසීයති යථා ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති (චූළව. 336). කාමඤ්‌චෙත්‌ථ සත්‌තසඞ්‌ඛාරභාජනවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්‌ස පන අධිප්‌පෙතත්‌තා ගරුකරණසමත්‌ථස්‌සෙව යුජ්‌ජනතො සත්‌තලොකස්‌ස වසෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. සො හි ලොකීයන්‌ති එත්‌ථ පුඤ්‌ඤපාපානි තබ්‌බිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්‌චති. අමරග්‌ගහණෙන චෙත්‌ථ උපපත්‌තිදෙවා අධිප්‌පෙතා.

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakārataṃ dasseti. Na cettha padhānappadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Īdisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    අථ වා සමූහත්‌ථො ලොකසද්‌දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්‌ඤාපීයතීති. සහ නරෙහීති සනරා, සනරා ච තෙ අමරා චාති සනරාමරා, තෙසං ලොකොති සනරාමරලොකොති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බං. අමරසද්‌දෙන චෙත්‌ථ විසුද්‌ධිදෙවාපි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති. තෙපි හි මරණාභාවතො පරමත්‌ථතො අමරා. නරාමරානංයෙව ච ගහණං උක්‌කට්‌ඨනිද්‌දෙසවසෙන යථා ‘‘සත්‌ථා දෙවමනුස්‌සාන’’න්‌ති (දී. නි. 1.157). තථා හි සබ්‌බානත්‌ථපරිහරණපුබ්‌බඞ්‌ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්‌පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්‌පත්‌තියා සදෙවමනුස්‌සාය පජාය අච්‌චන්‌තූපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්‌පභාවගුණවිසෙසසමඞ්‌ගිතාය ච සබ්‌බසත්‌තුත්‌තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්‌තානං උත්‌තමගාරවට්‌ඨානං. තෙන වුත්‌තං – ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්‌ති.

    Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Tepi hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    සොභනං ගතං ගමනං එතස්‌සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්‍යජනූපසඞ්‌කමනං එකන්‌තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්‌ඵාදනතො සොභනං, තථා ලක්‌ඛණානුබ්‍යඤ්‌ජනප්‌පටිමණ්‌ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්‌බිතඛලිතානුකඩ්‌ඪනනිප්‌පීළනුක්‌කුටිකකුටිලාකුටිලතාදි- දොසරහිතමවහසිතරාජහංසවසභවාරණමිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්‌ච විපුලනිම්‌මලකරුණාසතිවීරියාදිගුණවිසෙසසහිතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධි අනවජ්‌ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා සයම්‌භුඤාණෙන සකලම්‌පි ලොකං පරිඤ්‌ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්‌තො ඤාණෙන සම්‌මා ගතො අවගතොති සුගතො, තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්‌තො අනුප්‌පත්‌තිධම්‌මතං ආපාදෙන්‌තො සම්‌මා ගතො අතීතොති සුගතො, ලොකනිරොධං නිබ්‌බානං සච්‌ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්‌මා ගතො අධිගතොති සුගතො, ලොකනිරොධගාමිනිපටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්‌මා ගතො පටිපන්‌නොති සුගතො. ‘‘සොතාපත්‌තිමග්‌ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්‌චෙති න පච්‌චාගච්‌ඡතීති සුගතො’’තිආදිනා (චූළනි. මෙත්‌තගූමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙසො 27) නයෙන අයමත්‌ථො විභාවෙතබ්‌බො. අථ වා සුන්‌දරං ඨානං සම්‌මාසම්‌බොධිං, නිබ්‌බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො, යස්‌මා වා භූතං තච්‌ඡං අත්‌ථසංහිතං වෙනෙය්‍යානං යථාරහං කාලයුත්‌තමෙව ච ධම්‌මං භාසති, තස්‌මා සම්‌මා ගදතීති සුගතො, ද-කාරස්‌ස ත-කාරං කත්‌වා. ඉති සොභනගමනතාදීහි සුගතො, තං සුගතං.

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanūpasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākuṭilatādi- dosarahitamavahasitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato, tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato, yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    පුඤ්‌ඤපාපකම්‌මෙහි උපපජ්‌ජනවසෙන ගන්‌තබ්‌බතො ගතියො, උපපත්‌තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිවසෙන පඤ්‌චවිධා. තාහි සකලස්‌සපි භවගාමිකම්‌මස්‌ස අරියමග්‌ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්‌තිතත්‌තා භගවා පඤ්‌චහිපි ගතීහි සුට්‌ඨු මුත්‌තො විසංයුත්‌තොති ආහ – ‘‘ගතිවිමුත්‌ත’’න්‌ති. එතෙන භගවතො කත්‌ථචිපි ගතියා අපරියාපන්‌නතං දස්‌සෙති, යතො භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්‌චති. තෙනෙවාහ –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘යෙන දෙවූපපත්‍යස්‌ස, ගන්‌ධබ්‌බො වා විහඞ්‌ගමො;

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    යක්‌ඛත්‌තං යෙන ගච්‌ඡෙය්‍යං, මනුස්‌සත්‌තඤ්‌ච අබ්‌බජෙ;

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    තෙ මය්‌හං ආසවා ඛීණා, විද්‌ධස්‌තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    තංතංගතිසංවත්‌තනිකානඤ්‌හි කම්‌මකිලෙසානං අග්‌ගමග්‌ගෙන බොධිමූලෙයෙව සුප්‌පහීනත්‌තා නත්‌ථි භගවතො ගතිපරියාපන්‌නතාති අච්‌චන්‌තමෙව භගවා සබ්‌බභවයොනිගතිවිඤ්‌ඤාණට්‌ඨිතිසත්‌තාවාසසත්‌තනිකායෙහි සුපරිමුත්‌තො, තං ගතිවිමුත්‌තං. වන්‌දෙති නමාමි, ථොමෙමීති වා අත්‌ථො.

    Taṃtaṃgatisaṃvattanikānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    අථ වා ගතිවිමුත්‌තන්‌ති අනුපාදිසෙසනිබ්‌බානධාතුප්‌පත්‌තියා භගවන්‌තං ථොමෙති. එත්‌ථ හි ද්‌වීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්‌බා අත්‌තහිතසම්‌පත්‌තිතො පරහිතප්‌පටිපත්‌තිතො ච. තෙසු අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති අනාවරණඤාණාධිගමතො සවාසනානං සබ්‌බෙසං කිලෙසානං අච්‌චන්‌තප්‌පහානතො අනුපාදිසෙසනිබ්‌බානප්‌පත්‌තිතො ච වෙදිතබ්‌බා, පරහිතප්‌පටිපත්‌ති ලාභසක්‌කාරාදිනිරපෙක්‌ඛචිත්‌තස්‌ස සබ්‌බදුක්‌ඛනිය්‍යානිකධම්‌මදෙසනතො විරුද්‌ධෙසුපි නිච්‌චං හිතජ්‌ඣාසයතො ඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච. සා පනෙත්‌ථ ආසයතො පයොගතො ච දුවිධා, පරහිතප්‌පටිපත්‌ති තිවිධා ච, අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති එතෙන ආසයතො පරහිතප්‌පටිපත්‌ති , සම්‌මාගදනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන පයොගතො පරහිතප්‌පටිපත්‌ති, ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්‌ත’’න්‌ති එතෙහි චතුසච්‌චසම්‌පටිවෙධනත්‌ථෙන ච සුගතසද්‌දෙන තිවිධාපි අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති, අවසිට්‌ඨෙන ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති එතෙන චාපි අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති පරහිතප්‌පටිපත්‌ති පකාසිතා හොතීති.

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā, parahitappaṭipatti tividhā ca, attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitappaṭipatti , sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitappaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccasampaṭivedhanatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi attahitasampatti parahitappaṭipatti pakāsitā hotīti.

    අථ වා තීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්‌බා හෙතුතො, ඵලතො, උපකාරතො ච. තත්‌ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පඨමපදෙන දස්‌සිතා. ඵලං චතුබ්‌බිධං ඤාණසම්‌පදා, පහානසම්‌පදා, ආනුභාවසම්‌පදා, රූපකායසම්‌පදා චාති. තාසු ඤාණප්‌පහානසම්‌පදා දුතියපදෙන සච්‌චප්‌පටිවෙධනත්‌ථෙන ච සුගතසද්‌දෙන පකාසිතා හොන්‌ති, ආනුභාවසම්‌පදා තතියපදෙන, රූපකායසම්‌පදා යථාවුත්‌තකායගමනසොභනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන ලක්‌ඛණානුබ්‍යඤ්‌ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවතො. උපකාරො අනන්‌තරං අබාහිරං කරිත්‌වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්‌තිධම්‌මදෙසනා. සො සම්‌මාගදනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්‌බං.

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhanatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    තත්‌ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති එතෙන සම්‌මාසම්‌බොධියා මූලං දස්‌සෙති. මහාකරුණාසඤ්‌චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්‌කතො සත්‌තානං සමුද්‌ධරණත්‌ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්‌බෙන පාරමියො පූරෙත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්‌මාසම්‌බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති එතෙන සම්‌මාසම්‌බොධිං දස්‌සෙති. අනාවරණඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌හි මග්‌ගඤාණං, මග්‌ගඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්‌මාසම්‌බොධී’’ති වුච්‌චතීති. සම්‌මාගමනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන සම්‌මාසම්‌බොධියා පටිපත්‌තිං දස්‌සෙති ලීනුද්‌ධච්‌චපතිට්‌ඨානායූහනකාමසුඛල්‌ලිකත්‌තකිලමථානුයොගසස්‌සතුච්‌ඡෙදාභිනිවෙසාදිඅන්‌තද්‌වයරහිතාය කරුණාපඤ්‌ඤාපරිග්‌ගහිතාය මජ්‌ඣිමාය පටිපත්‌තියා පකාසනතො සුගතසද්‌දස්‌ස. ඉතරෙහි සම්‌මාසම්‌බොධියා පධානප්‌පධානභෙදං පයොජනං දස්‌සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්‌තසන්‌තාරණඤ්‌හෙත්‌ථ පධානං පයොජනං, තදඤ්‌ඤමප්‌පධානං. තෙසු පධානෙන පරහිතප්‌පටිපත්‌තිං දස්‌සෙති, ඉතරෙන අත්‌තහිතසම්‌පත්‌තිං. තදුභයෙන අත්‌තහිතාය පටිපන්‌නාදීසු චතූසු පුග්‌ගලෙසු භගවතො චතුත්‌ථපුග්‌ගලභාවං දස්‌සෙති. තෙන ච අනුත්‌තරදක්‌ඛිණෙය්‍යභාවං උත්‌තමවන්‌දනෙය්‍යභාවං අත්‌තනො ච වන්‌දනකිරියාය ඛෙත්‌තඞ්‌ගතභාවං දස්‌සෙති.

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānappadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ. Tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandaneyyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    එත්‌ථ ච කරුණාගහණෙන ලොකියෙසු මහග්‌ගතභාවප්‌පත්‌තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්‌බලොකියගුණසම්‌පත්‌ති දස්‌සිතා හොති, පඤ්‌ඤාගහණෙන සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණපදට්‌ඨානමග්‌ගඤාණදීපනතො සබ්‌බලොකුත්‌තරගුණසම්‌පත්‌ති. තදුභයග්‌ගහණසිද්‌ධො හි අත්‌ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්‌තිආදිනා පපඤ්‌චීයතීති . කරුණාගහණෙන ච උපගමනං නිරුපක්‌කිලෙසං දස්‌සෙති, පඤ්‌ඤාගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාගහණෙන ලොකසමඤ්‌ඤානුරූපං භගවතො පවත්‌තිං දස්‌සෙති ලොකවොහාරවිසයත්‌තා කරුණාය, පඤ්‌ඤාගහණෙන සමඤ්‌ඤාය අනතිධාවනං. සභාවානවබොධෙන හි ධම්‌මානං සමඤ්‌ඤං අතිධාවිත්‌වා සත්‌තාදිපරාමසනං හොතීති. තථා කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්‌තිවිහාරං දස්‌සෙති, පඤ්‌ඤාගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්‌පටිහතඤාණං චතුසච්‌චඤාණං, චතුපටිසම්‌භිදාඤාණං, චතුවෙසාරජ්‌ජඤාණං. කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්‌තිඤාණස්‌ස ගහිතත්‌තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්‌ඤා, අට්‌ඨසු පරිසාසු අකම්‌පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්‌දස බුද්‌ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්‌ඨාරස බුද්‌ධධම්‌මා, චතුචත්‌තාලීස ඤාණවත්‌ථූනි, සත්‌තසත්‌තති ඤාණවත්‌ථූනීති එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්‌ඤාපභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්‌සෙති. තථා කරුණාගහණෙන චරණසම්‌පත්‌තිං, පඤ්‌ඤාගහණෙන විජ්‌ජාසම්‌පත්‌තිං. කරුණාගහණෙන අත්‌තාධිපතිතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන ධම්‌මාධිපතිතා. කරුණාගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්‌ඤාගහණෙන අත්‌තනාථභාවො. තථා කරුණාගහණෙන පුබ්‌බකාරිභාවො, පඤ්‌ඤාගහණෙන කතඤ්‌ඤුතා. තථා කරුණාගහණෙන අපරන්‌තපතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන අනත්‌තන්‌තපතා. කරුණාගහණෙන වා බුද්‌ධකරධම්‌මසිද්‌ධි, පඤ්‌ඤාගහණෙන බුද්‌ධභාවසිද්‌ධි. තථා කරුණාගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්‌ඤාගහණෙන සයංතරණං. තථා කරුණාගහණෙන සබ්‌බසත්‌තෙසු අනුග්‌ගහචිත්‌තතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන සබ්‌බධම්‌මෙසු විරත්‌තචිත්‌තතා දස්‌සිතා හොති.

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā papañcīyatīti . Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃtaraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    සබ්‌බෙසඤ්‌ච බුද්‌ධගුණානං කරුණා ආදි තන්‌නිදානභාවතො, පඤ්‌ඤා පරියොසානං තතො උත්‌තරිකරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්‌සනෙන සබ්‌බෙ බුද්‌ධගුණා දස්‌සිතා හොන්‌ති. තථා කරුණාගහණෙන සීලක්‌ඛන්‌ධපුබ්‌බඞ්‌ගමො සමාධික්‌ඛන්‌ධො දස්‌සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්‌හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්‌පවත්‌තිතො, සා ච ඣානත්‌තයසම්‌පයොගිනීති. පඤ්‌ඤාවචනෙන පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධො. සීලඤ්‌ච සබ්‌බෙසං බුද්‌ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්‌ඣෙ, පඤ්‌ඤා පරියොසානන්‌ති එවම්‌පි ආදිමජ්‌ඣපරියොසානකල්‍යාණා සබ්‌බෙ බුද්‌ධගුණා දස්‌සිතා හොන්‌ති නයතො දස්‌සිතත්‌තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්‌ධගුණානං දස්‌සනුපායො, යදිදං නයග්‌ගහණං, අඤ්‌ඤථා කො නාම සමත්‌ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්‌සෙතුං? තෙනෙවාහ –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbesaṃ buddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggahaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ? Tenevāha –

    ‘‘බුද්‌ධොපි බුද්‌ධස්‌ස භණෙය්‍ය වණ්‌ණං,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    කප්‌පම්‌පි චෙ අඤ්‌ඤමභාසමානො;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ඛීයෙථ කප්‌පො චිරදීඝමන්‌තරෙ,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    වණ්‌ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්‌සා’’ති. (දී. නි. අට්‌ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්‌ඨ. 2.425; උදා. අට්‌ඨ. 53; බු. වං. අට්‌ඨ. 4.4; අප. අට්‌ඨ. 2.7.පරප්‌පසාදකත්‌ථෙරඅපදානවණ්‌ණනා);

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; apa. aṭṭha. 2.7.parappasādakattheraapadānavaṇṇanā);

    තෙනෙව ච ආයස්‌මතා සාරිපුත්‌තත්‌ථෙරෙනපි බුද්‌ධගුණපරිච්‌ඡෙදනං පති අනුයුත්‌තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්‌තෙ’’ති පටික්‌ඛිපිත්‌වා ‘‘අපිච මෙ, භන්‌තෙ, ධම්‌මන්‌වයො විදිතො’’ති වුත්‌තං.

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti vuttaṃ.

    2. එවං සඞ්‌ඛෙපෙන සකලසබ්‌බඤ්‌ඤුගුණෙහි භගවන්‌තං අභිත්‌ථවිත්‌වා ඉදානි සද්‌ධම්‌මං ථොමෙතුං ‘‘බුද්‌ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ බුද්‌ධොති කත්‌තුනිද්‌දෙසො. බුද්‌ධභාවන්‌ති කම්‌මනිද්‌දෙසො. භාවෙත්‌වා සච්‌ඡිකත්‌වාති ච පුබ්‌බකාලකිරියානිද්‌දෙසො. න්‌ති අනියමතො කම්‌මනිද්‌දෙසො. උපගතොති අපරකාලකිරියානිද්‌දෙසො. වන්‌දෙති කිරියානිද්‌දෙසො. න්‌ති නියමනං. ධම්‌මන්‌ති වන්‌දනකිරියාය කම්‌මනිද්‌දෙසො. ගතමලං අනුත්‌තරන්‌ති ච තබ්‌බිසෙසනං.

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    තත්‌ථ බුද්‌ධසද්‌දස්‌ස තාව ‘‘බුජ්‌ඣිතා සච්‌චානීති බුද්‌ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්‌ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්‌ථුතිගාථානිද්‌දෙසො 97; පටි. ම. 1.162) නිද්‌දෙසනයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්‌ඤාණනිද්‌දාය අච්‌චන්‌තවිගමතො, බුද්‌ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්‌ධවාති බුද්‌ධො ජාගරණවිකසනත්‌ථවසෙන. අථ වා කස්‌සචිපි ඤෙය්‍යධම්‌මස්‌ස අනවබුද්‌ධස්‌ස අභාවෙන ඤෙය්‍යවිසෙසස්‌ස කම්‌මභාවෙන අග්‌ගහණතො කම්‌මවචනිච්‌ඡාය අභාවෙන අවගමනත්‌ථවසෙනෙව කත්‌තුනිද්‌දෙසො ලබ්‌භතීති බුද්‌ධවාති බුද්‌ධො යථා ‘‘දික්‌ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්‌ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්‌භුඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්‌ධංසිතනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණාදිඅපරිමෙය්‍යගුණගණාධාරො ඛන්‌ධසන්‌තානො බුද්‌ධො. යථාහ –

    Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhaṃsitaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘බුද්‌ධොති යො සො භගවා සයම්‌භූ අනාචරියකො පුබ්‌බෙ අනනුස්‌සුතෙසු ධම්‌මෙසු සාමං සච්‌චානි අභිසම්‌බුජ්‌ඣි, තත්‌ථ ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතං පත්‌තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්‌ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්‌ථුතිගාථානිද්‌දෙසො 97; පටි. ම. 1.161).

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.161).

    අපි-සද්‌දො සම්‌භාවනෙ. තෙන ‘‘එවං ගුණවිසෙසයුත්‌තො සොපි නාම භගවා’’ති වක්‌ඛමානගුණධම්‌මෙ සම්‌භාවනං දීපෙති. බුද්‌ධභාවන්‌ති සම්‌මාසම්‌බොධිං. භාවෙත්‌වාති උප්‌පාදෙත්‌වා වඩ්‌ඪෙත්‌වා ච. සච්‌ඡිකත්‌වාති පච්‌චක්‌ඛං කත්‌වා. උපගතොති පත්‌තො, අධිගතොති අත්‌ථො. එතස්‌ස බුද්‌ධභාවන්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. ගතමලන්‌ති විගතමලං, නිද්‌දොසන්‌ති අත්‌ථො. වන්‌දෙති පණමාමි, ථොමෙමි වා. අනුත්‌තරන්‌ති උත්‌තරරහිතං, ලොකුත්‌තරන්‌ති අත්‌ථො. ධම්‌මන්‌ති යථානුසිට්‌ඨං පටිපජ්‌ජමානෙ අපායතො ච සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්‌වා ධාරෙතීති ධම්‌මො. අයඤ්‌හෙත්‌ථ සඞ්‌ඛෙපත්‌ථො – එවං විවිධගුණගණසමන්‌නාගතො බුද්‌ධොපි භගවා යං අරියමග්‌ගසඞ්‌ඛාතං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා, ඵලනිබ්‌බානං පන සච්‌ඡිකත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අධිගතො, තමෙවං බුද්‌ධානම්‌පි බුද්‌ධභාවහෙතුභූතං සබ්‌බදොසමලරහිතං අත්‌තනො උත්‌තරිතරාභාවෙන අනුත්‌තරං පටිවෙධසද්‌ධම්‌මං නමාමීති. පරියත්‌තිසද්‌ධම්‌මස්‌සපි තප්‌පකාසනත්‌තා ඉධ සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇadhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa buddhabhāvanti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tamevaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassapi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.

    අථ වා ‘‘අභිධම්‌මනයසමුද්‌දං අධිගඤ්‌ඡි, තීණි පිටකානි සම්‌මසී’’ති ච අට්‌ඨකථායං වුත්‌තත්‌තා පරියත්‌තිධම්‌මස්‌සපි සච්‌ඡිකිරියාසම්‌මසනපරියායො ලබ්‌භතීති සොපි ඉධ වුත්‌තො එවාති දට්‌ඨබ්‌බං. තථා ‘‘යං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති ච වුත්‌තත්‌තා බුද්‌ධකරධම්‌මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්‌බභාගෙ අධිසීලසික්‌ඛාදයොපි ඉධ ධම්‌මසද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතාති වෙදිතබ්‌බා. තාපි හි විගතප්‌පටිපක්‌ඛතාය ගතමලා, අනඤ්‌ඤසාධාරණතාය අනුත්‌තරා චාති. තථා හි සත්‌තානං සකලවට්‌ටදුක්‌ඛනිස්‌සරණාය කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසනපෙසලජ්‌ඣාසයො පඤ්‌ඤාවිසෙසපරියොදාතනිම්‌මලානං දානදමසඤ්‌ඤමාදීනං උත්‌තමධම්‌මානං සතසහස්‌සාධිකානි කප්‌පානං චත්‌තාරි අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි සක්‌කච්‌චං නිරන්‌තරං නිරවසෙසානං භාවනාපච්‌චක්‌ඛකරණෙහි කම්‌මාදීසු අධිගතවසීභාවො අච්‌ඡරියාචින්‌තෙය්‍යමහානුභාවො අධිසීලඅධිචිත්‌තානං පරමුක්‌කංසපාරමිප්‌පත්‌තො භගවා පච්‌චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්‌සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අභිසම්‌බුද්‌ධොති.

    Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigañchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatappaṭipakkhatāya gatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsanapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    එත්‌ථ ච ‘‘භාවෙත්‌වා’’ති එතෙන විජ්‌ජාසම්‌පදාය ධම්‌මං ථොමෙති, ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන විමුත්‌තිසම්‌පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්‌පදාය, දුතියෙන විමොක්‌ඛසම්‌පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්‌පදාය, දුතියෙන සමාපත්‌තිසම්‌පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්‌පාදඤාණභාවෙන. පඨමෙන වා විජ්‌ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්‌පත්‌තියා, දුතියෙන නිරොධසම්‌පත්‌තියා. තථා පඨමෙන නිය්‍යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්‌සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්‌ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්‌සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්‌මං ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා බුද්‌ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්‌වාක්‌ඛාතතාය ධම්‌මං ථොමෙති, ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන සන්‌දිට්‌ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්‌ඡිමෙන එහිපස්‌සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්‍යිකතාය, පච්‌ඡිමෙන පච්‌චත්‌තං වෙදිතබ්‌බතාය ධම්‌මං ථොමෙති. ‘‘ගතමල’’න්‌ති ඉමිනා සංකිලෙසාභාවදීපනෙන ධම්‌මස්‌ස පරිසුද්‌ධතං දස්‌සෙති, ‘‘අනුත්‌තර’’න්‌ති එතෙන අඤ්‌ඤස්‌ස විසිට්‌ඨස්‌ස අභාවදීපනෙන විපුලපරිපුණ්‌ණතං. පඨමෙන වා පහානසම්‌පදං ධම්‌මස්‌ස දස්‌සෙති, දුතියෙන පභවසම්‌පදං. භාවෙතබ්‌බතාය වා ධම්‌මස්‌ස ගතමලභාවො යොජෙතබ්‌බො. භාවනාගුණෙන හි සො දොසානං සමුග්‌ඝාතකො හොතීති. සච්‌ඡිකාතබ්‌බභාවෙන අනුත්‌තරභාවො යොජෙතබ්‌බො. සච්‌ඡිකිරියානිබ්‌බත්‌තිතො හි තදුත්‌තරිකරණීයාභාවතො අනඤ්‌ඤසාධාරණතාය අනුත්‌තරොති. තථා ‘‘භාවෙත්‌වා’’ති එතෙන සහ පුබ්‌බභාගසීලාදීහි සෙක්‌ඛා සීලසමාධිපඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධා දස්‌සිතා හොන්‌ති. ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන සහ අසඞ්‌ඛතාය ධාතුයා අසෙක්‌ඛා සීලසමාධිපඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධා දස්‌සිතා හොන්‌තීති.

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Paṭhamena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhavasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo. Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    3. එවං සඞ්‌ඛෙපෙනෙව සබ්‌බධම්‌මගුණෙහි සද්‌ධම්‌මං අභිත්‌ථවිත්‌වා ඉදානි අරියසඞ්‌ඝං ථොමෙතුං ‘‘සුගතස්‌සා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සුගතස්‌සාති සම්‌බන්‌ධනිද්‌දෙසො. ‘‘තස්‌ස පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. ඔරසානන්‌ති පුත්‌තවිසෙසනං. මාරසෙනමථනානන්‌ති ඔරසපුත්‌තභාවෙ කාරණනිද්‌දෙසො තෙන කිලෙසප්‌පහානමෙව භගවතො ඔරසපුත්‌තභාවෙ කාරණං අනුජානාතීති දස්‌සෙති. අට්‌ඨන්‌නන්‌ති ගණනපරිච්‌ඡෙදනිද්‌දෙසො. තෙන ච සතිපි තෙසං සත්‌තවිසෙසභාවෙන අනෙකසතසහස්‌සභාවෙ ඉමං ගණනපරිච්‌ඡෙදං නාතිවත්‌තන්‌තීති දස්‌සෙති මග්‌ගට්‌ඨඵලට්‌ඨභාවානතිවත්‌තනතො. සමූහන්‌ති සමුදායනිද්‌දෙසො. අරියසඞ්‌ඝන්‌ති ගුණවිසිට්‌ඨසංහතභාවනිද්‌දෙසො. තෙන අසතිපි අරියපුග්‌ගලානං කායසාමග්‌ගියං අරියසඞ්‌ඝභාවං දස්‌සෙති දිට්‌ඨිසීලසාමඤ්‌ඤෙන සංහතභාවතො.

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso. ‘‘Tassa puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṃhatabhāvaniddeso. Tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    තත්‌ථ උරසි භවා ජාතා සංබද්‌ධා ච ඔරසා. යථා හි සත්‌තානං ඔරසපුත්‌තා අත්‌තජතාය පිතු සන්‌තකස්‌ස දායජ්‌ජස්‌ස විසෙසෙන භාගිනො හොන්‌ති, එවමෙතෙපි අරියපුග්‌ගලා සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස සවනන්‌තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්‌තකස්‌ස විමුත්‌තිසුඛස්‌ස අරියධම්‌මරතනස්‌ස එකන්‌තෙන භාගිනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්‌මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්‌කමමානා ඔක්‌කන්‌තා ච අරියසාවකා භගවතො උරෙ වායාමජනිතාභිජාතිතාය නිප්‌පරියායෙන ඔරසපුත්‌තාති වත්‌තබ්‌බතං අරහන්‌ති. සාවකෙහි පවත්‌තියමානාපි හි ධම්‌මදෙසනා ‘‘භගවතො ධම්‌මදෙසනා’’ඉච්‌චෙව වුච්‌චති තංමූලකත්‌තා ලක්‌ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච.

    Tattha urasi bhavā jātā saṃbaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ekantena bhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato ure vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena orasaputtāti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlakattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    යදිපි අරියසාවකානං අරියමග්‌ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්‌තරායකරණත්‌ථං දෙවපුත්‌තමාරො , මාරවාහිනී වා න එකන්‌තෙන අපසාදෙති, තෙහි පන අපසාදෙතබ්‌බතාය කාරණෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා එව නාම හොන්‌තීති ආහ – ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති. ඉමස්‌මිං පනත්‌ථෙ ‘‘මාරමාරසෙනමථනාන’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා ඛන්‌ධාභිසඞ්‌ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්‌තමාරස්‌සපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ‘‘සෙනා’’ති වුච්‌චති. යථාහ – ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදි (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68, 149). සා ච තෙහි දියඩ්‌ඪසහස්‌සභෙදා, අනන්‌තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්‌මවිචයවීරියසමථාදිගුණප්‌පහරණෙහි ඔධිසො විමථිතා විහතා විද්‌ධස්‌තා චාති මාරසෙනමථනා, අරියසාවකා. එතෙන තෙසං භගවතො අනුජාතපුත්‌තතං දස්‌සෙති.

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇappaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    ආරකත්‌තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්‌තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන සරණන්‌ති අරණීයතො උපගන්‌තබ්‌බතො, උපගතානඤ්‌ච තදත්‌ථසිද්‌ධිතො අරියා, අරියානං සඞ්‌ඝොති අරියසඞ්‌ඝො, අරියො ච සො සඞ්‌ඝො චාති වා අරියසඞ්‌ඝො, තං අරියසඞ්‌ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්‌ධධම්‌මරතනානම්‌පි සමධිගමො සඞ්‌ඝරතනාධීනොති අස්‌ස අරියසඞ්‌ඝස්‌ස බහූපකාරතං දස්‌සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්‌දෙ’’ති වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena saraṇanti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    එත්‌ථ ච ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන අරියසඞ්‌ඝස්‌ස පභවසම්‌පදං දස්‌සෙති, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එතෙන පහානසම්‌පදං සකලසංකිලෙසප්‌පහානදීපනතො. ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති එතෙන ඤාණසම්‌පදං මග්‌ගට්‌ඨඵලට්‌ඨභාවදීපනතො. ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති එතෙන පභවසම්‌පදං දස්‌සෙති සබ්‌බසඞ්‌ඝානං අග්‌ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති අරියසඞ්‌ඝස්‌ස විසුද්‌ධනිස්‌සයභාවදීපනං, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති සම්‌මාඋජුඤායසාමීචිප්‌පටිපන්‌නභාවදීපනං, ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති ආහුනෙය්‍යාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති අනුත්‌තරපුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන අරියසඞ්‌ඝස්‌ස ලොකුත්‌තරසරණගමනසබ්‌භාවං දීපෙති. ලොකුත්‌තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්‌තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එතෙන අභිනීහාරසම්‌පදාසිද්‌ධං පුබ්‌බභාගෙ සම්‌මාපටිපත්‌තිං දස්‌සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්‌මාපටිපන්‌නා මාරං මාරපරිසං වා අභිවිජිනන්‌ති. ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති එතෙන විද්‌ධස්‌තවිපක්‌ඛෙ සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛධම්‌මෙ දස්‌සෙති පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානෙන මග්‌ගඵලධම්‌මානං පකාසිතත්‌තා. ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති අග්‌ගදක්‌ඛිණෙය්‍යභාවං දස්‌සෙති. සරණගමනඤ්‌ච සාවකානං සබ්‌බගුණානං ආදි, සපුබ්‌බභාගප්‌පටිපදා සෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො මජ්‌ඣෙ, අසෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො පරියොසානන්‌ති ආදිමජ්‌ඣපරියොසානකල්‍යාණා සඞ්‌ඛෙපතො සබ්‌බෙ අරියසඞ්‌ඝගුණා පකාසිතා හොන්‌ති.

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    4. එවං ගාථාත්‌තයෙන සඞ්‌ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්‌තනමුඛෙන රතනත්‌තයස්‌ස පණාමං කත්‌වා ඉදානි තංනිපච්‌චකාරං යථාධිප්‌පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්‌තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ රතිජනනට්‌ඨෙන රතනං, බුද්‌ධධම්‌මසඞ්‌ඝා. තෙසඤ්‌හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්‌ජෙන්‌තස්‌ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්‌පකං පීතිපාමොජ්‌ජං උප්‌පජ්‌ජති. යථාහ –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘යස්‌මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්‌සරති, නෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ රාගපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, න දොස…පෙ.… න මොහපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, උජුගතමෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ චිත්‌තං හොති තථාගතං ආරබ්‌භ. උජුගතචිත්‌තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්‌ථවෙදං, ලභති ධම්‌මවෙදං, ලභති ධම්‌මූපසංහිතං පාමොජ්‌ජං, පමුදිතස්‌ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    චිත්‌තීකතාදිභාවො වා රතනට්‌ඨො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘චිත්‌තීකතං මහග්‌ඝඤ්‌ච, අතුලං දුල්‌ලභදස්‌සනං;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    අනොමසත්‌තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්‌චතී’’ති. (දී. නි. අට්‌ඨ. 2.33; සං. නි. අට්‌ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්‌ඨ. 6.3; සු. නි. අට්‌ඨ. 1.226);

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226);

    චිත්‌තීකතභාවාදයො ච අනඤ්‌ඤසාධාරණා බුද්‌ධාදීසු එව ලබ්‌භන්‌තීති.

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    වන්‌දනාව වන්‌දනාමයං යථා ‘‘දානමයං, සීලමය’’න්‌ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60). වන්‌දනා චෙත්‌ථ කායවාචාචිත්‌තෙහි තිණ්‌ණං රතනානං ගුණනින්‌නතා, ථොමනා වා. පුජ්‌ජභාවඵලනිබ්‌බත්‌තනතො පුඤ්‌ඤං, අත්‌තනො සන්‌තානං පුනාතීති වා. සුවිහතන්‌තරායොති සුට්‌ඨු විහතන්‌තරායො. එතෙන අත්‌තනො පසාදසම්‌පත්‌තියා, රතනත්‌තයස්‌ස ච ඛෙත්‌තභාවසම්‌පත්‌තියා තං පුඤ්‌ඤං අත්‌ථප්‌පකාසනස්‌ස උපඝාතකඋපද්‌දවානං විහනනෙ සමත්‌ථන්‌ති දස්‌සෙති. හුත්‌වාති පුබ්‌බකාලකිරියා. තස්‌ස ‘‘අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. තස්‌සාති යං රතනත්‌තයවන්‌දනාමයං පුඤ්‌ඤං, තස්‌ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhāvaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    5. එවං රතනත්‌තයස්‌ස නිපච්‌චකාරකරණෙ පයොජනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි යස්‌සා ධම්‌මදෙසනාය අත්‌ථං සංවණ්‌ණෙතුකාමො, තස්‌සා තාව ගුණාභිත්‌ථවනවසෙන උපඤ්‌ඤාපනත්‌ථං ‘‘එකකදුකාදිපටිමණ්‌ඩිතස්‌සා’’තිආදිමාහ, එකකාදීනි අඞ්‌ගානි උපරූපරි වඩ්‌ඪෙත්‌වා දෙසිතෙහි සුත්‌තන්‌තෙහි පටිමණ්‌ඩිතස්‌ස විසිට්‌ඨස්‌සාති අත්‌ථො. එතෙන ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරො’’ති අයං ඉමස්‌ස ආගමස්‌ස අත්‌ථානුගතා සමඤ්‌ඤාති දස්‌සෙති. නනු ච එකකාදිවසෙන දෙසිතානි සුත්‌තානියෙව ආගමො. කස්‌ස පන එකකදුකාදීහි පටිමණ්‌ඩිතභාවොති? සච්‌චමෙතං පරමත්‌ථතො, සුත්‌තානි පන උපාදාය පඤ්‌ඤත්‌තො ආගමො. යථෙව හි අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසමුදායෙ සුත්‌තන්‌ති වොහාරො, එවං සුත්‌තසමුදායෙ ආගමොති වොහාරො. එකකාදීහි අඞ්‌ගෙහි උපරූපරි උත්‌තරො අධිකොති අඞ්‌ගුත්‌තරො, ආගමිස්‌සන්‌ති එත්‌ථ, එතෙන, එතස්‌මා වා අත්‌තත්‌ථපරත්‌ථාදයොති ආගමො, ආදිකල්‍යාණාදිගුණසම්‌පත්‌තියා උත්‌තමට්‌ඨෙන තංතංඅභිපත්‌ථිතසමිද්‌ධිහෙතුතාය පණ්‌ඩිතෙහි වරිතබ්‌බතො වරො, ආගමො ච සො වරො ච සෙට්‌ඨට්‌ඨෙනාති ආගමවරො, ආගමසම්‌මතෙහි වා වරොති ආගමවරො. අඞ්‌ගුත්‌තරො ච සො ආගමවරො චාති අඞ්‌ගුත්‌තරාගමවරො, තස්‌ස.

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘ekakadukādipaṭimaṇḍitassā’’tiādimāha, ekakādīni aṅgāni uparūpari vaḍḍhetvā desitehi suttantehi paṭimaṇḍitassa visiṭṭhassāti attho. Etena ‘‘aṅguttaro’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca ekakādivasena desitāni suttāniyeva āgamo. Kassa pana ekakadukādīhi paṭimaṇḍitabhāvoti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye suttanti vohāro, evaṃ suttasamudāye āgamoti vohāro. Ekakādīhi aṅgehi uparūpari uttaro adhikoti aṅguttaro, āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo ca seṭṭhaṭṭhenāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro. Aṅguttaro ca so āgamavaro cāti aṅguttarāgamavaro, tassa.

    පුඞ්‌ගවා වුච්‌චන්‌ති උසභා, අසන්‌තසනපරිස්‌සයසහනස්‌ස පරිපාලනාදිගුණෙහි තංසදිසතාය ධම්‌මකථිකා එව පුඞ්‌ගවාති ධම්‌මකථිකපුඞ්‌ගවා, තෙසං. හෙතූපමාදිප්‌පටිමණ්‌ඩිතනානාවිධදෙසනානයවිචිත්‌තතාය විචිත්‌තපටිභානජනනස්‌ස. සුමඞ්‌ගලවිලාසිනීආදීසු (දී. නි. අට්‌ඨ. 1.ගන්‌ථාරම්‌භකථා; ම. නි. අට්‌ඨ. 1.ගන්‌ථාරම්‌භකථා; සං. නි. අට්‌ඨ. 1.1.ගන්‌ථාරම්‌භකථා) පන ‘‘බුද්‌ධානුබුද්‌ධසංවණ්‌ණිතස්‌සා’’ති වුත්‌තං. බුද්‌ධානඤ්‌හි සච්‌චප්‌පටිවෙධං අනුගම්‌ම පටිවිද්‌ධසච්‌චා අග්‌ගසාවකාදයො අරියා බුද්‌ධානුබුද්‌ධා. අයම්‌පි ආගමො තෙහි අත්‌ථසංවණ්‌ණනාවසෙන ගුණසංවණ්‌ණනාවසෙන ච සංවණ්‌ණිතො එව. අථ වා බුද්‌ධා ච අනුබුද්‌ධා ච බුද්‌ධානුබුද්‌ධාති යොජෙතබ්‌බං. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධෙනෙව හි තිණ්‌ණං පිටකානං අත්‌ථවණ්‌ණනාක්‌කමො භාසිතො, යා ‘‘පකිණ්‌ණකදෙසනා’’ති වුච්‌චති. තතො සඞ්‌ගායනාදිවසෙනෙව සාවකෙහීති ආචරියා වදන්‌ති. ඉධ පන ‘‘ධම්‌මකථිකපුඞ්‌ගවානං විචිත්‌තපටිභානජනනස්‌ස’’ඉච්‌චෙව ථොමනා කතා. සංවණ්‌ණනාසු චායං ආචරියස්‌ස පකති, යා තංතංසංවණ්‌ණනාසු ආදිතො තස්‌ස තස්‌ස සංවණ්‌ණෙතබ්‌බස්‌ස ධම්‌මස්‌ස විසෙසගුණකිත්‌තනෙන ථොමනා. තථා හි සුමඞ්‌ගලවිලාසිනීපපඤ්‌චසූදනීසාරත්‌ථප්‌පකාසනීසු අට්‌ඨසාලිනීආදීසු ච යථාක්‌කමං ‘‘සද්‌ධාවහගුණස්‌ස, පරවාදමථනස්‌ස, ඤාණප්‌පභෙදජනනස්‌ස, තස්‌ස ගම්‌භීරඤාණෙහි ඔගාළ්‌හස්‌ස අභිණ්‌හසො නානානයවිචිත්‌තස්‌සා’’තිආදිනා ථොමනා කතා.

    Puṅgavā vuccanti usabhā, asantasanaparissayasahanassa paripālanādiguṇehi taṃsadisatāya dhammakathikā eva puṅgavāti dhammakathikapuṅgavā, tesaṃ. Hetūpamādippaṭimaṇḍitanānāvidhadesanānayavicittatāya vicittapaṭibhānajananassa. Sumaṅgalavilāsinīādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.ganthārambhakathā) pana ‘‘buddhānubuddhasaṃvaṇṇitassā’’ti vuttaṃ. Buddhānañhi saccappaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā buddhānubuddhā. Ayampi āgamo tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇito eva. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati. Tato saṅgāyanādivaseneva sāvakehīti ācariyā vadanti. Idha pana ‘‘dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa’’icceva thomanā katā. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīpapañcasūdanīsāratthappakāsanīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, paravādamathanassa, ñāṇappabhedajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassā’’tiādinā thomanā katā.

    6. අත්‌ථො කථීයති එතායාති අත්‌ථකථා, සා එව අට්‌ඨකථා, ත්‌ථ-කාරස්‌ස ට්‌ඨ-කාරං කත්‌වා යථා ‘‘දුක්‌ඛස්‌ස පීළනට්‌ඨො’’ති (පටි. ම. 1.17; 2.8). ආදිතොතිආදිම්‌හි පඨමසඞ්‌ගීතියං . ඡළභිඤ්‌ඤතාය පරමෙන චිත්‌තවසීභාවෙන සමන්‌නාගතත්‌තා ඣානාදීසු පඤ්‌චවිධවසිතාසබ්‌භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්‌සපාදයො, තෙසං සතෙහි පඤ්‌චහි. යාති යා අට්‌ඨකථා. සඞ්‌ගීතාති අත්‌ථං පකාසෙතුං යුත්‌තට්‌ඨානෙ ‘‘අයං එතස්‌ස අත්‌ථො, අයං එතස්‌ස අත්‌ථො’’ති සඞ්‌ගහෙත්‌වා වුත්‌තා. අනුසඞ්‌ගීතා ච යසත්‌ථෙරාදීහි පච්‌ඡාපි දුතියතතියසඞ්‌ගීතීසු. ඉමිනා අත්‌තනො සංවණ්‌ණනාය ආගමනවිසුද්‌ධිං දස්‌සෙති.

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8). Āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ . Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo, tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanavisuddhiṃ dasseti.

    7. සීහස්‌ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්‌බපණ්‌ණිදීපෙ ඛත්‌තියානං, තෙසං නිවාසතාය තම්‌බපණ්‌ණිදීපස්‌ස ච සීහළභාවො වෙදිතබ්‌බො. ආභතාති ජම්‌බුදීපතො ආනීතා. අථාති පච්‌ඡා. අපරභාගෙ හි අසඞ්‌කරත්‌ථං සීහළභාසාය අට්‌ඨකථා ඨපිතාති. තෙන සා මූලට්‌ඨකථා සබ්‌බසාධාරණා න හොතීති ඉදං අත්‌ථප්‌පකාසනං එකන්‌තෙන කරණීයන්‌ති දස්‌සෙති. තෙනෙවාහ – ‘‘දීපවාසීනමත්‌ථායා’’ති. තත්‌ථ දීපවාසීනන්‌ති ජම්‌බුදීපවාසීනං, දීපවාසීනන්‌ති වා සීහළදීපවාසීනං අත්‌ථාය සීහළභාසාය ඨපිතාති යොජනා.

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena sā mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    8. අපනෙත්‌වානාති කඤ්‌චුකසදිසං සීහළභාසංඅපනෙත්‌වාන. තතොති අට්‌ඨකථාතො. අහන්‌ති අත්‌තානං නිද්‌දිසති. මනොරමං භාසන්‌ති මාගධභාසං. සා හි සභාවනිරුත්‌තිභූතා පණ්‌ඩිතානං මනං රමයතීති. තෙනෙවාහ – ‘‘තන්‌තිනයානුච්‌ඡවික’’න්‌ති, පාළිගතියා අනුලොමිකං පාළිච්‌ඡායානුවිධායිනින්‌ති අත්‌ථො. විගතදොසන්‌ති අසභාවනිරුත්‌තිභාසන්‌තරරහිතං.

    8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃapanetvāna. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷicchāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    9. සමයං අවිලොමෙන්‌තොති සිද්‌ධන්‌තං අවිරොධෙන්‌තො. එතෙන අත්‌ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්‌ධත්‌තා එව හි ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසීයිස්‌සන්‌ති. ථෙරවංසදීපානන්‌ති ථිරෙහි සීලක්‌ඛන්‌ධාදීහි සමන්‌නාගතත්‌තා ථෙරා , මහාකස්‌සපාදයො, තෙහි ආගතා ආචරියපරම්‌පරා ථෙරවංසො. තප්‌පරියාපන්‌නා හුත්‌වා ආගමාධිගමසම්‌පන්‌නත්‌තා පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන තස්‌ස සමුජ්‌ජලනතො ථෙරවංසදීපා, මහාවිහාරවාසිනො ථෙරා, තෙසං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්‌ඡීයතීති විනිච්‌ඡයො, ගණ්‌ඨිට්‌ඨානෙසු ඛීලමද්‌දනාකාරෙන පවත්‌තා විමතිච්‌ඡෙදකථා. සුට්‌ඨු නිපුණො සණ්‌හො විනිච්‌ඡයො එතෙසන්‌ති සුනිපුණවිනිච්‌ඡයා. අථ වා විනිච්‌ඡිනොතීති විනිච්‌ඡයො, යථාවුත්‌තත්‌ථවිසයං ඤාණං. සුට්‌ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්‌ඡයො එතෙසන්‌ති සුනිපුණවිනිච්‌ඡයා. එතෙන මහාකස්‌සපාදිත්‌ථෙරපරම්‌පරාභතො, තතොයෙව ච අවිපරීතො සණ්‌හසුඛුමො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්‌ඡයොති තස්‌ස පමාණභූතතං දස්‌සෙති.

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā , mahākassapādayo, tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso. Tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Etena mahākassapādittheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    10. සුජනස්‌ස චාති -සද්‌දො සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො. තෙන ‘‘න කෙවලං ජම්‌බුදීපවාසීනංයෙව අත්‌ථාය, අථ ඛො සාධුජනානං තොසනත්‌ථඤ්‌චා’’ති දස්‌සෙති. තෙන ච ‘‘තම්‌බපණ්‌ණිදීපවාසීනම්‌පි අත්‌ථායා’’ති අයමත්‌ථො සිද්‌ධො හොති උග්‌ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්‌පි බහූපකාරත්‌තා. චිරට්‌ඨිතත්‌ථන්‌ති චිරට්‌ඨිතිඅත්‌ථං, චිරකාලාවට්‌ඨානායාති අත්‌ථො. ඉදඤ්‌හි අත්‌ථප්‌පකාසනං අවිපරීතබ්‍යඤ්‌ජනසුනික්‌ඛෙපස්‌ස අත්‌ථසුනීතස්‌ස ච උපායභාවතො සද්‌ධම්‌මස්‌ස චිරට්‌ඨිතියා සංවත්‌තති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා –

    10.Sujanassati ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnaṃyeva atthāya, atha kho sādhujanānaṃ tosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahūpakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālāvaṭṭhānāyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunītassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ද්‌වෙමෙ, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මා සද්‌ධම්‌මස්‌ස ඨිතියා අසම්‌මොසාය අනන්‌තරධානාය සංවත්‌තන්‌ති. කතමෙ ද්‌වෙ? සුනික්‌ඛිත්‌තඤ්‌ච පදබ්‍යඤ්‌ජනං, අත්‌ථො ච සුනීතො’’ති (අ. නි. 2.21).

    ‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhittañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).

    11-12. යං අත්‌ථවණ්‌ණනං කත්‌ථුකාමො, තස්‌සා මහන්‌තත්‌තං පරිහරිතුං ‘‘සාවත්‌ථිපභූතීන’’න්‌තිආදිමාහ. තෙනාහ – ‘‘න ඉධ විත්‌ථාරකථං කරිස්‌සාමි, න තං ඉධ විචාරයිස්‌සාමී’’ති ච. තත්‌ථ දීඝස්‌සාති දීඝනිකායස්‌ස. මජ්‌ඣිමස්‌සාති මජ්‌ඣිමනිකායස්‌ස. ‘‘සඞ්‌ගීතීනං ද්‌වින්‌නං යා මෙ අත්‌ථං වදන්‌තෙනා’’තිපි පාඨො. තත්‌ථපි සඞ්‌ගීතීනං ද්‌වින්‌නන්‌ති දීඝමජ්‌ඣිමනිකායානන්‌ති අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. මෙති කරණත්‌ථෙ සාමිවචනං, මයාති අත්‌ථො. සුදන්‌ති නිපාතමත්‌තං. හෙට්‌ඨා දීඝස්‌ස මජ්‌ඣිමස්‌ස ච අත්‌ථං වදන්‌තෙන සාවත්‌ථිපභුතීනං නගරානං යා වණ්‌ණනා කතා, තස්‌සා විත්‌ථාරකථං න ඉධ භිය්‍යො කරිස්‌සාමීති යොජෙතබ්‌බං. යානි ච තත්‌ථ වත්‌ථූනි විත්‌ථාරවසෙන වුත්‌තානි, තෙසම්‌පි විත්‌ථාරකථං න ඉධ භිය්‍යො කරිස්‌සාමීති සම්‌බන්‌ධො.

    11-12. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ katthukāmo, tassā mahantattaṃ pariharituṃ ‘‘sāvatthipabhūtīna’’ntiādimāha. Tenāha – ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmi, na taṃ idha vicārayissāmī’’ti ca. Tattha dīghassāti dīghanikāyassa. Majjhimassāti majjhimanikāyassa. ‘‘Saṅgītīnaṃ dvinnaṃ yā me atthaṃ vadantenā’’tipi pāṭho. Tatthapi saṅgītīnaṃ dvinnanti dīghamajjhimanikāyānanti attho gahetabbo. Meti karaṇatthe sāmivacanaṃ, mayāti attho. Sudanti nipātamattaṃ. Heṭṭhā dīghassa majjhimassa ca atthaṃ vadantena sāvatthipabhutīnaṃ nagarānaṃ yā vaṇṇanā katā, tassā vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti yojetabbaṃ. Yāni ca tattha vatthūni vitthāravasena vuttāni, tesampi vitthārakathaṃ na idha bhiyyo karissāmīti sambandho.

    13. ඉදානි ‘‘න ඉධ විත්‌ථාරකථං කරිස්‌සාමී’’ති සාමඤ්‌ඤතො වුත්‌තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පවරං දස්‌සෙතුං – ‘‘සුත්‌තානං පනා’’තිආදි වුත්‌තං. සුත්‌තානං යෙ අත්‌ථා වත්‌ථූහි විනා න පකාසන්‌තීති යොජෙතබ්‌බං.

    13. Idāni ‘‘na idha vitthārakathaṃ karissāmī’’ti sāmaññato vuttassa atthassa pavaraṃ dassetuṃ – ‘‘suttānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Suttānaṃ ye atthā vatthūhi vinā na pakāsantīti yojetabbaṃ.

    14. යං අට්‌ඨකථං කත්‌තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්‌ධිමග්‌ගො ච ගහෙතබ්‌බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්‌තො තත්‌ථ විචාරිතධම්‌මෙ උද්‌දෙසවසෙන දස්‌සෙති – ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා. තත්‌ථ සීලකථාති චාරිත්‌තවාරිත්‌තාදිවසෙන සීලස්‌ස විත්‌ථාරකථා. ධුතධම්‌මාති පිණ්‌ඩපාතිකඞ්‌ගාදයො තෙරස කිලෙසධුනනකධම්‌මා. කම්‌මට්‌ඨානානි සබ්‌බානීති පාළියං ආගතානි අට්‌ඨතිංස, අට්‌ඨකථායං ද්‌වෙති නිරවසෙසානි යොගකම්‌මස්‌ස භාවනාය පවත්‌තිට්‌ඨානානි. චරියාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහිතො. ඣානානි චත්‌තාරි රූපාවචරජ්‌ඣානානි, සමාපත්‌තියො චතස්‌සො ආරුප්‌පසමාපත්‌තියො . අට්‌ඨපි වා පටිලද්‌ධමත්‌තානි ඣානානි සමාපජ්‌ජනවසීභාවප්‌පත්‌තියා සමාපත්‌තියො. ඣානානි වා රූපාරූපාවචරජ්‌ඣානානි, සමාපත්‌තියො ඵලසමාපත්‌තිනිරොධසමාපත්‌තියො.

    14. Yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti – ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso āruppasamāpattiyo . Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    15. ලොකියලොකුත්‌තරභෙදා ඡ අභිඤ්‌ඤායො සබ්‌බා අභිඤ්‌ඤායො. ඤාණවිභඞ්‌ගාදීසු ආගතනයෙන එකවිධාදිනා පඤ්‌ඤාය සංකලෙත්‌වා සම්‌පිණ්‌ඩෙත්‌වා නිච්‌ඡයො පඤ්‌ඤාසඞ්‌කලනනිච්‌ඡයො.

    15. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    16. පච්‌චයධම්‌මානං හෙතුආදීනං පච්‌චයුප්‌පන්‌නධම්‌මානං හෙතුපච්‌චයාදිභාවො පච්‌චයාකාරො, තස්‌ස දෙසනා පච්‌චයාකාරදෙසනා, පටිච්‌චසමුප්‌පාදකථාති අත්‌ථො. සා පන ඝනවිනිබ්‌භොගස්‌ස සුදුක්‌කරතාය සණ්‌හසුඛුමා, නිකායන්‌තරලද්‌ධිසඞ්‌කරරහිතා, එකත්‌තනයාදිසහිතා ච තත්‌ථ විචාරිතාති ආහ – ‘‘සුපරිසුද්‌ධනිපුණනයා’’ති. පටිසම්‌භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්‌සජ්‌ජෙත්‌වාව විචාරිතත්‌තා අවිමුත්‌තතන්‌තිමග්‌ගා.

    16. Paccayadhammānaṃ hetuādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    17. ඉති පන සබ්‌බන්‌ති ඉති-සද්‌දො පරිසමාපනෙ, පන-සද්‌දො වචනාලඞ්‌කාරෙ, එතං සබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. ඉධාති ඉමිස්‌සා අට්‌ඨකථාය න විචාරයිස්‌සාමි පුනරුත්‌තිභාවතොති අධිප්‌පායො.

    17.Iti pana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya na vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    18. ඉදානි තස්‌සෙව අවිචාරණස්‌ස එකන්‌තකාරණං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ‘‘මජ්‌ඣෙ විසුද්‌ධිමග්‌ගො’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ ‘‘මජ්‌ඣෙ ඨත්‌වා’’ති එතෙන මජ්‌ඣභාවදීපනෙන විසෙසතො චතුන්‌නං ආගමානං සාධාරණට්‌ඨකථා විසුද්‌ධිමග්‌ගො, න සුමඞ්‌ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්‌ඨකථාති දස්‌සෙති. ‘‘විසෙසතො’’ති ච ඉදං විනයාභිධම්‌මානම්‌පි විසුද්‌ධිමග්‌ගො යථාරහං අත්‌ථවණ්‌ණනා හොති එවාති කත්‌වා වුත්‌තං.

    18. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    19. ඉච්‌චෙවාති ඉති එව. තම්‌පීති විසුද්‌ධිමග්‌ගම්‌පි. එතායාති මනොරථපූරණියා. එත්‌ථ ච ‘‘සීහළදීපං ආභතා’’තිආදිනා අත්‌ථප්‌පකාසනස්‌ස නිමිත්‌තං දස්‌සෙති, ‘‘දීපවාසීනමත්‌ථාය සුජනස්‌ස ච තුට්‌ඨත්‌ථං චිරට්‌ඨිතත්‌ථඤ්‌ච ධම්‌මස්‌සා’’ති එතෙන පයොජනං, අපනෙත්‌වාන තතොහං, සීහළභාස’’න්‌තිආදිනා. ‘‘සාවත්‌ථිපභුතීන’’න්‌තිආදිනා ච කරණප්‌පකාරං. හෙට්‌ඨිමනිකායෙසු විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ ච විචාරිතානං අත්‌ථානං අවිචාරණම්‌පි හි ඉධ කරණප්‌පකාරො එවාති.

    19.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti manorathapūraṇiyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, apanetvāna tatohaṃ, sīhaḷabhāsa’’ntiādinā. ‘‘Sāvatthipabhutīna’’ntiādinā ca karaṇappakāraṃ. Heṭṭhimanikāyesu visuddhimagge ca vicāritānaṃ atthānaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    1. රූපාදිවග්‌ගවණ්‌ණනා

    1. Rūpādivaggavaṇṇanā

    නිදානවණ්‌ණනා

    Nidānavaṇṇanā

    විභාගවන්‌තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්‌සනවසෙනෙව හොතීති පඨමං තාව නිපාතසුත්‌තවසෙන විභාගං දස්‌සෙතුං ‘‘තත්‌ථ අඞ්‌ගුත්‌තරාගමො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ තත්‌ථාති ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරාගමස්‌ස අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති යදිදං වුත්‌තං, තස්‌මිං වචනෙ, ‘‘යස්‌ස අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති පටිඤ්‌ඤාතං, සො අඞ්‌ගුත්‌තරාගමො නාම නිපාතසුත්‌තවසෙන එවං විභාගොති අත්‌ථො. අථ වා තත්‌ථාති ‘‘අඞ්‌ගුත්‌තරනිස්‌සිතං අත්‌ථ’’න්‌ති එතස්‌මිං වචනෙ යො අඞ්‌ගුත්‌තරාගමො වුත්‌තො, සො නිපාතසුත්‌තාදිවසෙන එදිසොති අත්‌ථො.

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva nipātasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha aṅguttarāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘aṅguttarāgamassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane, ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so aṅguttarāgamo nāma nipātasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘aṅguttaranissitaṃ attha’’nti etasmiṃ vacane yo aṅguttarāgamo vutto, so nipātasuttādivasena edisoti attho.

    ඉදානි තං ආදිතො පට්‌ඨාය සංවණ්‌ණිතුකාමො අත්‌තනො සංවණ්‌ණනාය පඨමමහාසඞ්‌ගීතියං නික්‌ඛිත්‌තානුක්‌කමෙන පවත්‌තභාවදස්‌සනත්‌ථං ‘‘තස්‌ස නිපාතෙසු…පෙ.… වුත්‌තං නිදානමාදී’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ යථාපච්‌චයං තත්‌ථ තත්‌ථ දෙසිතත්‌තා පඤ්‌ඤත්‌තත්‌තා ච විප්‌පකිණ්‌ණානං ධම්‌මවිනයානං සඞ්‌ගහෙත්‌වා ගායනං කථනං සඞ්‌ගීති. එතෙන තංතංසික්‌ඛාපදානං සුත්‌තානඤ්‌ච ආදිපරියොසානෙසු අන්‌තරන්‌තරා ච සම්‌බන්‌ධවසෙන ඨපිතං සඞ්‌ගීතිකාරවචනං සඞ්‌ගහිතං හොති. සඞ්‌ගීයමානස්‌ස අත්‌ථස්‌ස මහන්‌තතාය පූජනීයතාය ච මහතී සඞ්‌ගීති මහාසඞ්‌ගීති, පඨමා මහාසඞ්‌ගීති පඨමමහාසඞ්‌ගීති, තස්‌සා පවත්‌තිකාලො පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලො, තස්‌මිං පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලෙ. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්‌වා නිදස්‌සෙතීති නිදානං. යො ලොකියෙහි උපොග්‌ඝාතොති වුච්‌චති, ස්‌වායමෙත්‌ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌තිආදිකො ගන්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. න ‘‘සනිදානාහං, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අජ්‌ඣාසයාදිදෙසනුප්‌පත්‌තිහෙතු. තෙනෙවාහ – ‘‘එවං මෙ සුතන්‌තිආදිකං ආයස්‌මතා ආනන්‌දෙන පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලෙ වුත්‌තං නිදානමාදී’’ති.

    Idāni taṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇitukāmo attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa nipātesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Saṅgīyamānassa atthassa mahantatāya pūjanīyatāya ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Yo lokiyehi upogghātoti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo. Na ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha – ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.

    1. ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිනා බාහිරනිදානෙ වත්‌තබ්‌බං අතිදිසිත්‌වා ඉදානි අබ්‌භන්‌තරනිදානං ආදිතො පට්‌ඨාය සංවණ්‌ණිතුං ‘‘යං පනෙත’’න්‌ති වුත්‌තං. තත්‌ථ යස්‌මා සංවණ්‌ණනං කරොන්‌තෙන සංවණ්‌ණෙතබ්‌බෙ ධම්‌මෙ පදානි පදවිභාගං තදත්‌ථඤ්‌ච දස්‌සෙත්‌වා තතො පරං පිණ්‌ඩත්‌ථාදිනිදස්‌සනවසෙන ච සංවණ්‌ණනා කාතබ්‌බා, තස්‌මා පදානි තාව දස්‌සෙන්‌තො ‘‘එවන්‌ති නිපාතපද’’න්‌තිආදිමාහ . තත්‌ථ පදවිභාගොති පදානං විසෙසො, න පදවිග්‌ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො, පදවිග්‌ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්‌ගහා පදවිභාගසද්‌දෙන වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බං. තත්‌ථ පදවිග්‌ගහො ‘‘ජෙතස්‌ස වනං ජෙතවන’’න්‌තිආදිනා සමාසපදෙසු දට්‌ඨබ්‌බො.

    1. ‘‘Sā panesā’’tiādinā bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abbhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇituṃ ‘‘yaṃ paneta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padāni padavibhāgaṃ tadatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍatthādinidassanavasena ca saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha . Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘jetassa vanaṃ jetavana’’ntiādinā samāsapadesu daṭṭhabbo.

    අත්‌ථතොති පදත්‌ථතො. තං පන පදත්‌ථං අත්‌ථුද්‌ධාරක්‌කමෙන පඨමං එවං-සද්‌දස්‌ස දස්‌සෙන්‌තො ‘‘එවං-සද්‌දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන ඉදමත්‌ථපුච්‌ඡාපරිමාණාදිඅත්‌ථානං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්‌පායතනානි, එවමාදීනී’’තිආදීසු ඉදං-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථෙ එවං-සද්‌දො. ගත-සද්‌දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්‌දා ච. තථා හි විධයුත්‌තගතසද්‌දෙ ලොකියා පකාරත්‌ථෙ වදන්‌ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්‌හාතා සුවිලිත්‌තා කප්‌පිතකෙසමස්‌සූ ආමුක්‌කමණිකුණ්‌ඩලාභරණා ඔදාතවත්‌ථවසනා පඤ්‌චහි කාමගුණෙහි සමප්‌පිතා සමඞ්‌ගීභූතා පරිචාරෙන්‌ති සෙය්‍යථාපි ත්‌වං එතරහි සාචරියකොති. නො හිදං, භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්‌ඡායං. ‘‘එවං ලහුපරිවත්‌තං (අ. නි. 1.48), එවමායුපරියන්‌තො’’ති (දී. නි. 1.244; පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ.

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni, evamādīnī’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ (a. ni. 1.48), evamāyupariyanto’’ti (dī. ni. 1.244; pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    නනු ච ‘‘එවං සු තෙ සුන්‌හාතා සුවිලිත්‌තා එවමායුපරියන්‌තො’’ති එත්‌ථ එවං-සද්‌දෙන පුච්‌ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්‌තත්‌තා ආකාරත්‌ථො එව එවං-සද්‌දොති? න, විසෙසසබ්‌භාවතො. ආකාරමත්‌තවාචකො හි එවං-සද්‌දො ආකාරත්‌ථොති අධිප්‌පෙතො යථා ‘‘එවං බ්‍යාඛො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.234; පාචි. 417; චූළව. 65), න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්‌චෙනා’’තිආදීනි (ධ. ප. 53) උපමාදිඋදාහරණානි උපපන්‌නානි හොන්‌ති. තථා හි ‘‘යථා හි…පෙ.… බහු’’න්‌ති (ධ. ප. 53) එත්‌ථ පුප්‌ඵරාසිට්‌ඨානියතො මනුස්‌සූපපත්‌තිසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයසද්‌ධම්‌මස්‌සවනයොනිසොමනසිකාරභොගසම්‌පත්‌ති- ආදිදානාදිපුඤ්‌ඤකිරියාහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්‌ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුණසදිසියො පහූතා පුඤ්‌ඤකිරියා මරිතබ්‌බසභාවතාය මච්‌චෙන සත්‌තෙන කත්‌තබ්‌බාති ජොතිතත්‌තා පුප්‌ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා. තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්‌දෙන අනියමතො වුත්‌තොති ‘‘එවං-සද්‌දො උපමාකාරනිගමනත්‌ථො’’ති වත්‌තුං යුත්‌තං, සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්‌ථතො උපමාව හොතීති ආහ – ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්‌කමිතබ්‌බ’’න්‌තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්‌පාය ආකප්‌පසම්‌පත්‌තියා යො තත්‌ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්‌ථතො උපදෙසො එවාති වුත්‌තං – ‘‘එවං තෙ…පෙ.… උපදෙසෙ’’ති. තථා එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතාති එත්‌ථ භගවතා යථාවුත්‌තමත්‌ථං අවිපරීතතො ජානන්‌තෙහි කතං තත්‌ථ සංවිජ්‌ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්‌ගතාකරණං සම්‌පහංසනං, යො තත්‌ථ සම්‌පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්‌බං.

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byākho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234; pāci. 417; cūḷava. 65), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni (dha. pa. 53) upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathā hi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapattisappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampatti- ādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā. Tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ, so pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha – ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃbhagavā, evametaṃ sugatāti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    එවමෙවං පනායන්‌ති එත්‌ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්‌බං, සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්‌දසන්‌නිධානතො ඉධ එවං-සද්‌දෙන පකාසිතොති විඤ්‌ඤායති. යථා චෙත්‌ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්‌තානං පුප්‌ඵරාසිආදිසද්‌දානං සන්‌නිධානතොති දට්‌ඨබ්‌බං. එවං, භන්‌තෙති ඛොතිආදීසු පන ධම්‌මස්‌ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙන නියොජිතෙහි භික්‌ඛූහි අත්‌තනො තත්‌ථ ඨිතභාවස්‌ස පටිජානනවසෙන වුත්‌තත්‌තා එත්‌ථ එවං-සද්‌දො වචනසම්‌පටිච්‌ඡනත්‌ථො වුත්‌තො, තෙන ‘‘එවං, භන්‌තෙ, සාධු භන්‌තෙ, සුට්‌ඨු භන්‌තෙ’’ති වුත්‌තං හොති. එවඤ්‌ච වදෙහීති ‘‘යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්‌දං වදෙහී’’ති වදනාකාරො ඉදානි වත්‌තබ්‌බො එවං-සද්‌දෙන නිදස්‌සීයතීති නිදස්‌සනත්‌ථො වුත්‌තො. එවං නොති එත්‌ථාපි තෙසං යථාවුත්‌තධම්‌මානං අහිතදුක්‌ඛාවහභාවෙ සන්‌නිට්‌ඨානජනනත්‌ථං අනුමතිග්‌ගහණවසෙන ‘‘නො වා, කථං වො එත්‌ථ හොතී’’ති පුච්‌ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්‌ථ හොතී’’ති වුත්‌තත්‌තා තදාකාරසන්‌නිට්‌ඨානං එවං-සද්‌දෙන විභාවිතන්‌ති විඤ්‌ඤායති. සො පන තෙසං ධම්‌මානං අහිතාය දුක්‌ඛාය සංවත්‌තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්‌ථො හොතීති ආහ – ‘‘එවං නො එත්‌ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti khotiādīsu pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikārena niyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena ‘‘evaṃ, bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhante’’ti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    නානානයනිපුණන්‌ති එකත්‌තනානත්‌තඅබ්‍යාපාරඑවංධම්‌මතාසඞ්‌ඛාතා, නන්‌දියාවට්‌ටතිපුක්‌ඛලසීහවික්‌කීළිතඅඞ්‌කුසදිසාලොචනසඞ්‌ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා. නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්‌ඤත්‌තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්‌සකතාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්‌ධාදිවසෙන සඞ්‌ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්‌තාදිවසෙන පධානාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකපට්‌ඨානාදිවසෙන ච නානප්‌පකාරාති නානානයා, තෙහි නිපුණං සණ්‌හං සුඛුමන්‌ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්‌ඣාසයො, තෙ ච සස්‌සතාදිභෙදෙන තත්‌ථ ච අප්‌පරජක්‌ඛතාදිභෙදෙන ච අනෙකෙ, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදයො එව වා සමුට්‌ඨානං උප්‌පත්‌තිහෙතු එතස්‌සාති අනෙකජ්‌ඣාසයසමුට්‌ඨානං. අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නන්‌ති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපරිපුණ්‌ණං උපනෙතබ්‌බාභාවතො. සඞ්‌කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්‌තානීකරණපඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන ඡහි අත්‌ථපදෙහි අක්‌ඛරපදබ්‍යඤ්‌ජනාකාරනිරුත්‌තිනිද්‌දෙසවසෙන ඡහි බ්‍යඤ්‌ජනපදෙහි ච සමන්‌නාගතන්‌ති වා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena padhānādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena tattha ca apparajakkhatādibhedena ca aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato. Saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    විවිධපාටිහාරියන්‌ති එත්‌ථ පාටිහාරියපදස්‌ස වචනත්‌ථං ‘‘පටිපක්‌ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො ච පාටිහාරිය’’න්‌ති වදන්‌ති. භගවතො පන පටිපක්‌ඛා රාගාදයො න සන්‌ති , යෙ හරිතබ්‌බා. පුථුජ්‌ජනානම්‌පි විගතූපක්‌කිලෙසෙ අට්‌ඨගුණසමන්‌නාගතෙ චිත්‌තෙ හතපටිපක්‌ඛෙ ඉද්‌ධිවිධං පවත්‌තති, තස්‌මා තත්‌ථ පවත්‌තවොහාරෙන ච න සක්‌කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්‌ති වත්‌ථුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්‌ස භගවතො වෙනෙය්‍යගතා ච කිලෙසා පටිපක්‌ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්‌ති වුත්‌තං, එවං සති යුත්‌තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්‌ස ච පටිපක්‌ඛා තිත්‌ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්‌ඨිහරණවසෙන ච දිට්‌ඨිප්‌පකාසනෙ අසමත්‌ථභාවෙන ච ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්‌තීති. ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්‌දො ‘‘පච්‌ඡා’’ති එතස්‌ස අත්‌ථං බොධෙති ‘‘තස්‌මිං පටිපවිට්‌ඨම්‌හි, අඤ්‌ඤො ආගඤ්‌ඡි බ්‍රාහ්‌මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. පාරායනවග්‌ගො, වත්‌ථුගාථා 4) විය, තස්‌මා සමාහිතෙ චිත්‌තෙ විගතූපක්‌කිලෙසෙ කතකිච්‌චෙන පච්‌ඡා හරිතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති පටිහාරියං, අත්‌තනො වා උපක්‌කිලෙසෙසු චතුත්‌ථජ්‌ඣානමග්‌ගෙහි හරිතෙසු පච්‌ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්‌කිලෙසෙන කතකිච්‌චෙන ච සත්‌තහිතත්‌ථං පුන පවත්‌තෙතබ්‌බා, හරිතෙසු ච අත්‌තනො උපක්‌කිලෙසෙසු පරසත්‌තානං උපක්‌කිලෙසහරණානි හොන්‌තීති පටිහාරියානි භවන්‌ති. පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පටිහාරියෙ වා ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකමෙකං පාටිහාරියන්‌ති වුච්‌චති. පටිහාරියං වා චතුත්‌ථජ්‌ඣානං මග්‌ගො ච පටිපක්‌ඛහරණතො, තත්‌ථ ජාතං, තස්‌මිං වා නිමිත්‌තභූතෙ, තතො වා ආගතන්‌ති පාටිහාරියං. තස්‌ස පන ඉද්‌ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්‌ස භගවතො දෙසනායං ලබ්‌භමානත්‌තා ආහ – ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්‌ති.

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi , ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vatthuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena ca diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavaggo, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha – ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    න අඤ්‌ඤථාති භගවතො සම්‌මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්‌ඤථාති අත්‌ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්‌තෙය්‍යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘සබ්‌බප්‌පකාරෙන කො සමත්‌ථො විඤ්‌ඤාතු’’න්‌ති ඉදං වචනං සමත්‌ථිතං භවති, ධාරණබලදස්‌සනඤ්‌ච න විරුජ්‌ඣති සුතාකාරාවිරුජ්‌ඣනස්‌ස අධිප්‌පෙතත්‌තා. න හෙත්‌ථ අත්‌ථන්‌තරතාපරිහාරො ද්‌වින්‌නං අත්‌ථානං එකවිසයත්‌තා, ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්‌බථා පටිග්‌ගහණෙ සමත්‌ථො අසමත්‌ථො චාති ආපජ්‌ජෙය්‍යාති.

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirujjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnaṃ atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘යො පරො න හොති, සො අත්‌තා’’ති එවං වුත්‌තාය නියකජ්‌ඣත්‌තසඞ්‌ඛාතාය සසන්‌තතියං වත්‌තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්‌දො කිඤ්‌චාපි එකස්‌මිංයෙව අත්‌ථෙ දිස්‌සති, කරණසම්‌පදානසාමිනිද්‌දෙසවසෙන පන විජ්‌ජමානභෙදං සන්‌ධායාහ – ‘‘මෙ-සද්‌දො තීසු අත්‌ථෙසු දිස්‌සතී’’ති.

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha – ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    කිඤ්‌චාපි උපසග්‌ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්‌මිං සුත-සද්‌දො එව තං තමත්‌ථං වදතීති අනුපසග්‌ගස්‌ස සුත-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරෙ සඋපසග්‌ගස්‌ස ගහණං න විරුජ්‌ඣතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සඋපසග්‌ගො ච අනුපසග්‌ගො චා’’ති ආහ. අස්‌සාති සුතසද්‌දස්‌ස. කම්‌මභාවසාධනානි ඉධ සුතසද්‌දෙ සම්‌භවන්‌තීති වුත්‌තං – ‘‘උපධාරිතන්‌ති වා උපධාරණන්‌ති වා අත්‌ථො’’ති. මයාති අත්‌ථෙ සතීති යදා මෙ-සද්‌දස්‌ස කත්‌තුවසෙන කරණනිද්‌දෙසො, තදාති අත්‌ථො. මමාති අත්‌ථෙ සතීති යදා සම්‌බන්‌ධවසෙන සාමිනිද්‌දෙසො, තදා.

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ – ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    සුතසද්‌දසන්‌නිට්‌ඨානෙ පයුත්‌තෙන එවං-සද්‌දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්‌බන්‌ති වුත්‌තං – ‘‘එවන්‌ති සොතවිඤ්‌ඤාණාදිවිඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිදස්‌සන’’න්‌ති. ආදි-සද්‌දෙන සම්‌පටිච්‌ඡනාදීනං සොතද්‌වාරිකවිඤ්‌ඤාණානං තදභිනීහටානඤ්‌ච මනොද්‌වාරිකවිඤ්‌ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්‌බං. සබ්‌බෙසම්‌පි වාක්‍යානං එවකාරත්‌ථසහිතත්‌තා ‘‘සුත’’න්‌ති එතස්‌ස සුතමෙවාති අයමත්‌ථො ලබ්‌භතීති ආහ – ‘‘අස්‌සවනභාවප්‌පටික්‌ඛෙපතො’’ති. එතෙන අවධාරණෙන නියාමතං දස්‌සෙති. යථා ච සුතං සුතමෙවාති නියාමෙතබ්‌බං, තං සම්‌මා සුතං හොතීති ආහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. අථ වා සද්‌දන්‌තරත්‌ථාපොහනවසෙන සද්‌දො අත්‌ථං වදතීති සුතන්‌ති අස්‌සුතං න හොතීති අයමෙතස්‌ස අත්‌ථොති වුත්‌තං – ‘‘අස්‌සවනභාවප්‌පටික්‌ඛෙපතො’’ති. ඉමිනා දිට්‌ඨාදිවිනිවත්‌තනං කරොති. ඉදං වුත්‌තං හොති – න ඉදං මයා දිට්‌ඨං, න සයම්‌භුඤාණෙන සච්‌ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්‌ච සම්‌මදෙවාති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. අවධාරණත්‌ථෙ වා එවං-සද්‌දෙ අයමත්‌ථයොජනා – ‘‘කරීයතී’’ති තදපෙක්‌ඛස්‌ස සුත-සද්‌දස්‌ස අයමත්‌ථො වුත්‌තො ‘‘අස්‌සවනභාවප්‌පටික්‌ඛෙපතො’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. සවන-සද්‌දො චෙත්‌ථ කම්‌මත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො ‘‘සුය්‍යතී’’ති.

    Sutasaddasanniṭṭhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ – ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ sotadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena niyāmataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyāmetabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti assutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ – ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca sammadevāti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā – ‘‘karīyatī’’ti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvappaṭikkhepato’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savana-saddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    එවං සවනහෙතුසවනවිසෙසවසෙන පදත්‌තයස්‌ස එකෙන පකාරෙන අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි පකාරන්‌තරෙහි තං දස්‌සෙතුං – ‘‘තථා එව’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ තස්‌සාති යා සා භගවතො සම්‌මුඛා ධම්‌මස්‌සවනාකාරෙන පවත්‌තා මනොද්‌වාරවිඤ්‌ඤාණවීථි, තස්‌සා. සා හි නානප්‌පකාරෙන ආරම්‌මණෙ පවත්‌තිතුං සමත්‌ථා. තථා ච වුත්‌තං – ‘‘සොතද්‌වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්‌පකාරෙනාති වක්‌ඛමානානං අනෙකවිහිතානං බ්‍යඤ්‌ජනත්‌ථග්‌ගහණානං නානාකාරෙන. එතෙන ඉමිස්‌සා යොජනාය ආකාරත්‌ථො එවං-සද්‌දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්‌තිභාවප්‌පකාසනන්‌ති පවත්‌තියා අත්‌ථිභාවප්‌පකාසනං. සුතන්‌ති ධම්‌මප්‌පකාසනන්‌ති යස්‌මිං ආරම්‌මණෙ වුත්‌තප්‌පකාරා විඤ්‌ඤාණවීථි නානප්‌පකාරෙන පවත්‌තා, තස්‌ස ධම්‌මත්‌තා වුත්‌තං, න සුතසද්‌දස්‌ස ධම්‌මත්‌ථත්‌තා. වුත්‌තස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස පාකටීකරණං ‘‘අයඤ්‌හෙත්‌ථා’’තිආදි. තත්‌ථ විඤ්‌ඤාණවීථියාති කරණත්‌ථෙ කරණවචනං, මයාති කත්‌තුඅත්‌ථෙ.

    Evaṃ savanahetusavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehi taṃ dassetuṃ – ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ – ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ, mayāti kattuatthe.

    එවන්‌ති නිද්‌දිසිතබ්‌බප්‌පකාසනන්‌ති නිදස්‌සනත්‌ථං එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා වුත්‌තං නිදස්‌සෙතබ්‌බස්‌ස නිදස්‌සිතබ්‌බත්‌තාභාවාභාවතො . තෙන එවං-සද්‌දෙන සකලම්‌පි සුත්‌තං පච්‌චාමට්‌ඨන්‌ති දස්‌සෙති. සුතසද්‌දස්‌ස කිරියාසද්‌දත්‌තා සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්‌ඤාණප්‌පබන්‌ධප්‌පටිබද්‌ධත්‌තා තත්‌ථ ච පුග්‌ගලවොහාරොති වුත්‌තං – ‘‘සුතන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චප්‌පකාසන’’න්‌ති. න හි පුග්‌ගලවොහාරරහිතෙ ධම්‌මප්‌පබන්‌ධෙ සවනකිරියා ලබ්‌භතීති.

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa nidassitabbattābhāvābhāvato . Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Sutasaddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhappaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ – ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    යස්‌ස චිත්‌තසන්‌තානස්‌සාතිආදිපි ආකාරත්‌ථමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා පුරිමයොජනාය අඤ්‌ඤථා අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. තත්‌ථ ආකාරපඤ්‌ඤත්‌තීති උපාදාපඤ්‌ඤත්‌ති එව ධම්‌මානං පවත්‌තිආකාරුපාදානවසෙන තථා වුත්‌තා. සුතන්‌ති විසයනිද්‌දෙසොති සොතබ්‌බභූතො ධම්‌මො සවනකිරියාකත්‌තුපුග්‌ගලස්‌ස සවනකිරියාවසෙන පවත්‌තිට්‌ඨානන්‌ති කත්‌වා වුත්‌තං. චිත්‌තසන්‌තානවිනිමුත්‌තස්‌ස පරමත්‌ථතො කස්‌සචි කත්‌තුඅභාවෙපි සද්‌දවොහාරෙන බුද්‌ධිපරිකප්‌පිතභෙදවචනිච්‌ඡාය චිත්‌තසන්‌තානතො අඤ්‌ඤං විය තංසමඞ්‌ගිං කත්‌වා වුත්‌තං – ‘‘චිත්‌තසන්‌තානෙන තංසමඞ්‌ගීනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්‌බධම්‌මො සවනකිරියාවසෙන පවත්‌තචිත්‌තසන්‌තානස්‌ස ඉධ පරමත්‌ථතො කත්‌තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්‌තපවත්‌තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්‌තු ච විසයො හොතීති කත්‌වා වුත්‌තං – ‘‘තංසමඞ්‌ගීනො කත්‌තුවිසයෙ’’ති. සුතාකාරස්‌ස ච ථෙරස්‌ස සම්‌මානිච්‌ඡිතභාවතො ආහ – ‘‘ගහණසන්‌නිට්‌ඨාන’’න්‌ති. එතෙන වා අවධාරණත්‌ථං එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා අයමත්‌ථයොජනා කතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattuabhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ – ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgīno’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittapavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ – ‘‘taṃsamaṅgīno kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha – ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    පුබ්‌බෙ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්‌තසඞ්‌ඛාතානං අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනානං උපධාරිතරූපස්‌ස ආකාරස්‌ස නිදස්‌සනස්‌ස, අවධාරණස්‌ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්‌දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්‌ස පුග්‌ගලපඤ්‌ඤත්‌තියා උපාදානභූතධම්‌මප්‌පබන්‌ධබ්‍යාපාරතාය වුත්‌තං – ‘‘එවන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්‌ගලවාදිනොපි විඤ්‌ඤාණනිරපෙක්‌ඛා නත්‌ථීති විසෙසතො විඤ්‌ඤාණබ්‍යාපාරොති ආහ – ‘‘සුතන්‌ති විඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. මෙති සද්‌දප්‌පවත්‌තියා එකන්‌තෙනෙව සත්‌තවිසයත්‌තා විඤ්‌ඤාණකිච්‌චස්‌ස ච තත්‌ථෙව සමොදහිතබ්‌බතො ‘‘මෙති උභයකිච්‌චයුත්‌තපුග්‌ගලනිද්‌දෙසො’’ති වුත්‌තං. අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිසභාවා යථාක්‌කමං එවංසද්‌දසුතසද්‌දානං අත්‌ථාති තෙ තථාරූපපඤ්‌ඤත්‌තිඋපාදානබ්‍යාපාරභාවෙන දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘එවන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චනිද්‌දෙසො, සුතන්‌ති විඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. එත්‌ථ ච කරණකිරියාකත්‌තුකම්‌මවිසෙසප්‌පකාසනවසෙන පුග්‌ගලබ්‍යාපාරවිසයපුග්‌ගලබ්‍යාපාරනිදස්‌සනවසෙන ගහණාකාරග්‌ගාහකතබ්‌බිසයවිසෙසනිද්‌දෙසවසෙන කත්‌තුකරණබ්‍යාපාරකත්‌තුනිද්‌දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්‌සො අත්‌ථයොජනා දස්‌සිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha – ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃsaddasutasaddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāraggāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    සබ්‌බස්‌සපි සද්‌දාධිගමනීයස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පඤ්‌ඤත්‌තිමුඛෙනෙව පටිපජ්‌ජිතබ්‌බත්‌තා සබ්‌බපඤ්‌ඤත්‌තීනඤ්‌ච විජ්‌ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්‌ඤත්‌තිභෙදෙසු අන්‌තොගධත්‌තා තෙසු ‘‘එව’’න්‌තිආදීනං පඤ්‌ඤත්‌තීනං සරූපං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ආහ – ‘‘එවන්‌ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්‌ථ එවන්‌ති ච මෙති ච වුච්‌චමානස්‌සත්‌ථස්‌ස ආකාරාදිනො ධම්‌මානං අසල්‌ලක්‌ඛණභාවතො අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිභාවොති ආහ – ‘‘සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථවසෙන අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තී’’ති. තත්‌ථ සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථවසෙනාති භූතත්‌ථඋත්‌තමත්‌ථවසෙන. ඉදං වුත්‌තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්‌ථො, අනුස්‌සවාදීහි ගහෙතබ්‌බො විය අනුත්‌තමත්‌ථො ච න හොති, සො රූපසද්‌දාදිසභාවො, රුප්‌පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්‌ථො සච්‌චිකට්‌ඨො පරමත්‌ථො චාති වුච්‌චති, න තථා ‘‘එවං මෙ’’තිපදානං අත්‌ථොති. එතමෙවත්‌ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්‌හෙත්‌ථ ත’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. සුතන්‌ති පන සද්‌දායතනං සන්‌ධායාහ – ‘‘විජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්‌හි තං එත්‌ථ සොතෙන උපලද්‌ධ’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘සොතද්‌වාරානුසාරෙන උපලද්‌ධ’’න්‌ති පන වුත්‌තෙ අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනාදි සබ්‌බං ලබ්‌භති. තං තං උපාදාය වත්‌තබ්‌බතොති සොතපථමාගතෙ ධම්‌මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්‌චාමසනවසෙන එවන්‌ති, සසන්‌තතිපරියාපන්‌නෙ ඛන්‌ධෙ උපාදාය මෙති වත්‌තබ්‌බත්‌තාති අත්‌ථො. දිට්‌ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්‌දායතනෙ පවත්‌තමානොපි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්‌තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්‌ඨමුතවිඤ්‌ඤාතෙ අපෙක්‌ඛිත්‌වා පවත්‌තොති ආහ – ‘‘දිට්‌ඨාදීනි උපනිධාය වත්‌තබ්‌බතො’’ති. අස්‌සුතං න හොතීති හි සුතන්‌ති පකාසිතො අයමත්‌ථොති.

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’tipadānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha – ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādi sabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena evanti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya meti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha – ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Assutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsito ayamatthoti.

    අත්‌තනා පටිවිද්‌ධා සුත්‌තස්‌ස පකාරවිසෙසා එවන්‌ති ථෙරෙන පච්‌චාමට්‌ඨාති ආහ – ‘‘අසම්‌මොහං දීපෙතී’’ති. නානප්‌පකාරප්‌පටිවෙධසමත්‌ථො හොතීති එතෙන වක්‌ඛමානස්‌ස සුත්‌තස්‌ස නානප්‌පකාරතං දුප්‌පටිවිජ්‌ඣතඤ්‌ච දස්‌සෙති. සුතස්‌ස අසම්‌මොසං දීපෙතීති සුතාකාරස්‌ස යාථාවතො දස්‌සියමානත්‌තා වුත්‌තං. අසම්‌මොහෙනාති සම්‌මොහාභාවෙන, පඤ්‌ඤාය එව වා සවනකාලසම්‌භූතාය තදුත්‌තරිකාලපඤ්‌ඤාසිද්‌ධි. එවං අසම්‌මොසෙනාති එත්‌ථාපි වත්‌තබ්‌බං. බ්‍යඤ්‌ජනානං පටිවිජ්‌ඣිතබ්‌බො ආකාරො නාතිගම්‌භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්‌ථ කරණීයන්‌ති සතියා බ්‍යාපාරො අධිකො, පඤ්‌ඤා තත්‌ථ ගුණීභූතාති වුත්‌තං – ‘‘පඤ්‌ඤාපුබ්‌බඞ්‌ගමායා’’තිආදි ‘‘පඤ්‌ඤාය පුබ්‌බඞ්‌ගමා’’ති කත්‌වා. පුබ්‌බඞ්‌ගමතා චෙත්‌ථ පධානභාවො ‘‘මනොපුබ්‌බඞ්‌ගමා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1, 2) විය, පුබ්‌බඞ්‌ගමතාය වා චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීසු ආවජ්‌ජනාදීනං විය අප්‌පධානත්‌තෙ පඤ්‌ඤා පුබ්‌බඞ්‌ගමා එතිස්‌සාති අයම්‌පි අත්‌ථො යුජ්‌ජති, එවං සතිපුබ්‌බඞ්‌ගමායාති එත්‌ථාපි වුත්‌තනයානුසාරෙන යථාසම්‌භවමත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නස්‌සාති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපරිපුණ්‌ණස්‌ස, සඞ්‌කාසනප්‌පකාසනවිවරණවිභජනඋත්‌තානීකරණපඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන ඡහි අත්‌ථපදෙහි අක්‌ඛරපදබ්‍යඤ්‌ජනාකාරනිරුත්‌තිනිද්‌දෙසවසෙන ඡහි බ්‍යඤ්‌ජනපදෙහි ච සමන්‌නාගතස්‌සාති වා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā evanti therena paccāmaṭṭhāti āha – ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārappaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ – ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    යොනිසොමනසිකාරං දීපෙති එවං-සද්‌දෙන වුච්‌චමානානං ආකාරනිදස්‌සනාවධාරණත්‌ථානං අවිපරීතසද්‌ධම්‌මවිසයත්‌තාති අධිප්‌පායො. අවික්‌ඛෙපං දීපෙතීති ‘‘චිත්‌තපරියාදානං කත්‌ථ භාසිත’’න්‌තිආදිපුච්‌ඡාවසෙ පකරණප්‌පත්‌තස්‌ස වක්‌ඛමානස්‌ස සුත්‌තස්‌ස සවනං සමාධානමන්‌තරෙන න සම්‌භවතීති කත්‌වා වුත්‌තං. වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තස්‌සාතිආදි තස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස සමත්‌ථනවසෙන වුත්‌තං. සබ්‌බසම්‌පත්‌තියාති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනදෙසකප්‌පයොජනාදිසම්‌පත්‌තියා. අවිපරීතසද්‌ධම්‌මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්‌සනාවධාරණත්‌ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්‌ස, සද්‌ධම්‌මස්‌සවනෙන විය ච අවික්‌ඛෙපස්‌ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්‌තසම්‌මාපණිධිපුබ්‌බෙකතපුඤ්‌ඤතානං සිද්‌ධි වුත්‌තා තදවිනාභාවතො. එවං අවික්‌ඛෙපෙන ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්‌ධම්‌මස්‌සවනසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයානං සිද්‌ධි දස්‌සෙතබ්‌බා සියා අස්‌සුතවතො සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයරහිතස්‌ස ච තදභාවතො. න හි වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තොතිආදිනා සමත්‌ථනවචනෙන පන අවික්‌ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයෙන ච ඵලභූතස්‌ස සද්‌ධම්‌මස්‌සවනස්‌ස සිද්‌ධි දස්‌සිතා. අයං පනෙත්‌ථ අධිප්‌පායො යුත්‌තො සියා, සද්‌ධම්‌මස්‌සවනසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයා න එකන්‌තෙන අවික්‌ඛෙපස්‌ස කාරණං බාහිරඞ්‌ගත්‌තා, අවික්‌ඛෙපො පන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයො විය සද්‌ධම්‌මස්‌සවනස්‌ස එකන්‌තකාරණන්‌ති. එවම්‌පි අවික්‌ඛෙපෙන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයසිද්‌ධිජොතනා න සමත්‌ථිතාව. නො න සමත්‌ථිතා වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තානං සප්‌පුරිසපයිරුපාසනාභාවස්‌ස අත්‌ථසිද්‌ධත්‌තා. එත්‌ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්‌ස සිද්‌ධිදස්‌සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්‌ඨිසබ්‌භාවස්‌ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්‌ස සිද්‌ධිදස්‌සනං දට්‌ඨබ්‌බං එකන්‌තවස්‌සිනා විය මෙඝවුට්‌ඨානෙන වුට්‌ඨිප්‌පවත්‌තියා.

    Yonisomanasikāraṃdīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘cittapariyādānaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvase pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakappayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato. Evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā, saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva. No na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    භගවතො වචනස්‌ස අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනප්‌පභෙදපරිච්‌ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්‌පත්‌තිඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිතාකාරණන්‌ති වුත්‌තං – ‘‘එවං භද්‌දකො ආකාරො’’ති. යස්‌මා න හොතීති සම්‌බන්‌ධො. පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයසම්‌පත්‌තින්‌ති අත්‌තසම්‌මාපණිධිපුබ්‌බෙකතපුඤ්‌ඤතාසඞ්‌ඛාතගුණද්‌වයං. අපරාපරං වුත්‌තියා චෙත්‌ථ චක්‌කභාවො, චරන්‌ති එතෙහි සත්‌තා සම්‌පත්‌තිභවෙසූති වා. යෙ සන්‌ධාය වුත්‌තං – ‘‘චත්‌තාරිමානි, භික්‌ඛවෙ, චක්‌කානි, යෙහි සමන්‌නාගතානං දෙවමනුස්‌සානං චතුචක්‌කං වත්‌තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31). පුරිමපච්‌ඡිමභාවො චෙත්‌ථ දෙසනාක්‌කමවසෙන දට්‌ඨබ්‌බො. පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයසිද්‌ධියාති පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයස්‌ස අත්‌ථිතාය. සම්‌මාපණිහිතත්‌තො පුබ්‌බෙ ච කතපුඤ්‌ඤො සුද්‌ධාසයො හොති තදසිද්‌ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ – ‘‘ආසයසුද්‌ධි සිද්‌ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්‌තං – ‘‘සම්‌මාපණිහිතං චිත්‌තං, සෙය්‍යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43), ‘‘කතපුඤ්‌ඤොසි ත්‌වං, ආනන්‌ද, පධානමනුයුඤ්‌ජ, ඛිප්‌පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. තෙනෙවාහ – ‘‘ආසයසුද්‌ධියා අධිගමබ්‍යත්‌තිසිද්‌ධී’’ති. පයොගසුද්‌ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්‌බඞ්‌ගමස්‌ස ධම්‌මස්‌සවනප්‌පයොගස්‌ස විසදභාවෙන. තථා චාහ – ‘‘ආගමබ්‍යත්‌තිසිද්‌ධී’’ති , සබ්‌බස්‌ස වා කායවචීපයොගස්‌ස නිද්‌දොසභාවෙන. පරිසුද්‌ධකායවචීපයොගො හි විප්‌පටිසාරාභාවතො අවික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තො පරියත්‌තියං විසාරදො හොතීති.

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūritākāraṇanti vuttaṃ – ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaguṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasiddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha – ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanappayogassa visadabhāvena. Tathā cāha – ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti , sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    නානප්‌පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනෙසු ථෙරස්‌ස එවං-සද්‌දසුත-සද්‌දානං අසම්‌මොහදීපනතො චතුප්‌පටිසම්‌භිදාවසෙන අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙති. තත්‌ථ සොතප්‌පභෙදපටිවෙධදීපකෙනාති එතෙන අයං සුත-සද්‌දො එවං-සද්‌දසන්‌නිධානතො, වක්‌ඛමානාපෙක්‌ඛාය වා සාමඤ්‌ඤෙනෙව සොතබ්‌බධම්‌මවිසෙසං ආමසතීති දස්‌සෙති. මනොදිට්‌ඨිකරණානං පරියත්‌තිධම්‌මානං අනුපෙක්‌ඛනසුප්‌පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරප්‌පටිබද්‌ධාති තෙ වුත්‌තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවං-සද්‌දෙන යොජෙත්‌වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්‌තිධම්‌මා විසෙසෙන සොතාවධානප්‌පටිබද්‌ධාති තෙ අවික්‌ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්‌දෙන යොජෙත්‌වා දස්‌සෙන්‌තො සාසනසම්‌පත්‌තියා ධම්‌මස්‌සවනෙ උස්‌සාහං ජනෙති. තත්‌ථ ධම්‌මාති පරියත්‌තිධම්‌මා. මනසා අනුපෙක්‌ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්‌ඤා, එත්‌තකා එත්‌ථ අනුසන්‌ධයො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනු අනු පෙක්‌ඛිතා. දිට්‌ඨියා සුප්‌පටිවිද්‌ධාති නිජ්‌ඣානක්‌ඛන්‌ති භූතාය, ඤාතපරිඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛාතාය වා දිට්‌ඨියා තත්‌ථ තත්‌ථ වුත්‌තරූපාරූපධම්‌මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්‌තකං රූප’’න්‌තිආදිනා සුට්‌ඨු වවත්‌ථපෙත්‌වා පටිවිද්‌ධා.

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-saddasuta-saddānaṃ asammohadīpanato catuppaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotappabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇānaṃ pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārappaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammā visesena sotāvadhānappaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasā anupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhayo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhanti bhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    සකලෙන වචනෙනාති පුබ්‌බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්‌තා වුත්‌තං. අසප්‌පුරිසභූමින්‌ති අකතඤ්‌ඤුතං, ‘‘ඉධෙකච්‌චො පාපභික්‌ඛු තථාගතප්‌පවෙදිතං ධම්‌මවිනයං පරියාපුණිත්‌වා අත්‌තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං වුත්‌තං අනරියවොහාරාවත්‌ථං. සා එව අනරියවොහාරාවත්‌ථා අසද්‌ධම්‌මො. නනු ච ආනන්‌දත්‌ථෙරස්‌ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්‌ති අධිමානස්‌ස, මහාකස්‌සපත්‌ථෙරාදීනඤ්‌ච තදාසඞ්‌කාය අභාවතො අසප්‌පුරිසභූමිසමතික්‌කමාදිවචනං නිරත්‌ථකන්‌ති? නයිදමෙවං, ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌ති වදන්‌තෙන අයම්‌පි අත්‌ථො විභාවිතොති දස්‌සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්‌කාපෙක්‌ඛං තථාවචනන්‌ති එදිසී චොදනා අනවකාසා’’ති වදන්‌ති. තස්‌මිං කිර ඛණෙ එකච්‌චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්‌කො උදපාදි ‘‘භගවා පරිනිබ්‌බුතො, අයඤ්‌ච ආයස්‌මා දෙසනාකුසලො ඉදානි ධම්‌මං දෙසෙති, සක්‍යකුලප්‌පසුතො තථාගතස්‌ස භාතා චූළපිතුපුත්‌තො, කිං නු ඛො සයං සච්‌ඡිකතං ධම්‌මං දෙසෙති, උදාහු භගවතො එව වචනං යථාසුත’’න්‌ති, එවං තදාසඞ්‌කිතප්‌පකාරතො අසප්‌පුරිසභූමිසමොක්‌කමාදිතො අතික්‌කමාදි විභාවිතන්‌ති. අත්‌තනො අදහන්‌තොති ‘‘මමෙද’’න්‌ති අත්‌තනි අට්‌ඨපෙන්‌තො. අප්‌පෙතීති නිදස්‌සෙති. දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකපරමත්‌ථෙසු යථාරහං සත්‌තෙ නෙතීති නෙත්‌ති, ධම්‌මොයෙව නෙත්‌ති ධම්‌මනෙත්‌ති.

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ, ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ, ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavato eva vacanaṃ yathāsuta’’nti, evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    දළ්‌හතරනිවිට්‌ඨා විචිකිච්‌ඡා කඞ්‌ඛා. නාතිසංසප්‌පනං මතිභෙදමත්‌තං විමති. අස්‌සද්‌ධියං විනාසෙති භගවතා භාසිතත්‌තා සම්‌මුඛා චස්‌ස පටිග්‌ගහිතත්‌තා ඛලිතදුරුත්‌තාදිග්‌ගහණදොසාභාවතො ච. එත්‌ථ ච පඤ්‌චමාදයො තිස්‌සො අත්‌ථයොජනා ආකාරාදිඅත්‌ථෙසු අග්‌ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා දස්‌සිතා, තතො පරා චතස්‌සො ආකාරත්‌ථමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා විභාවිතා, පච්‌ඡිමා පන තිස්‌සො යථාක්‌කමං ආකාරත්‌ථං නිදස්‌සනත්‌ථං අවධාරණත්‌ථඤ්‌ච එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා යොජිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā bhāsitattā sammukhā cassa paṭiggahitattā khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca pañcamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    එක-සද්‌දො අඤ්‌ඤසෙට්‌ඨඅසහායසඞ්‌ඛාදීසු දිස්‌සති. තථා හෙස ‘‘සස්‌සතො අත්‌තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්‌චං මොඝමඤ්‌ඤන්‌ති ඉත්‌ථෙකෙ අභිවදන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්‌ඤත්‌ථෙ දිස්‌සති, ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්‌තිආදීසු (දී. නි. 1.228; පාරා. 11) සෙට්‌ඨෙ, ‘‘එකො වූපකට්‌ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405; 2.215; ම. නි. 1.80; සං. නි. 3.63; චූළව. 445) අසහායෙ ‘‘එකොව ඛො, භික්‌ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්‍රහ්‌මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) සඞ්‌ඛායං. ඉධාපි සඞ්‌ඛායන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘එකන්‌ති ගණනපරිච්‌ඡෙදනිද්‌දෙසො’’ති. කාලඤ්‌ච සමයඤ්‌චාති යුත්‌තකාලඤ්‌ච පච්‌චයසාමග්‌ගිඤ්‌ච. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්‌පාදාදිකො හි මග්‌ගබ්‍රහ්‌මචරියස්‌ස ඔකාසො තප්‌පච්‌චයප්‌පටිලාභහෙතුත්‌තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ඛණොති ච සමයොති ච වුච්‌චති, සො එකො එවාති හි අත්‌ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්‌ඛාපදපූරණස්‌ස හෙතුපි. සමයප්‌පවාදකෙති දිට්‌ඨිප්‌පවාදකෙ. තත්‌ථ හි නිසින්‌නා තිත්‌ථියා අත්‌තනො අත්‌තනො සමයං පවදන්‌තීති. අත්‌ථාභිසමයාති හිතප්‌පටිලාභා. අභිසමෙතබ්‌බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්‌ථො අභිසමයට්‌ඨොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්‌බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්‌වා වුත්‌තානි. අභිසමයස්‌ස වා පටිවෙධස්‌ස විසයභූතො අත්‌ථො අභිසමයට්‌ඨොති තානෙව තථා එකත්‌තෙන වුත්‌තානි. තත්‌ථ පීළනං දුක්‌ඛසච්‌චස්‌ස තංසමඞ්‌ගිනො හිංසනං අවිප්‌ඵාරිකතාකරණං. සන්‌තාපො දුක්‌ඛදුක්‌ඛතාදිවසෙන සන්‌තපනං පරිදහනං.

    Eka-saddo aññaseṭṭhaasahāyasaṅkhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11) seṭṭhe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405; 2.215; ma. ni. 1.80; saṃ. ni. 3.63; cūḷava. 445) asahāye ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhāyaṃ. Idhāpi saṅkhāyanti dassento āha – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko evāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitappaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santapanaṃ paridahanaṃ.

    තත්‌ථ සහකාරිකාරණෙ සනිජ්‌ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්‌ඡති එත්‌ථ මග්‌ගබ්‍රහ්‌මචරියං තදාධාරපුග්‌ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්‌ථ, එතෙන වා සංගච්‌ඡති සත්‌තො, සභාවධම්‌මො වා සහජාතාදීහි, උප්‌පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්‌මප්‌පවත්‌තිමත්‌තතාය අත්‌ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්‌මප්‌පවත්‌තියා අධිකරණං කරණං විය ච කප්‌පනාමත්‌තසිද්‌ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්‌ති අවට්‌ඨානන්‌ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්‌ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්‌චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්‌මා උප්‌පජ්‌ජති පවත්‌තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්‌බද්‌ධො එති අත්‌තනො විසයෙ පවත්‌තති, දළ්‌හග්‌ගහණභාවතො වා සංයුත්‌තා අයන්‌ති පවත්‌තන්‌ති සත්‌තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්‌ඨි. දිට්‌ඨිසංයොජනෙන හි සත්‌තා අතිවිය බජ්‌ඣන්‌තීති. සමිති සඞ්‌ගති සමොධානන්‌ති සමයො, පටිලාභො. සමස්‌ස යානං, සම්‌මා වා යානං අපගමොති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්‌මා එතබ්‌බො අභිසමෙතබ්‌බොති අභිසමයො, ධම්‌මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්‌මා එති ගච්‌ඡති බුජ්‌ඣතීති අභිසමයො, ධම්‌මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො. එවං තස්‌මිං තස්‌මිං අත්‌ථෙ සමයසද්‌දස්‌ස පවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා. සමයසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරෙ අභිසමයසද්‌දස්‌ස උදාහරණං වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බං. අස්‌සාති සමයසද්‌දස්‌ස. කාලො අත්‌ථො සමවායාදීනං අත්‌ථානං ඉධ අසම්‌භවතො, දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්‌තස්‌ස නිදානභාවෙන කාලස්‌ස අපදිසිතබ්‌බතො ච.

    Tattha sahakārikāraṇe sanijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambaddho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayena veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    කස්‌මා පනෙත්‌ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්‌දිට්‌ඨො, න උතුසංවච්‌ඡරාදිවසෙන නියමෙත්‌වාති ආහ – ‘‘තත්‌ථ කිඤ්‌චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්‌ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්‌වා සමයසද්‌දස්‌ස වචනෙ අයම්‌පි ගුණො ලද්‌ධො හොතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්‌ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්‌ඨතීති. තත්‌ථ දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ඣානසමාපත්‌තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්‌තසත්‌තාහානි. සුප්‌පකාසාති දසසහස්‌සිලොකධාතුයා පකම්‌පනඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. යථාවුත්‌තභෙදෙසු එව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්‌තරෙහි සඞ්‌ගහෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්‌තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්‌චසමයො අත්‌තහිතප්‌පටිපත්‌තිසමයො ච අභිසම්‌බොධිසමයො, අරියතුණ්‌හීභාවසමයො දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරසමයො, කරුණාකිච්‌චපරහිතප්‌පටිපත්‌තිධම්‌මිකථාසමයො දෙසනාසමයොයෙව.

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitappaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitappaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayoyeva.

    කරණවචනෙන නිද්‌දෙසො කතොති සම්‌බන්‌ධො. තත්‌ථාති අභිධම්‌මවිනයෙසු. තථාති භුම්‌මකරණෙහි. අධිකරණත්‌ථො ආධාරත්‌ථො. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්‌තරලක්‌ඛණං භාවෙනභාවලක්‌ඛණං. තත්‌ථ යථා කාලො සභාවධම්‌මපරිච්‌ඡින්‌නො සයං පරමත්‌ථතො අවිජ්‌ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්‌ඤාතො තඞ්‌ඛණප්‌පවත්‌තානං තතො පුබ්‌බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්‌බණ්‌හෙ ජාතො, සායන්‌හෙ ගච්‌ඡතී’’ති ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්‌තො අවිජ්‌ජමානොපි කප්‌පනාමත්‌තසිද්‌ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්‌ඤාපීයති ‘‘රුක්‌ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්‌භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘අධිකරණං…පෙ.… ධම්‌මාන’’න්‌ති. යස්‌මිං කාලෙ, ධම්‌මපුඤ්‌ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොති, තස්‌මිං එව කාලෙ, ධම්‌මපුඤ්‌ජෙ ච ඵස්‌සාදයොපි හොන්‌තීති අයඤ්‌හි තත්‌ථ අත්‌ථො. යථා ‘‘ගාවීසු දුය්‌හමානාසු ගතො, දුද්‌ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්‌ඛීයති, එවං ඉධාපි ‘‘යස්‌මිං සමයෙ, තස්‌මිං සමයෙ’’ති ච වුත්‌තෙ ‘‘සතී’’ති අයමත්‌ථො විඤ්‌ඤායමානො එව හොති පදත්‌ථස්‌ස සත්‌තාවිරහාභාවතොති සමයස්‌ස සත්‌තාකිරියාය චිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදකිරියා, ඵස්‌සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්‌ඛීයතීති. යස්‌මිං සමයෙති යස්‌මිං නවමෙ ඛණෙ, යස්‌මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්‌හි, පච්‌චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොති, තස්‌මිංයෙව ඛණෙ හෙතුම්‌හි පච්‌චයසමවායෙ ච ඵස්‌සාදයොපි හොන්‌තීති උභයත්‌ථ සමයසද්‌දෙ භුම්‌මනිද්‌දෙසො කතො ලක්‌ඛණභූතභාවයුත්‌තොති දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘ඛණ…පෙ.… ලක්‌ඛීයතී’’ති.

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha – ‘‘adhikaraṇaṃ…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha – ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    හෙතුඅත්‌ථො කරණත්‌ථො ච සම්‌භවති ‘‘අන්‌නෙන වසති, අජ්‌ඣෙනෙන වසති, ඵරසුනා ඡින්‌දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්‌කමඤ්‌හි සුත්‌වා භික්‌ඛුසඞ්‌ඝං සන්‌නිපාතාපෙත්‌වා ඔතිණ්‌ණෙ වත්‌ථුස්‌මිං තං පුග්‌ගලං පටිපුච්‌ඡිත්‌වා විගරහිත්‌වා ච තං තං වත්‌ථුං ඔතිණ්‌ණකාලං අනතික්‌කමිත්‌වා තෙනෙව කාලෙන සික්‌ඛාපදානි පඤ්‌ඤාපෙන්‌තො භගවා විහරති සික්‌ඛාපදපඤ්‌ඤත්‌තිහෙතුඤ්‌ච අපෙක්‌ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු විය.

    Hetuattho karaṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇe vatthusmiṃ taṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññāpento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    අච්‌චන්‌තමෙව ආරම්‌භතො පට්‌ඨාය යාව දෙසනානිට්‌ඨානං පරහිතප්‌පටිපත්‌තිසඞ්‌ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්‌ථජොතනත්‌ථන්‌ති අච්‌චන්‌තසංයොගත්‌ථජොතනත්‌ථං. උපයොගවචනනිද්‌දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්‌ඣෙතී’’ති. පොරාණාති අට්‌ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්‌තභෙදොති වචනමත්‌තෙන විසෙසො. තෙන සුත්‌තවිනයෙසු විභත්‌තිබ්‍යත්‌තයො කතොති දස්‌සෙති.

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitappaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti. Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    ඉදානි ‘‘භගවා’’ති ඉමස්‌ස අත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘භගවාති ගරූ’’තිආදි. භගවාති වචනං සෙට්‌ඨන්‌ති සෙට්‌ඨවාචකං වචනං, සෙට්‌ඨගුණසහචරණං සෙට්‌ඨන්‌ති වුත්‌තං. අථ වා වුච්‌චතීති වචනං, අත්‌ථො. යස්‌මා යො ‘‘භගවා’’ති වචනෙන වචනීයො අත්‌ථො, සො සෙට්‌ඨොති අත්‌ථො. භගවාති වචනමුත්‌තමන්‌ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො. ගාරවයුත්‌තොති ගරුභාවයුත්‌තො ගරුගුණයොගතො. ගරුකරණං වා සාතිසයං අරහතීති ගාරවයුත්‌තො, ගාරවාරහොති අත්‌ථො. සිප්‌පාදිසික්‌ඛාපකා ගරූ හොන්‌ති, න ච ගාරවයුත්‌තා, අයං පන තාදිසො න හොති, තස්‌මා ගරූති වත්‌වා ගාරවයුත්‌තොති වුත්‌තන්‌ති කෙචි. වුත්‌තොයෙව, න ඉධ වත්‌තබ්‌බො විසුද්‌ධිමග්‌ගස්‌ස ඉමිස්‌සා අට්‌ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්‌පායො.

    Idāni ‘‘bhagavā’’ti imassa atthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavāti garū’’tiādi. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ, seṭṭhaguṇasahacaraṇaṃ seṭṭhanti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Yasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā garūti vatvā gāravayuttoti vuttanti keci. Vuttoyeva, na idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    ධම්‌මසරීරං පච්‌චක්‌ඛං කරොතීති ‘‘යො වො, ආනන්‌ද, මයා ධම්‌මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්‌ඤත්‌තො , සො වො මමච්‌චයෙන සත්‌ථා’’ති (දී. නි. 2.216) වචනතො ධම්‌මස්‌ස සත්‌ථුභාවපරියායො විජ්‌ජතීති කත්‌වා වුත්‌තං. වජිරසඞ්‌ඝාතසමානකායො පරෙහි අභෙජ්‌ජසරීරත්‌තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි සක්‌කා අන්‌තරායො කාතුන්‌ති. දෙසනාසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති වක්‌ඛමානස්‌ස සකලසුත්‌තස්‌ස එවන්‌ති නිද්‌දිසනතො. සාවකසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති පටිසම්‌භිදාපත්‌තෙන පඤ්‌චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්‌ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්‌ච ඛො මයා සුතං, න අනුස්‌සුතිකං, න පරම්‌පරාභතන්‌ති ඉමස්‌ස අත්‌ථස්‌ස දීපනතො. කාලසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති ‘‘භගවා’’ති පදස්‌ස සන්‌නිධානෙ පයුත්‌තස්‌ස සමයසද්‌දස්‌ස කාලස්‌ස බුද්‌ධුප්‌පාදප්‌පටිමණ්‌ඩිතභාවදීපනතො . බුද්‌ධුප්‌පාදපරමා හි කාලසම්‌පදා. තෙනෙතං වුච්‌චති –

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto , so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa evanti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayā sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samayasaddassa kālassa buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato . Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘කප්‌පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්‌ධුප්‌පාදො අහො මහච්‌ඡරියං;

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    හුතාවහමජ්‌ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්‌දමරවින්‌ද’’න්‌ති. (දී. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1 දෙවතාසංයුත්‌ත);

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta);

    භගවාති දෙසකසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති ගුණවිසිට්‌ඨසත්‌තුත්‌තමගරුගාරවාධිවචනභාවතො.

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.

    එවංනාමකෙ නගරෙති කථං පනෙතං නගරං එවංනාමකං ජාතන්‌ති? වුච්‌චතෙ, යථා කාකන්‌දස්‌ස ඉසිනො නිවාසට්‌ඨානෙ මාපිතා නගරී කාකන්‌දී, මාකන්‌දස්‌ස නිවාසට්‌ඨානෙ මාපිතා මාකන්‌දී, කුසම්‌බස්‌ස නිවාසට්‌ඨානෙ මාපිතා කොසම්‌බීති වුච්‌චති, එවං සවත්‌ථස්‌ස ඉසිනො නිවාසට්‌ඨානෙ මාපිතා නගරී සාවත්‌ථීති වුච්‌චති. එවං තාව අක්‌ඛරචින්‌තකා වදන්‌ති. අට්‌ඨකථාචරියා පන භණන්‌ති – ‘‘යං කිඤ්‌චි මනුස්‌සානං උපභොගපරිභොගං, සබ්‌බමෙත්‌ථ අත්‌ථී’’ති සාවත්‌ථි. සත්‌ථසමායොගෙ ච ‘කිං භණ්‌ඩමත්‌ථී’ති පුච්‌ඡිතෙ ‘සබ්‌බමත්‌ථී’ති වචනමුපාදාය සාවත්‌ථි.

    Evaṃnāmake nagareti kathaṃ panetaṃ nagaraṃ evaṃnāmakaṃ jātanti? Vuccate, yathā kākandassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī kākandī, mākandassa nivāsaṭṭhāne māpitā mākandī, kusambassa nivāsaṭṭhāne māpitā kosambīti vuccati, evaṃ savatthassa isino nivāsaṭṭhāne māpitā nagarī sāvatthīti vuccati. Evaṃ tāva akkharacintakā vadanti. Aṭṭhakathācariyā pana bhaṇanti – ‘‘yaṃ kiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ, sabbamettha atthī’’ti sāvatthi. Satthasamāyoge ca ‘kiṃ bhaṇḍamatthī’ti pucchite ‘sabbamatthī’ti vacanamupādāya sāvatthi.

    ‘‘සබ්‌බදා සබ්‌බූපකරණං, සාවත්‌ථියං සමොහිතං;

    ‘‘Sabbadā sabbūpakaraṇaṃ, sāvatthiyaṃ samohitaṃ;

    තස්‌මා සබ්‌බමුපාදාය, සාවත්‌ථීති පවුච්‌චති. (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.14; ඛු. පා. අට්‌ඨ. 5.මඞ්‌ගලසුත්‌තවණ්‌ණනා; උදා. අට්‌ඨ. 5; පටි. ම. 2.1.184);

    Tasmā sabbamupādāya, sāvatthīti pavuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā; udā. aṭṭha. 5; paṭi. ma. 2.1.184);

    ‘‘කොසලානං පුරං රම්‌මං, දස්‌සනෙය්‍යං මනොරමං;

    ‘‘Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ, dassaneyyaṃ manoramaṃ;

    දසහි සද්‌දෙහි අවිවිත්‌තං, අන්‌නපානසමායුතං.

    Dasahi saddehi avivittaṃ, annapānasamāyutaṃ.

    ‘‘වුද්‌ධිං වෙපුල්‌ලතං පත්‌තං, ඉද්‌ධං ඵීතං මනොරමං;

    ‘‘Vuddhiṃ vepullataṃ pattaṃ, iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ;

    ආළකමන්‌දාව දෙවානං, සාවත්‌ථිපුරමුත්‌තම’’න්‌ති. (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.14; ඛු. පා. අට්‌ඨ. 5.මඞ්‌ගලසුත්‌තවණ්‌ණනා);

    Āḷakamandāva devānaṃ, sāvatthipuramuttama’’nti. (ma. ni. aṭṭha. 1.14; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasuttavaṇṇanā);

    අවිසෙසෙනාති න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්‌ඤෙනාති අත්‌ථො. ඉරියාපථවිහාරො…පෙ.… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො දිබ්‌බවිහාරො බ්‍රහ්‌මවිහාරො අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. සමඞ්‌ගිපරිදීපනන්‌ති සමඞ්‌ගිභාවපරිදීපනං. එතන්‌ති විහරතීති එතං පදං. තථා හි තං ‘‘ඉධෙකච්‌චො ගිහිසංසට්‌ඨො විහරති සහනන්‌දී සහසොකී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.241) ඉරියාපථවිහාරෙ ආගතං, ‘‘යස්‌මිං සමයෙ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු විවිච්‌චෙව කාමෙහි … පඨමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 499; විභ. 624) දිබ්‌බවිහාරෙ, ‘‘සො මෙත්‌තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්‌වා විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, විභ. 642, 643) බ්‍රහ්‌මවිහාරෙ, ‘‘සො ඛොහං, අග්‌ගිවෙස්‌සන, තස්‌සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්‌මිංයෙව පුරිමස්‌මිං සමාධිනිමිත්‌තෙ අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙමි සන්‌නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි, සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්‌චකප්‌පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අරියවිහාරෙ.

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpathavihāro…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Etanti viharatīti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihisaṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ, ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi … paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 499; vibha. 624) dibbavihāre, ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, vibha. 642, 643) brahmavihāre, ‘‘so khohaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi, samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    තත්‌ථ ඉරියනං පවත්‌තනං ඉරියා, කායප්‌පයොගො. තස්‌සා පවත්‌තනූපායභාවතො ඨානාදි ඉරියාපථො. ඨානසමඞ්‌ගී වා හි කායෙන කිඤ්‌චි කරෙය්‍ය ගමනාදීසු අඤ්‌ඤතරසමඞ්‌ගී වා. අථ වා ඉරියති පවත්‌තති එතෙන අත්‌තභාවො, කායකිච්‌චං වාති ඉරියා, තස්‌සා පවත්‌තියා උපායභාවතො පථොති ඉරියාපථො, ඨානාදි එව. සො ච අත්‌ථතො ගතිනිවත්‌තිආදිආකාරෙන පවත්‌තො චතුසන්‌තතිරූපප්‌පබන්‌ධො එව. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො. දිවි භවො දිබ්‌බො, තත්‌ථ බහුලප්‌පවත්‌තියා බ්‍රහ්‌මපාරිසජ්‌ජාදිදෙවලොකෙ භවොති අත්‌ථො. තත්‌ථ යො දිබ්‌බානුභාවො, තදත්‌ථාය සංවත්‌තතීති වා දිබ්‌බො, අභිඤ්‌ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්‌තා වා දිබ්‌බො, දිබ්‌බො ච සො විහාරො චාති දිබ්‌බවිහාරො, චතස්‌සො රූපාවචරසමාපත්‌තියො. අරූපසමාපත්‌තියොපි එත්‌ථෙව සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති. බ්‍රහ්‌මානං, බ්‍රහ්‌මානො වා විහාරා බ්‍රහ්‌මවිහාරා, චතස්‌සො අප්‌පමඤ්‌ඤායො. අරියො, අරියානං වා විහාරො අරියවිහාරො, චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනන්‌තිආදි යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්‌තභාවං පවත්‌තෙතුං සක්‌කොති, තථාපි උපාදින්‌නකසරීරස්‌ස අයං සභාවොති දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. යස්‌මා වා භගවා යත්‌ථ කත්‌ථචි වසන්‌තො වෙනෙය්‍යානං ධම්‌මං දෙසෙන්‌තො නානාසමාපත්‌තීහි ච කාලං වීතිනාමෙන්‌තො වසතීති සත්‌තානං අත්‌තනො ච විවිධහිතසුඛං හරති උපනෙති උප්‌පාදෙති, තස්‌මා විවිධං හරතීති විහරතීති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanūpāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpappabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Arūpasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmānaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyo, ariyānaṃ vā vihāro ariyavihāro, cattāri sāmaññaphalāni. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhahitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evamettha attho veditabbo.

    ජෙතස්‌ස රාජකුමාරස්‌සාති එත්‌ථ අත්‌තනො පච්‌චත්‌ථිකජනං ජිනාතීති ජෙතො. සොතසද්‌දො විය හි කත්‌තුසාධනො ජෙතසද්‌දො. අථ වා රඤ්‌ඤා පසෙනදිකොසලෙන අත්‌තනො පච්‌චත්‌ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො. රඤ්‌ඤො හි ජයං ආරොපෙත්‌වා කුමාරො ජිතවාති ජෙතොති වුත්‌තො. මඞ්‌ගලකාමතාය වා තස්‌ස එවංනාමමෙව කතන්‌ති ජෙතො. මඞ්‌ගලකාමතාය හි ජෙය්‍යොති එතස්‌මිං අත්‌ථෙ ජෙතොති වුත්‌තං. විත්‌ථාරො පනාතිආදිනා ‘‘අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමෙ’’ති එත්‌ථ සුදත්‌තො නාම සො, ගහපති, මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන, සබ්‌බකාමසමිද්‌ධතාය පන විගතමච්‌ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්‌ගිතාය ච නිච්‌චකාලං අනාථානං පිණ්‌ඩමදාසි. තෙන අනාථපිණ්‌ඩිකොති සඞ්‌ඛං ගතො. ආරමන්‌ති එත්‌ථ පාණිනො, විසෙසෙන වා පබ්‌බජිතාති ආරාමො, තස්‌ස පුප්‌ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනච්‌චාසන්‌නතාදිපඤ්‌චවිධසෙනාසනඞ්‌ගසම්‌පත්‌තියා ච තතො තතො ආගම්‌ම රමන්‌ති අභිරමන්‌ති, අනුක්‌කණ්‌ඨිතා හුත්‌වා නිවසන්‌තීති අත්‌ථො. වුත්‌තප්‌පකාරාය වා සම්‌පත්‌තියා තත්‌ථ තත්‌ථ ගතෙපි අත්‌තනො අබ්‌භන්‌තරංයෙව ආනෙත්‌වා රමෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්‌ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්‌ස රාජකුමාරස්‌ස හත්‌ථතො අට්‌ඨාරසහිරඤ්‌ඤකොටීහි සන්‌ථාරෙන කිණිත්‌වා අට්‌ඨාරසහිරඤ්‌ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්‌වා අට්‌ඨාරසහිරඤ්‌ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්‌ඨාපෙත්‌වා එවං චතුපඤ්‌ඤාසහිරඤ්‌ඤකොටිපරිච්‌චාගෙන බුද්‌ධප්‌පමුඛස්‌ස භික්‌ඛුසඞ්‌ඝස්‌ස නිය්‍යාතිතො, තස්‌මා ‘‘අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමො’’ති වුච්‌චතීති ඉමමත්‌ථං නිදස්‌සෙති.

    Jetassarājakumārassāti ettha attano paccatthikajanaṃ jinātīti jeto. Sotasaddo viya hi kattusādhano jetasaddo. Atha vā raññā pasenadikosalena attano paccatthikajane jite jātoti jeto. Rañño hi jayaṃ āropetvā kumāro jitavāti jetoti vutto. Maṅgalakāmatāya vā tassa evaṃnāmameva katanti jeto. Maṅgalakāmatāya hi jeyyoti etasmiṃ atthe jetoti vuttaṃ. Vitthāro panātiādinā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti ettha sudatto nāma so, gahapati, mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhatāya pana vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalādisobhāya nātidūranaccāsannatādipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti, anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahiraññakoṭīhi santhārena kiṇitvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi senāsanāni kārāpetvā aṭṭhārasahiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭipariccāgena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa niyyātito, tasmā ‘‘anāthapiṇḍikassa ārāmo’’ti vuccatīti imamatthaṃ nidasseti.

    තත්‌ථාති ‘‘එකං සමයං භගවා සාවත්‌ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමෙ’’ති යං වුත්‌තං වාක්‍යං, තත්‌ථ. සියාති කස්‌සචි එවං පරිවිතක්‌කො සියා, වක්‌ඛමානාකාරෙන කදාචි චොදෙය්‍ය වාති අත්‌ථො. අථ තත්‌ථ විහරතීති යදි ජෙතවනෙ අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමෙ විහරති. න වත්‌තබ්‌බන්‌ති නානාඨානභූතත්‌තා සාවත්‌ථිජෙතවනානං, ‘‘එකං සමය’’න්‌ති ච වුත්‌තත්‌තාති අධිප්‌පායො. ඉදානි චොදකො තමෙව අත්‌තනො අධිප්‌පායං ‘‘න හි සක්‌කා’’තිආදිනා විවරති. ඉතරො සබ්‌බමෙතං අවිපරීතං අත්‌ථං අජානන්‌තෙන තයා වුත්‌තන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බ’’න්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ එතන්‌ති ‘‘සාවත්‌ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමෙ’’ති එතං වචනං. එවන්‌ති ‘‘යදි තාව භගවා’’තිආදිනා යං තං භවතා චොදිතං, තං අත්‌ථතො එවං න ඛො පන දට්‌ඨබ්‌බං, න උභයත්‌ථ අපුබ්‌බං අචරිමං විහාරදස්‌සනත්‌ථන්‌ති අත්‌ථො. ඉදානි අත්‌තනා යථාධිප්‌පෙතං අවිපරීතමත්‌ථං, තස්‌ස ච පටිකච්‌චෙව වුත්‌තභාවං, තෙන ච අප්‌පටිවිද්‌ධතං පකාසෙන්‌තො ‘‘නනු අවොචුම්‌හ…පෙ.… ජෙතවනෙ’’ති ආහ. එවම්‌පි ‘‘ජෙතවනෙ අනාථපිණ්‌ඩිකස්‌ස ආරාමෙ විහරති’’ච්‌චෙව වත්‌තබ්‌බං, න ‘‘සාවත්‌ථිය’’න්‌ති චොදනං මනසි කත්‌වා වුත්‌තං – ‘‘ගොචරගාමනිදස්‌සනත්‌ථ’’න්‌තිආදි.

    Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā sāvatthijetavanānaṃ, ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… jetavane’’ti āha. Evampi ‘‘jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme viharati’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘sāvatthiya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ – ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.

    අවස්‌සඤ්‌චෙත්‌ථ ගොචරගාමකිත්‌තනං කත්‌තබ්‌බං. තථා හි තං යථා ජෙතවනාදිකිත්‌තනං පබ්‌බජිතානුග්‌ගහකරණාදිඅනෙකප්‌පයොජනං, එවං ගොචරගාමකිත්‌තනම්‌පි ගහට්‌ඨානුග්‌ගහකරණාදිවිවිධපයොජනන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සාවත්‌ථිවචනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ පච්‌චයග්‌ගහණෙන උපසඞ්‌කමපයිරුපාසනානං ඔකාසදානෙන ධම්‌මදෙසනාය සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්‌ඨාපනෙන යථූපනිස්‌සයං උපරිවිසෙසාධිගමාවහනෙන ච ගහට්‌ඨානුග්‌ගහකරණං, උග්‌ගහපරිපුච්‌ඡානං කම්‌මට්‌ඨානානුයොගස්‌ස ච අනුරූපවසනට්‌ඨානපරිග්‌ගහෙනෙත්‌ථ පබ්‌බජිතානුග්‌ගහකරණං වෙදිතබ්‌බං. කරුණාය උපගමනං, න ලාභාදිනිමිත්‌තං. පඤ්‌ඤාය අපගමනං, න විරොධාදිනිමිත්‌තන්‌ති උපගමනාපගමනානං නිරුපක්‌කිලෙසතං විභාවෙති. ධම්‌මිකසුඛං නාම අනවජ්‌ජසුඛං. දෙවතානං උපකාරබහුලතා ජනවිවිත්‌තතාය. පචුරජනවිවිත්‌තඤ්‌හි ඨානං දෙවා උපසඞ්‌කමිතබ්‌බං මඤ්‌ඤන්‌ති. තදත්‌ථපරිනිප්‌ඵාදනන්‌ති ලොකත්‌ථනිප්‌ඵාදනං, බුද්‌ධකිච්‌චසම්‌පාදනන්‌ති අත්‌ථො. එවමාදිනාති ආදි-සද්‌දෙන සාවත්‌ථිකිත්‌තනෙන රූපකායස්‌ස අනුග්‌ගණ්‌හනං දස්‌සෙති, ජෙතවනාදිකිත්‌තනෙන ධම්‌මකායස්‌ස. තථා පුරිමෙන පරාධීනකිරියාකරණං, දුතියෙන අත්‌තාධීනකිරියාකරණං. පුරිමෙන වා කරුණාකිච්‌චං, ඉතරෙන පඤ්‌ඤාකිච්‌චං. පුරිමෙන චස්‌ස පරමාය අනුකම්‌පාය සමන්‌නාගමං, පච්‌ඡිමෙන පරමාය උපෙක්‌ඛාය සමන්‌නාගමං දීපෙති. භගවා හි සබ්‌බසත්‌තෙ පරමාය අනුකම්‌පාය අනුකම්‌පති, න ච තත්‌ථ සිනෙහදොසානුපතිතො පරමුපෙක්‌ඛකභාවතො. උපෙක්‌ඛකො ච න පරහිතසුඛකරණෙ අප්‌පොස්‌සුක්‌කො මහාකාරුණිකභාවතො. තස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකනාථතා, උපෙක්‌ඛකතාය අත්‌තනාථතා.

    Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā jetavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhapayojananti dassento ‘‘sāvatthivacanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ. Paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devatānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena sāvatthikittanena rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, jetavanādikittanena dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato. Upekkhako ca na parahitasukhakaraṇe appossukko mahākāruṇikabhāvato. Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā.

    තථා හෙස බොධිසත්‌තභූතො මහාකරුණාය සඤ්‌චොදිතමානසො සකලලොකහිතාය උස්‌සුක්‌කමාපන්‌නො මහාභිනීහාරතො පට්‌ඨාය තදත්‌ථනිප්‌ඵාදනත්‌ථං පුඤ්‌ඤඤාණසම්‌භාරෙ සම්‌පාදෙන්‌තො අපරිමිතං කාලං අනප්‌පකං දුක්‌ඛමනුභොසි, උපෙක්‌ඛකතාය සම්‌මා පතිතෙහි දුක්‌ඛෙහි න විකම්‌පිතතා. මහාකාරුණිකතාය සංසාරාභිමුඛතා, උපෙක්‌ඛකතාය තතො නිබ්‌බින්‌දනා. තථා උපෙක්‌ඛකතාය නිබ්‌බානාභිමුඛතා, මහාකාරුණිකතාය තදධිගමො. තථා මහාකාරුණිකතාය පරෙසං අහිංසාපනං, උපෙක්‌ඛකතාය සයං පරෙහි අභායනං. මහාකාරුණිකතාය පරං රක්‌ඛතො අත්‌තනො රක්‌ඛණං, උපෙක්‌ඛකතාය අත්‌තානං රක්‌ඛතො පරෙසං රක්‌ඛණං. තෙනස්‌ස අත්‌තහිතාය පටිපන්‌නාදීසු චතුත්‌ථපුග්‌ගලභාවො සිද්‌ධො හොති. තථා මහාකාරුණිකතාය සච්‌චාධිට්‌ඨානස්‌ස ච චාගාධිට්‌ඨානස්‌ස ච පාරිපූරී, උපෙක්‌ඛකතාය උපසමාධිට්‌ඨානස්‌ස ච පඤ්‌ඤාධිට්‌ඨානස්‌ස ච පාරිපූරී . එවං පුරිසුද්‌ධාසයප්‌පයොගස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්‌ථමෙව රජ්‌ජසම්‌පදාදිභවසම්‌පත්‌තියා උපගමනං, උපෙක්‌ඛකතාය තිණායපි අමඤ්‌ඤමානස්‌ස තතො අපගමනං. ඉති සුවිසුද්‌ධඋපගමාපගමස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්‌ථමෙව දානවසෙන සම්‌පත්‌තීනං පරිච්‌චජනා, උපෙක්‌ඛකතාය චස්‌ස ඵලස්‌ස අත්‌තනො අපච්‌චාසීසනා. එවං සමුදාගමනතො පට්‌ඨාය අච්‌ඡරියබ්‌භුතගුණසමන්‌නාගතස්‌ස මහාකාරුණිකතාය පරෙසං හිතසුඛත්‌ථං අතිදුක්‌කරකාරිතා, උපෙක්‌ඛකතාය කායම්‌පි අනලඞ්‌කාරිතා.

    Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampitatā. Mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ ahiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa ca cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūrī, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa ca paññādhiṭṭhānassa ca pāripūrī . Evaṃ purisuddhāsayappayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṅkāritā.

    තථා මහාකාරුණිකතාය චරිමත්‌තභාවෙ ජිණ්‌ණාතුරමතදස්‌සනෙන සඤ්‌ජාතසංවෙගො, උපෙක්‌ඛකතාය උළාරෙසු දෙවභොගසදිසෙසු භොගෙසු නිරපෙක්‌ඛො මහාභිනික්‌ඛමනං නික්‌ඛමි. තථා මහාකාරුණිකතාය ‘‘කිච්‌ඡං වතායං ලොකො ආපන්‌නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) කරුණාමුඛෙනෙව විපස්‌සනාරම්‌භො, උපෙක්‌ඛකතාය බුද්‌ධභූතස්‌ස සත්‌ත සත්‌තාහානි විවෙකසුඛෙනෙව වීතිනාමනං. මහාකාරුණිකතාය ධම්‌මගම්‌භීරතං පච්‌චවෙක්‌ඛිත්‌වා ධම්‌මදෙසනාය අප්‌පොස්‌සුක්‌කනං ආපජ්‌ජිත්‌වාපි මහාබ්‍රහ්‌මුනො අජ්‌ඣෙසනාපදෙසෙන ඔකාසකරණං, උපෙක්‌ඛකතාය පඤ්‌චවග්‌ගියාදිවෙනෙය්‍යානං අනනුරූපසමුදාචාරෙපි අනඤ්‌ඤථාභාවො. මහාකාරුණිකතාය කත්‌ථචි පටිඝාතාභාවෙනස්‌ස සබ්‌බත්‌ථ අමිත්‌තසඤ්‌ඤාභාවො, උපෙක්‌ඛකතාය කත්‌ථචිපි අනුරොධාභාවෙන සබ්‌බත්‌ථ සිනෙහසන්‌ථවාභාවො. මහාකාරුණිකතාය පරෙසං පසාදනා, උපෙක්‌ඛකතාය පසන්‌නාකාරෙහි න විකම්‌පනා. මහාකාරුණිකතාය ධම්‌මානුරාගාභාවෙන තත්‌ථ ආචරියමුට්‌ඨිඅභාවො, උපෙක්‌ඛකතාය සාවකානුරාගාභාවෙන පරිවාරපරිකම්‌මතාභාවො. මහාකාරුණිකතාය ධම්‌මං දෙසෙතුං පරෙහි සංසග්‌ගමුපගච්‌ඡතොපි උපෙක්‌ඛකතාය න තත්‌ථ අභිරති. මහාකාරුණිකතාය ගාමාදීනං ආසන්‌නට්‌ඨානෙ වසතොපි උපෙක්‌ඛකතාය අරඤ්‌ඤට්‌ඨානෙ එව විහරණං. තෙන වුත්‌තං – ‘‘පුරිමෙනස්‌ස පරමාය අනුකම්‌පාය සමන්‌නාගමං දීපෙතී’’ති.

    Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho, upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya appossukkanaṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādiveneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññābhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya paresaṃ pasādanā, upekkhakatāya pasannākārehi na vikampanā. Mahākāruṇikatāya dhammānurāgābhāvena tattha ācariyamuṭṭhiabhāvo, upekkhakatāya sāvakānurāgābhāvena parivāraparikammatābhāvo. Mahākāruṇikatāya dhammaṃ desetuṃ parehi saṃsaggamupagacchatopi upekkhakatāya na tattha abhirati. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasatopi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘purimenassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.

    න්‌ති තත්‍රාති පදං. ‘‘දෙසකාලපරිදීපන’’න්‌ති යෙ දෙසකාලා ඉධ විහරණකිරියාවිසෙසනභාවෙන වුත්‌තා, තෙසං පරිදීපනන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යං සමයං…පෙ.… දීපෙතී’’ති ආහ. තං-සද්‌දො හි වුත්‌තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පටිනිද්‌දෙසො, තස්‌මා ඉධ කාලස්‌ස දෙසස්‌ස වා පටිනිද්‌දෙසො භවිතුමරහති, න අඤ්‌ඤස්‌ස. අයං තාව තත්‍ර-සද්‌දස්‌ස පටිනිද්‌දෙසභාවෙ අත්‌ථවිභාවනා. යස්‌මා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු තත්‍ර-සද්‌දො ධම්‌මදෙසනාවිසිට්‌ඨං දෙසකාලඤ්‌ච විභාවෙති, තස්‌මා වුත්‌තං – ‘‘භාසිතබ්‌බයුත්‌තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙතී’’ති. තෙන තත්‍රාති යත්‍ර භගවා ධම්‌මදෙසනත්‌ථං භික්‌ඛූ ආලපති භාසති, තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ වාති අත්‌ථො. න හීතිආදිනා තමෙවත්‌ථං සමත්‌ථෙති. නනු ච යත්‌ථ ඨිතො භගවා ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’තිආදිනා බාහියස්‌ස ධම්‌මදෙසනං පටික්‌ඛිපි, තත්‌ථෙව අන්‌තරවීථියං ඨිතො තස්‌ස ධම්‌මං දෙසෙසීති? සච්‌චමෙතං, අදෙසෙතබ්‌බකාලෙ අදෙසනාය ඉදං උදාහරණං. තෙනෙවාහ – ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’ති.

    Tanti tatrāti padaṃ. ‘‘Desakālaparidīpana’’nti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa desassa vā paṭiniddeso bhavitumarahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desakālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ – ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yatra bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapati bhāsati, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desesīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha – ‘‘akālo kho tāvā’’ti.

    යං පන තත්‌ථ වුත්‌තං – ‘‘අන්‌තරඝරං පවිට්‌ඨම්‌හා’’ති, තම්‌පි තස්‌ස අකාලභාවස්‌සෙව පරියායෙන දස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තං. තස්‌ස හි තදා අද්‌ධානපරිස්‌සමෙන රූපකායෙ අකම්‌මඤ්‌ඤතා අහොසි, බලවපීතිවෙගෙන නාමකායෙ. තදුභයස්‌ස වූපසමං ආගමෙන්‌තො පපඤ්‌චපරිහාරත්‌ථං භගවා ‘‘අකාලො ඛො’’ති පරියායෙන පටික්‌ඛිපි. අදෙසෙතබ්‌බදෙසෙ අදෙසනාය පන උදාහරණං ‘‘අථ ඛො භගවා මග්‌ගා ඔක්‌කම්‌ම අඤ්‌ඤතරස්‌මිං රුක්‌ඛමූලෙ නිසීදි (සං. නි. 2.154), විහාරපච්‌ඡායායං පඤ්‌ඤත්‌තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති (දී. නි. 1.363) ච එවමාදිකං ඉධ ආදිසද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතං. ‘‘අථ ඛො සො, භික්‌ඛවෙ, බාලො ඉධ පුබ්‌බෙ නෙසාදො ඉධ පාපානි කම්‌මානි කරිත්‌වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.251) පදපූරණමත්‌තෙ ඛො-සද්‌දො, ‘‘දුක්‌ඛං ඛො අගාරවො විහරති අප්‌පතිස්‌සො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.21) අවධාරණෙ, ‘‘කිත්‌තාවතා නු ඛො, ආවුසො, සත්‌ථු පවිවිත්‌තස්‌ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්‌ඛන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.31) ආදිකාලත්‌ථෙ, වාක්‍යාරම්‌භෙති අත්‌ථො. තත්‌ථ පදපූරණෙන වචනාලඞ්‌කාරමත්‌තං කතං හොති, ආදිකාලත්‌ථෙන වාක්‍යස්‌ස උපඤ්‌ඤාසමත්‌තං. අවධාරණත්‌ථෙන පන නියමදස්‌සනං, තස්‌මා ආමන්‌තෙසි එවාති ආමන්‌තනෙ නියමො දස්‌සිතො හොති.

    Yaṃ pana tattha vuttaṃ – ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti, tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye. Tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādisaddena saṅgahitaṃ. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe nesādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe, vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ. Avadhāraṇatthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hoti.

    භගවාති ලොකගරුදීපනන්‌ති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු පුබ්‌බෙපි භගවාසද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වුත්‌තොති? යදිපි වුත්‌තො, තං පනස්‌ස යථාවුත්‌තෙ ඨානෙ විහරණකිරියාය කත්‌තු විසෙසදස්‌සනත්‌ථං කතං, න ආමන්‌තනකිරියාය, ඉධ පන ආමන්‌තනකිරියාය, තස්‌මා තදත්‌ථං පුන ‘‘භගවා’’ති පාළියං වුත්‌තන්‌ති තස්‌සත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්‌ති ආහ. තෙන ලොකගරුභාවතො තදනුරූපං පටිපත්‌තිං පත්‌ථෙන්‌තො අත්‌තනො සන්‌තිකං උපගතානං භික්‌ඛූනං අජ්‌ඣාසයානුරූපං ධම්‌මං දෙසෙතුං තෙ ආමන්‌තෙසීති දස්‌සෙති. කථාසවනයුත්‌තපුග්‌ගලවචනන්‌ති වක්‌ඛමානාය චිත්‌තපරියාදානදෙසනාය සවනයොග්‌ගපුග්‌ගලවචනං. චතූසුපි පරිසාසු භික්‌ඛූ එව එදිසානං දෙසනානං විසෙසෙන භාජනභූතාති සාතිසයං සාසනසම්‌පටිග්‌ගාහකභාවදස්‌සනත්‌ථං ඉධ භික්‌ඛුග්‌ගහණන්‌ති දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සද්‌දත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ භික්‌ඛකොති භික්‌ඛූති භික්‌ඛනධම්‌මතාය භික්‌ඛූති අත්‌ථො. භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති බුද්‌ධාදීහි අජ්‌ඣුපගතං භික්‌ඛාචරියං, උඤ්‌ඡාචරියං, අජ්‌ඣුපගතත්‌තා අනුට්‌ඨිතත්‌තා භික්‌ඛු. යො හි අප්‌පං වා මහන්‌තං වා භොගක්‌ඛන්‌ධං පහාය අගාරස්‌මා අනගාරියං පබ්‌බජිතො, සො කසිගොරක්‌ඛාදිජීවිකාකප්‌පනං හිත්‌වා ලිඞ්‌ගසම්‌පටිච්‌ඡනෙනෙව භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතත්‌තා භික්‌ඛු, පරප්‌පටිබද්‌ධජීවිකත්‌තා වා විහාරමජ්‌ඣෙ කාජභත්‌තං භුඤ්‌ජමානොපි භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති භික්‌ඛු, පිණ්‌ඩියාලොපභොජනං නිස්‌සාය පබ්‌බජ්‌ජාය උස්‌සාහජාතත්‌තා වා භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති භික්‌ඛූති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. ආදිනා නයෙනාති ‘‘ඡින්‌නභින්‌නපටධරොති භික්‌ඛු, භින්‌දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්‌මෙති භික්‌ඛු, භින්‌නත්‌තා පාපකානං අකුසලානං ධම්‌මානං භික්‌ඛූ’’තිආදිනා (විභ. 510) විභඞ්‌ගෙ ආගතනයෙන. ඤාපනෙති අවබොධනෙ, පටිවෙදනෙති අත්‌ථො.

    Bhagavāti lokagarudīpananti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavāsaddassa attho vuttoti? Yadipi vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattu visesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Tena lokagarubhāvato tadanurūpaṃ paṭipattiṃ patthento attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ te āmantesīti dasseti. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya cittapariyādānadesanāya savanayoggapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtāti sātisayaṃ sāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhuggahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ, uñchācariyaṃ, ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhu. Yo hi appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādijīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parappaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evamettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘chinnabhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā (vibha. 510) vibhaṅge āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.

    භික්‌ඛනසීලතාති භික්‌ඛනෙන ජීවනසීලතා, න කසිවාණිජ්‌ජාදිනා ජීවනසීලතා. භික්‌ඛනධම්‌මතාති ‘‘උද්‌දිස්‌ස අරියා තිට්‌ඨන්‌තී’’ති (ජා. 1.7.59) එවං වුත්‌තා භික්‌ඛනසභාවතා, න යාචනකොහඤ්‌ඤසභාවතා. භික්‌ඛනෙ සාධුකාරිතාති ‘‘උත්‌තිට්‌ඨෙ නප්‌පමජ්‌ජෙය්‍යා’’ති (ධ. ප. 168) වචනං අනුස්‌සරිත්‌වා තත්‌ථ අප්‌පමජ්‌ජනා. අථ වා සීලං නාම පකතිසභාවො, ඉධ පන තදධිට්‌ඨානං. ධම්‌මොති වතං. සාධුකාරිතාති සක්‌කච්‌චකාරිතා ආදරකිරියා. හීනාධිකජනසෙවිතන්‌ති යෙ භික්‌ඛුභාවෙ ඨිතාපි ජාතිමදාදිවසෙන උද්‌ධතා උන්‌නළා, යෙ ච ගිහිභාවෙ පරෙසං අධිකභාවම්‌පි අනුපගතත්‌තා භික්‌ඛාචරියං පරමකාරුඤ්‌ඤතං මඤ්‌ඤන්‌ති, තෙසං උභයෙසම්‌පි යථාක්‌කමං ‘‘භික්‌ඛවො’’ති වචනෙන හීනජනෙහි දලිද්‌දෙහි පරමකාරුඤ්‌ඤතං පත්‌තෙහි පරකුලෙසු භික්‌ඛාචරියාය ජීවිකං කප්‌පෙන්‌තෙහි සෙවිතං වුත්‌තිං පකාසෙන්‌තො උද්‌ධතභාවනිග්‌ගහං කරොති. අධිකජනෙහි උළාරභොගඛත්‌තියකුලාදිතො පබ්‌බජිතෙහි බුද්‌ධාදීහි ආජීවවිසොධනත්‌ථං සෙවිතං වුත්‌තිං පකාසෙන්‌තො දීනභාවනිග්‌ගහං කරොතීති යොජෙතබ්‌බං. යස්‌මා ‘‘භික්‌ඛවො’’ති වචනං ආමන්‌තනභාවතො අභිමුඛීකරණං, පකරණතො සාමත්‌ථියතො ච සුස්‌සුසාජනනං සක්‌කච්‌චසවනමනසිකාරනියොජනඤ්‌ච හොති, තස්‌මා තමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘භික්‌ඛවොති ඉමිනා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සාධුකං සවනමනසිකාරෙති සාධුකසවනෙ සාධුකමනසිකාරෙ ච. කථං පන පවත්‌තිතා සවනාදයො සාධුකං පවත්‌තිතා හොන්‌තීති? ‘‘අද්‌ධා ඉමාය සම්‌මාපටිපත්‌තියා සකලසාසනසම්‌පත්‌ති හත්‌ථගතා භවිස්‌සතී’’ති ආදරගාරවයොගෙන කථාදීසු අපරිභවාදිනා ච. වුත්‌තඤ්‌හි ‘‘පඤ්‌චහි, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො සුණන්‌තො සද්‌ධම්‌මං භබ්‌බො නියාමං ඔක්‌කමිතුං කුසලෙසු ධම්‌මෙසු සම්‌මත්‌තං. කතමෙහි පඤ්‌චහි? කථං න පරිභොති, කථිතං න පරිභොති, න අත්‌තානං පරිභොති, අවික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තො ධම්‌මං සුණාති එකග්‌ගචිත්‌තො, යොනිසො ච මනසිකරොති. ඉමෙහි ඛො, භික්‌ඛවෙ, පඤ්‌චහි ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො සුණන්‌තො සද්‌ධම්‌මං භබ්‌බො නියාමං ඔක්‌කමිතුං කුසලෙසු ධම්‌මෙසු සම්‌මත්‌ත’’න්‌ති (අ. නි. 5.151). තෙනෙවාහ – ‘‘සාධුකං සවනමනසිකාරායත්‌තා හි සාසනසම්‌පත්‌තී’’ති.

    Bhikkhanasīlatāti bhikkhanena jīvanasīlatā, na kasivāṇijjādinā jīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (jā. 1.7.59) evaṃ vuttā bhikkhanasabhāvatā, na yācanakohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritāti ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā, ye ca gihibhāve paresaṃ adhikabhāvampi anupagatattā bhikkhācariyaṃ paramakāruññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāruññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti. Adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussusājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha. Tattha sādhukaṃ savanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena kathādīsu aparibhavādinā ca. Vuttañhi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Kathaṃ na paribhoti, kathitaṃ na paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasikaroti. Imehi kho, bhikkhave, pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha – ‘‘sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti.

    පුබ්‌බෙ සබ්‌බපරිසාසාධාරණත්‌තෙපි භගවතො ධම්‌මදෙසනාය ‘‘ජෙට්‌ඨසෙට්‌ඨා’’තිආදිනා භික්‌ඛූනං එව ආමන්‌තනෙ කාරණං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙත්‌වාව ධම්‌මදෙසනාය පයොජනං දස්‌සෙතුං ‘‘කිමත්‌ථං පන භගවා’’ති චොදනං සමුට්‌ඨාපෙති. තත්‌ථ අඤ්‌ඤං චින්‌තෙන්‌තාති අඤ්‌ඤවිහිතා. වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තාති අසමාහිතචිත්‌තා. ධම්‌මං පච්‌චවෙක්‌ඛන්‌තාති හිය්‍යො තතො පරං දිවසෙසු වා සුතධම්‌මං පති පති මනසා අවෙක්‌ඛන්‌තා. භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙත්‌වා ධම්‌මෙ දෙසියමානෙ ආදිතො පට්‌ඨාය දෙසනං සල්‌ලක්‌ඛෙතුං සක්‌කොන්‌තීති ඉමමත්‌ථං බ්‍යතිරෙකමුඛෙන දස්‌සෙතුං ‘‘තෙ අනාමන්‌තෙත්‌වා’’තිආදි වුත්‌තං.

    Pubbe sabbaparisāsādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti hiyyo tato paraṃ divasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.

    භික්‌ඛවොති චෙත්‌ථ සන්‌ධිවසෙන ඉ-කාරලොපො දට්‌ඨබ්‌බො. භික්‌ඛවො ඉතීති අයං ඉති-සද්‌දො හෙතුපරිසමාපනාදිඅත්‌ථපදත්‌ථවිපරියායපකාරාවධාරණනිදස්‌සනාදිඅනෙකත්‌ථප්‌පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්‌පතීති ඛො, භික්‌ඛවෙ, තස්‌මා රූපන්‌ති වුච්‌චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙත්‌වත්‌ථෙ දිස්‌සති. ‘‘තස්‌මාතිහ මෙ, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්‌ථි මෙ තුම්‌හෙසු අනුකම්‌පා. කින්‌ති මෙ සාවකා ධම්‌මදායාදා භවෙය්‍යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.19) පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා නච්‌චගීතවාදිතවිසූකදස්‌සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13) ආදිඅත්‌ථෙ. ‘‘මාගණ්‌ඩියොති තස්‌ස බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස සඞ්‌ඛා සමඤ්‌ඤා පඤ්‌ඤත්‌ති වොහාරො නාමං නාමකම්‌මං නාමධෙය්‍යං නිරුත්‌ති බ්‍යඤ්‌ජනමභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73, 75) පදත්‌ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො, භික්‌ඛවෙ, සප්‌පටිභයො බාලො, අප්‌පටිභයො පණ්‌ඩිතො, සඋපද්‌දවො බාලො, අනුපද්‌දවො පණ්‌ඩිතො, සඋපසග්‌ගො බාලො, අනුපසග්‌ගො පණ්‌ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ. ‘‘අත්‌ථි ඉදප්‌පච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති පුට්‌ඨෙන සතා, ‘ආනන්‌ද, අත්‌ථී’තිස්‌ස වචනීයං. ‘කිං පච්‌චයා ජරාමරණ’න්‌ති ඉති චෙ වදෙය්‍ය. ජාතිපච්‌චයා ජරාමරණං ඉච්‌චස්‌ස වචනීය’’න්‌තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ. ‘‘අත්‌ථීති ඛො, කච්‌චාන, අයමෙකො අන්‌තො, නත්‌ථීති ඛො, කච්‌චාන, අයං දුතියො අන්‌තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; සං. නි. 3.90) නිදස්‌සනෙ. ඉධාපි නිදස්‌සනෙ එව දට්‌ඨබ්‌බො. භික්‌ඛවොති හි ආමන්‌තනාකාරො. තමෙස ඉති-සද්‌දො නිදස්‌සෙති ‘‘භික්‌ඛවොති ආමන්‌තෙසී’’ති. ඉමිනා නයෙන ‘‘භද්‌දන්‌තෙ’’තිආදීසුපි යථාරහං ඉති-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. පුබ්‌බෙ ‘‘භගවා ආමන්‌තෙසී’’ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘භගවතො පච්‌චස්‌සොසු’’න්‌ති ඉධ ‘‘භගවතො’’ති සාමිවචනං ආමන්‌තනමෙව සම්‌බන්‌ධිඅන්‌තරං අපෙක්‌ඛතීති ඉමිනා අධිප්‌පායෙන ‘‘භගවතො ආමන්‌තනං පටිඅස්‌සොසු’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘භගවතො’’ති පන ඉදං පටිස්‌සවසම්‌බන්‌ධෙන සම්‌පදානවචනං යථා ‘‘දෙවදත්‌තාය පටිස්‌සුණොතී’’ති. යං නිදානං භාසිතන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ඉමස්‌ස සුත්‌තස්‌ස සුඛාවගාහණත්‌ථන්‌ති කමලකුවලයුජ්‌ජලවිමලසාදුරසසලිලාය පොක්‌ඛරණියා සුඛාවතරණත්‌ථං නිම්‌මලසිලාතලරචනාවිලාසසොභිතරතනසොපානං විප්‌පකිණ්‌ණමුත්‌තාතලසදිසවාලුකාචුණ්‌ණපණ්‌ඩරභූමිභාගං තිත්‌ථං විය සුවිභත්‌තභිත්‌තිවිචිත්‍රවෙදිකාපරික්‌ඛිත්‌තස්‌ස නක්‌ඛත්‌තපථං ඵුසිතුකාමතාය විය පටිවිජම්‌භිතසමුස්‌සයස්‌ස පාසාදවරස්‌ස සුඛාරොහනත්‌ථං දන්‌තමයසණ්‌හමුදුඵලකඤ්‌චනලතාවිනද්‌ධමණිගණප්‌පභාසමුදයුජ්‌ජලසොභං සොපානං විය සුවණ්‌ණවලයනූපුරාදිසඞ්‌ඝට්‌ටනසද්‌දසම්‌මිස්‌සිතස්‌ස කථිතහසිතමධුරස්‌සරගෙහජනවිජම්‌භිතවිචරිතස්‌ස උළාරඉස්‌සරියවිභවසොභිතස්‌ස මහාඝරස්‌ස සුඛප්‌පවෙසනත්‌ථං සුවණ්‌ණරජතමණිමුත්‌තාපවාළාදිජුතිවිස්‌සරවිජ්‌ජොතිතසුප්‌පතිට්‌ඨිතවිසාලද්‌වාරබාහං මහාද්‌වාරං විය ච අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නස්‌ස බුද්‌ධානං දෙසනාඤාණගම්‌භීරභාවසංසූචකස්‌ස ඉමස්‌ස සුත්‌තස්‌ස සුඛාවගාහත්‌ථං.

    Bhikkhavoti cettha sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo. Bhikkhavo itīti ayaṃ iti-saddo hetuparisamāpanādiatthapadatthavipariyāyapakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetvatthe dissati. ‘‘Tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā. Kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) parisamāpane. ‘‘Iti vā iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe. ‘‘Māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73, 75) padatthavipariyāye. ‘‘Iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre. ‘‘Atthi idappaccayā jarāmaraṇanti puṭṭhena satā, ‘ānanda, atthī’tissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃ paccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya. Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe. ‘‘Atthīti kho, kaccāna, ayameko anto, natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; saṃ. ni. 3.90) nidassane. Idhāpi nidassane eva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantanākāro. Tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhiantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattāya paṭissuṇotī’’ti. Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthanti kamalakuvalayujjalavimalasādurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanāvilāsasobhitaratanasopānaṃ vippakiṇṇamuttātalasadisavālukācuṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya paṭivijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohanatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitassa kathitahasitamadhurassaragehajanavijambhitavicaritassa uḷāraissariyavibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhatthaṃ.

    එත්‌ථාහ – ‘‘කිමත්‌ථං පන ධම්‌මවිනයසඞ්‌ගහෙ කයිරමානෙ නිදානවචනං, නනු භගවතා භාසිතවචනස්‌සෙව සඞ්‌ගහො කාතබ්‌බො’’ති? වුච්‌චතෙ, දෙසනාය ඨිතිඅසම්‌මොසසද්‌ධෙය්‍යභාවසම්‌පාදනත්‌ථං. කාලදෙසදෙසකනිමිත්‌තපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්‌ධිත්‌වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්‌ඨිතිකා හොති අසම්‌මොසධම්‌මා සද්‌ධෙය්‍යා ච. දෙසකාලකත්‌තුහෙතුනිමිත්‌තෙහි උපනිබද්‌ධො විය වොහාරවිනිච්‌ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්‌මතා මහාකස්‌සපෙන ‘‘චිත්‌තපරියාදානසුත්‌තං, ආවුසො ආනන්‌ද, කත්‌ථ භාසිත’’න්‌තිආදිනා දෙසාදිපුච්‌ඡාසු කතාසු තාසං විස්‌සජ්‌ජනං කරොන්‌තෙන ධම්‌මභණ්‌ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌තිආදිනා ඉමස්‌ස සුත්‌තස්‌ස නිදානං භාසිතං. අපිච සත්‌ථුසම්‌පත්‌තිප්‌පකාසනත්‌ථං නිදානවචනං. තථාගතස්‌ස හි භගවතො පුබ්‌බචරණානුමානාගමතක්‌කාභාවතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධභාවසිද්‌ධි. න හි සම්‌මාසම්‌බුස්‌ස පුබ්‌බචරණාදීහි අත්‌ථො අත්‌ථි සබ්‌බත්‌ථ අප්‌පටිහතඤාණචාරතාය එකප්‌පමාණත්‌තා ච ඤෙය්‍යධම්‌මෙසු. තථා ආචරියමුට්‌ඨිධම්‌මමච්‌ඡරියසාසනසාවකානානුරාගාභාවතො ඛීණාසවභාවසිද්‌ධි. න හි සබ්‌බසො ඛීණාසවස්‌ස තෙ සම්‌භවන්‌තීති සුවිසුද්‌ධස්‌ස පරානුග්‌ගහප්‌පවත්‌ති. එවං දෙසකසංකිලෙසභූතානං දිට්‌ඨිසීලසම්‌පදාදූසකානං අවිජ්‌ජාතණ්‌හානං අච්‌චන්‌තාභාවසංසූචකෙහි ඤාණප්‌පහානසම්‌පදාභිබ්‍යඤ්‌ජනකෙහි ච සම්‌බුද්‌ධවිසුද්‌ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්‌ජද්‌වයසිද්‌ධි, තතො ච අන්‌තරායිකනිය්‍යානිකධම්‌මෙසු සම්‌මොහාභාවසිද්‌ධිතො පච්‌ඡිමවෙසාරජ්‌ජද්‌වයසිද්‌ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්‌ජසමන්‌නාගමො අත්‌තහිතපරහිතප්‌පටිපත්‌ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොති. තත්‌ථ තත්‌ථ සම්‌පත්‌තපරිසාය අජ්‌ඣාසයානුරූපං ඨානුප්‌පත්‌තිකප්‌පටිභානෙන ධම්‌මදෙසනාදීපනතො, ඉධ පන රූපගරුකානං පුග්‌ගලානං අජ්‌ඣාසයානුරූපං ඨානුප්‌පත්‌තිකප්‌පටිභානෙන ධම්‌මදෙසනාදීපනතොති යොජෙතබ්‌බං. තෙන වුත්‌තං – ‘‘සත්‌ථුසම්‌පත්‌තිප්‌පකාසනත්‌ථං නිදානවචන’’න්‌ති.

    Etthāha – ‘‘kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate, desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘cittapariyādānasuttaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbacaraṇānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi. Na hi sammāsambussa pubbacaraṇādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānānurāgābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇappahānasampadābhibyañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti. Tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthusampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    තථා සාසනසම්‌පත්‌තිප්‌පකාසනත්‌ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්‌ගහිතසබ්‌බකිරියස්‌ස හි භගවතො නත්‌ථි නිරත්‌ථකා පටිපත්‌ති, අත්‌තහිතත්‌ථා වා. තස්‌මා පරෙසං එව අත්‌ථාය පවත්‌තසබ්‌බකිරියස්‌ස සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස සකලම්‌පි කායවචීමනොකම්‌මං යථාපවත්‌තං වුච්‌චමානං දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකපරමත්‌ථෙහි යථාරහං සත්‌තානං අනුසාසනට්‌ඨෙන සාසනං, න කප්‌පරචනා. තයිදං සත්‌ථුචරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි සද්‌ධිං තත්‌ථ තත්‌ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසීයති. ‘‘ඉධ පන රූපගරුකානං පුග්‌ගලාන’’න්‌තිආදි සබ්‌බං පුරිමසදිසමෙව. තෙන වුත්‌තං – ‘‘සාසනසම්‌පත්‌තිප්‌පකාසනත්‌ථං නිදානවචන’’න්‌ති. අපිච සත්‌ථුනො පමාණභාවප්‌පකාසනෙන වචනෙන සාසනස්‌ස පමාණභාවදස්‌සනත්‌ථං නිදානවචනං, තඤ්‌ච දෙසකප්‌පමාණභාවදස්‌සනං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයානුසාරෙන ‘‘භගවා’’ති ච ඉමිනා පදෙන විභාවිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. භගවාති හි තථාගතස්‌ස රාගදොසමොහාදිසබ්‌බකිලෙසමලදුච්‌චරිතදොසප්‌පහානදීපනෙන වචනෙන අනඤ්‌ඤසාධාරණසුපරිසුද්‌ධඤාණකරුණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන තතො එව සබ්‌බසත්‌තුත්‌තමභාවදීපනෙන අයමත්‌ථො සබ්‌බථා පකාසිතො හොතීති. ඉදමෙත්‌ථ නිදානවචනප්‌පයොජනස්‌ස මුඛමත්‌තනිදස්‌සනං.

    Tathā sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kapparacanā. Tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati. ‘‘Idha pana rūpagarukānaṃ puggalāna’’ntiādi sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattippakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena vacanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. Bhagavāti hi tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritadosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti. Idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.

    නික්‌ඛිත්‌තස්‌සාති දෙසිතස්‌ස. දෙසනා හි දෙසෙතබ්‌බස්‌ස සීලාදිඅත්‌ථස්‌ස වෙනෙය්‍යසන්‌තානෙසු නික්‌ඛිපනතො ‘‘නික්‌ඛෙපො’’ති වුච්‌චති. සුත්‌තනික්‌ඛෙපං විචාරෙත්‌වාව වුච්‌චමානා පාකටා හොතීති සාමඤ්‌ඤතො භගවතො දෙසනාය සමුට්‌ඨානස්‌ස විභාගං දස්‌සෙත්‌වා ‘‘එත්‌ථායං දෙසනා එවංසමුට්‌ඨානා’’ති දෙසනාය සමුට්‌ඨානෙ දස්‌සිතෙ සුත්‌තස්‌ස සම්‌මදෙව නිදානපරිජානනෙන වණ්‌ණනාය සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා වුත්‌තං. තත්‌ථ යථා අනෙකසතඅනෙකසහස්‌සභෙදානිපි සුත්‌තන්‌තානි සංකිලෙසභාගියාදිපට්‌ඨානනයවසෙන සොළසවිධතං නාතිවත්‌තන්‌ති, එවං අත්‌තජ්‌ඣාසයාදිසුත්‌තනික්‌ඛෙපවසෙන චතුබ්‌බිධභාවන්‌ති ආහ – ‘‘චත්‌තාරො හි සුත්‌තනික්‌ඛෙපා’’ති. එත්‌ථ ච යථා අත්‌තජ්‌ඣාසයස්‌ස අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා ච පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාහි සද්‌ධිං සංසග්‌ගභෙදො සම්‌භවති ‘‘අත්‌තජ්‌ඣාසයො ච පරජ්‌ඣාසයො ච, අත්‌තජ්‌ඣාසයො ච පුච්‌ඡාවසිකො ච, අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො ච පරජ්‌ඣාසයො ච, අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො ච පුච්‌ඡාවසිකො චා’’ති අජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡානුසන්‌ධිසබ්‌භාවතො, එවං යදිපි අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා අත්‌තජ්‌ඣාසයෙනපි සංසග්‌ගභෙදො සම්‌භවති, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදීහි පන පුරතො ඨිතෙහි අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා සංසග්‌ගො නත්‌ථීති න ඉධ නිරවසෙසො විත්‌ථාරනයො සම්‌භවතීති ‘‘චත්‌තාරො සුත්‌තනික්‌ඛෙපා’’ති වුත්‌තං. තදන්‌තොගධත්‌තා වා සෙසනික්‌ඛෙපානං මූලනික්‌ඛෙපවසෙන චත්‌තාරොව දස්‌සිතා. යථාදස්‌සනඤ්‌හෙත්‌ථ අයං සංසග්‌ගභෙදො ගහෙතබ්‌බොති.

    Nikkhittassāti desitassa. Desanā hi desetabbassa sīlādiatthassa veneyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvāva vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāya samuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha – ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti. Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti na idha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Tadantogadhattā vā sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Yathādassanañhettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.

    තත්‍රායං වචනත්‌ථො – නික්‌ඛිපීයතීති නික්‌ඛෙපො, සුත්‌තං එව නික්‌ඛෙපො සුත්‌තනික්‌ඛෙපො. අථ වා නික්‌ඛිපනං නික්‌ඛෙපො, සුත්‌තස්‌ස නික්‌ඛෙපො සුත්‌තනික්‌ඛෙපො, සුත්‌තදෙසනාති අත්‌ථො. අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො අත්‌තජ්‌ඣාසයො, සො අස්‌ස අත්‌ථි කාරණභූතොති අත්‌තජ්‌ඣාසයො. අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො එතස්‌සාති වා අත්‌තජ්‌ඣාසයො. පරජ්‌ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්‌ඡාය වසො පුච්‌ඡාවසො, සො එතස්‌ස අත්‌ථීති පුච්‌ඡාවසිකො. සුත්‌තදෙසනාවත්‌ථුභූතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස උප්‌පත්‌ති අත්‌ථුප්‌පත්‌ති, අත්‌ථුප්‌පත්‌තියෙව අට්‌ඨුප්‌පත්‌ති ත්‌ථ-කාරස්‌ස ට්‌ඨ-කාරං කත්‌වා. සා එතස්‌ස අත්‌ථීති අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො. අථ වා නික්‌ඛිපීයති සුත්‌තං එතෙනාති සුත්‌තනික්‌ඛෙපො, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදි එව. එතස්‌මිං අත්‌ථවිකප්‌පෙ අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො අත්‌තජ්‌ඣාසයො. පරෙසං අජ්‌ඣාසයො පරජ්‌ඣාසයො. පුච්‌ඡීයතීති පුච්‌ඡා, පුච්‌ඡිතබ්‌බො අත්‌ථො. පුච්‌ඡාවසෙන පවත්‌තං ධම්‌මප්‌පටිග්‌ගාහකානං වචනං පුච්‌ඡාවසිකං, තදෙව නික්‌ඛෙපසද්‌දාපෙක්‌ඛාය පුල්‌ලිඞ්‌ගවසෙන වුත්‌තං – ‘‘පුච්‌ඡාවසිකො’’ති. තථා අට්‌ඨුප්‌පත්‌ති එව අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකොති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ – ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.

    අපිචෙත්‌ථ පරෙසං ඉන්‌ද්‍රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්‌ඛත්‌තා අත්‌තජ්‌ඣාසයස්‌ස විසුං සුත්‌තනික්‌ඛෙපභාවො යුත්‌තො කෙවලං අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයෙනෙව ධම්‌මතන්‌තිට්‌ඨපනත්‌ථං පවත්‌තිතදෙසනත්‌තා. පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡානං දෙසනාපවත්‌තිහෙතුභූතානං උප්‌පත්‌තියං පවත්‌තිතානං කථමට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා අනවරොධො, පුච්‌ඡාවසිකඅට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකානං වා පරජ්‌ඣාසයානුරොධෙන පවත්‌තිතානං කථං පරජ්‌ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්‌බමෙතං. පරෙසඤ්‌හි අභිනීහාරපරිපුච්‌ඡාදිවිනිමුත්‌තස්‌සෙව සුත්‌තදෙසනාකාරණුප්‌පාදස්‌ස අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිභාවෙන ගහිතත්‌තා පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්‍රහ්‌මජාලධම්‌මදායාදසුත්‌තාදීනං වණ්‌ණාවණ්‌ණආමිසුප්‌පාදාදිදෙසනානිමිත්‌තං ‘‘අට්‌ඨුප්‌පත්‌තී’’ති වුච්‌චති. පරෙසං පුච්‌ඡං විනා අජ්‌ඣාසයං එව නිමිත්‌තං කත්‌වා දෙසිතො පරජ්‌ඣාසයො, පුච්‌ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්‌ඡාවසිකොති පාකටොයමත්‌ථොති. අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයෙනෙව කථෙසීති ධම්‌මතන්‌තිට්‌ඨපනත්‌ථං කථෙසි. විමුත්‌තිපරිපාචනීයා ධම්‌මා සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදයො. අජ්‌ඣාසයන්‌ති අධිමුත්‌තිං. ඛන්‌තින්‌ති දිට්‌ඨිනිජ්‌ඣානක්‌ඛන්‌තිං. මනන්‌ති පඤ්‌ඤත්‌තිචිත්‌තං. අභිනීහාරන්‌ති පණිධානං. බුජ්‌ඣනභාවන්‌ති බුජ්‌ඣනසභාවං, පටිවිජ්‌ඣනාකාරං වා. රූපගරුකානන්‌ති පඤ්‌චසු ආරම්‌මණෙසු රූපාරම්‌මණගරුකා රූපගරුකා. චිත්‌තෙන රූපනින්‌නා රූපපොණා රූපපබ්‌භාරා රූපදස්‌සනප්‌පසුතා රූපෙන ආකඩ්‌ඪිතහදයා, තෙසං රූපගරුකානං.

    Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesīti dhammatantiṭṭhapanatthaṃ kathesi. Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti paññatticittaṃ. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā. Rūpagarukānanti pañcasu ārammaṇesu rūpārammaṇagarukā rūpagarukā. Cittena rūpaninnā rūpapoṇā rūpapabbhārā rūpadassanappasutā rūpena ākaḍḍhitahadayā, tesaṃ rūpagarukānaṃ.

    පටිසෙධත්‌ථොති පටික්‌ඛෙපත්‌ථො. කස්‌ස පන පටික්‌ඛෙපත්‌ථොති? කිරියාපධානඤ්‌හි වාක්‍යං, තස්‌මා ‘‘න සමනුපස්‌සාමී’’ති සමනුපස්‌සනාකිරියාපටිසෙධත්‌ථො. තෙනාහ – ‘‘ඉමස්‌ස පන පදස්‌සා’’තිආදි. යො පරො න හොති, සො අත්‌තාති ලොකසමඤ්‌ඤාමත්‌තසිද්‌ධං සත්‌තසන්‌තානං සන්‌ධාය – ‘‘අහ’’න්‌ති සත්‌ථා වදති, න බාහිරකපරිකප්‌පිතං අහංකාරවිසයං අහංකාරස්‌ස බොධිමූලෙයෙව සමුච්‌ඡින්‌නත්‌තා. ලොකසමඤ්‌ඤානතික්‌කමන්‌තා එව හි බුද්‌ධානං ලොකියෙ විසයෙ දෙසනාපවත්‌ති. භික්‌ඛවෙති ආලපනෙ කාරණං හෙට්‌ඨා වුත්‌තමෙව. අඤ්‌ඤන්‌ති අපෙක්‌ඛාසිද්‌ධත්‌තා අඤ්‌ඤත්‌ථස්‌ස ‘‘ඉදානි වත්‌තබ්‌බඉත්‌ථිරූපතො අඤ්‌ඤ’’න්‌ති ආහ. එකම්‌පි රූපන්‌ති එකං වණ්‌ණායතනං. සමං විසමං සම්‌මා යාථාවතො අනු අනු පස්‌සතීති සමනුපස්‌සනා, ඤාණං. සංකිලිස්‌සනවසෙන අනු අනු පස්‌සතීති සමනුපස්‌සනා, දිට්‌ඨි. නො නිච්‌චතොති එත්‌ථ ඉති-සද්‌දො ආදිඅත්‌ථො, එවමාදිකොති අත්‌ථො. තෙන ‘‘දුක්‌ඛතො සමනුපස්‌සතී’’ති එවමාදීනි සඞ්‌ගණ්‌හාති. ඔලොකෙන්‌තොපීති දෙවමනුස්‌සවිමානකප්‌පරුක්‌ඛමණිකනකාදිගතානි රූපානි අනවසෙසං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණෙන ඔලොකෙන්‌තොපි. සාමඤ්‌ඤවචනොපි යං-සද්‌දො ‘‘එකරූපම්‌පී’’ති රූපස්‌ස අධිගතත්‌තා රූපවිසයො ඉච්‌ඡිතොති ‘‘යං රූප’’න්‌ති වුත්‌තං. තථා පුරිසසද්‌දො පරියාදියිතබ්‌බචිත්‌තපුග්‌ගලවිසයොති රූපගරුකස්‌සාති විසෙසිතං. ගහණං ‘‘ඛෙපන’’න්‌ති ච අධිප්‌පෙතං, පරියාදානඤ්‌ච උප්‌පත්‌තිනිවාරණන්‌ති ආහ – ‘‘චතුභූමකකුසලචිත්‌ත’’න්‌ති. තඤ්‌හි රූපං තාදිසස්‌ස පරිත්‌තකුසලස්‌සපි උප්‌පත්‌තිං නිවාරෙති, කිමඞ්‌ගං පන මහග්‌ගතානුත්‌තරචිත්‌තස්‌සාති ලොකුත්‌තරකුසලචිත්‌තස්‌සපි උප්‌පත්‌තියා නිවාරණං හොතුං සමත්‌ථං, ලොකියකුසලුප්‌පත්‌තියා නිවාරකත්‌තෙ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථීති ‘‘චතුභූමකකුසලචිත්‌තං පරියාදියිත්‌වා’’ති වුත්‌තං. න හි කාමගුණස්‌සාදප්‌පසුතස්‌ස පුරිසස්‌ස දානාදිවසෙන සවිප්‌ඵාරිකා කුසලුප්‌පත්‌ති සම්‌භවති. ගණ්‌හිත්‌වා ඛෙපෙත්‌වාති අත්‌තානං අස්‌සාදෙත්‌වා පවත්‌තමානස්‌ස අකුසලචිත්‌තස්‌ස පච්‌චයො හොන්‌තං පවත්‌තිනිවාරණෙන මුට්‌ඨිගතං විය ගහෙත්‌වා අනුප්‌පාදනිරොධෙන ඛෙපෙත්‌වා විය තිට්‌ඨති. තාව මහති ලොකසන්‌නිවාසෙ තස්‌ස පරියාදියට්‌ඨානං අවිච්‌ඡෙදතො ලබ්‌භතීති ආහ – ‘‘තිට්‌ඨතී’’ති යථා ‘‘පබ්‌බතා තිට්‌ඨන්‌ති, නජ්‌ජො සන්‌දන්‌තී’’ති. තෙනාහ – ‘‘ඉධ උභයම්‌පි වට්‌ටතී’’තිආදි.

    Paṭisedhatthoti paṭikkhepattho. Kassa pana paṭikkhepatthoti? Kiriyāpadhānañhi vākyaṃ, tasmā ‘‘na samanupassāmī’’ti samanupassanākiriyāpaṭisedhattho. Tenāha – ‘‘imassa pana padassā’’tiādi. Yo paro na hoti, so attāti lokasamaññāmattasiddhaṃ sattasantānaṃ sandhāya – ‘‘aha’’nti satthā vadati, na bāhirakaparikappitaṃ ahaṃkāravisayaṃ ahaṃkārassa bodhimūleyeva samucchinnattā. Lokasamaññānatikkamantā eva hi buddhānaṃ lokiye visaye desanāpavatti. Bhikkhaveti ālapane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Aññanti apekkhāsiddhattā aññatthassa ‘‘idāni vattabbaitthirūpato añña’’nti āha. Ekampi rūpanti ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ. Samaṃ visamaṃ sammā yāthāvato anu anu passatīti samanupassanā, ñāṇaṃ. Saṃkilissanavasena anu anu passatīti samanupassanā, diṭṭhi. No niccatoti ettha iti-saddo ādiattho, evamādikoti attho. Tena ‘‘dukkhato samanupassatī’’ti evamādīni saṅgaṇhāti. Olokentopīti devamanussavimānakapparukkhamaṇikanakādigatāni rūpāni anavasesaṃ sabbaññutaññāṇena olokentopi. Sāmaññavacanopi yaṃ-saddo ‘‘ekarūpampī’’ti rūpassa adhigatattā rūpavisayo icchitoti ‘‘yaṃ rūpa’’nti vuttaṃ. Tathā purisasaddo pariyādiyitabbacittapuggalavisayoti rūpagarukassāti visesitaṃ. Gahaṇaṃ ‘‘khepana’’nti ca adhippetaṃ, pariyādānañca uppattinivāraṇanti āha – ‘‘catubhūmakakusalacitta’’nti. Tañhi rūpaṃ tādisassa parittakusalassapi uppattiṃ nivāreti, kimaṅgaṃ pana mahaggatānuttaracittassāti lokuttarakusalacittassapi uppattiyā nivāraṇaṃ hotuṃ samatthaṃ, lokiyakusaluppattiyā nivārakatte vattabbameva natthīti ‘‘catubhūmakakusalacittaṃ pariyādiyitvā’’ti vuttaṃ. Na hi kāmaguṇassādappasutassa purisassa dānādivasena savipphārikā kusaluppatti sambhavati. Gaṇhitvā khepetvāti attānaṃ assādetvā pavattamānassa akusalacittassa paccayo hontaṃ pavattinivāraṇena muṭṭhigataṃ viya gahetvā anuppādanirodhena khepetvā viya tiṭṭhati. Tāva mahati lokasannivāse tassa pariyādiyaṭṭhānaṃ avicchedato labbhatīti āha – ‘‘tiṭṭhatī’’ti yathā ‘‘pabbatā tiṭṭhanti, najjo sandantī’’ti. Tenāha – ‘‘idha ubhayampi vaṭṭatī’’tiādi.

    යථයිදන්‌ති සන්‌ධිවසෙන ආකාරස්‌ස රස්‌සත්‌තං යකාරාගමො චාති ආහ – ‘‘යථා ඉද’’න්‌ති. ඉත්‌ථියා රූපන්‌ති ඉත්‌ථිසරීරගතං තප්‌පටිබද්‌ධඤ්‌ච රූපායතනං. පරමත්‌ථස්‌ස නිරුළ්‌හො, පඨමං සාධාරණතො සද්‌දසත්‌ථලක්‌ඛණානි විභාවෙතබ්‌බානි, පච්‌ඡා අසාධාරණතොති තානි පාළිවසෙන විභාවෙතුං – ‘‘රුප්‌පතීති ඛො…පෙ.… වෙදිතබ්‌බ’’න්‌ති ආහ. තත්‌ථ රුප්‌පතීති සීතාදිවිරොධිපච්‌චයෙහි විකාරං ආපාදීයති, ආපජ්‌ජතීති වා අත්‌ථො. විකාරුප්‌පත්‌ති ච විරොධිපච්‌චයසන්‌නිපාතෙ විසදිසුප්‌පත්‌ති විභූතතරා, කුතො පනායං විසෙසොති චෙ? ‘‘සීතෙනා’’තිආදිවචනතො. එවඤ්‌ච කත්‌වා වෙදනාදීසු අනවසෙසරූපසමඤ්‌ඤා සාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණන්‌ති සබ්‌බරූපධම්‌මසාධාරණං රූප්‌පනං. ඉදානි අත්‌ථුද්‌ධාරනයෙන රූපසද්‌දං සංවණ්‌ණෙන්‌තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. රූපක්‌ඛන්‌ධෙ වත්‌තතීති ‘‘ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86, 89; විභ. 2). රූපූපපත්‌තියාති එත්‌ථ රූපභවො රූපං උත්‌තරපදලොපෙන. රූපභවූපපත්‌තියාති අයඤ්‌හෙත්‌ථ අත්‌ථො. කසිණනිමිත්‌තෙති පථවීකසිණාදිසඤ්‌ඤිතෙ පටිභාගනිමිත්‌තෙ. රූප්‌පති අත්‌තනො ඵලස්‌ස සභාවං කරොතීති රූපං, සභාවහෙතූති ආහ – ‘‘සරූපා…පෙ.… එත්‌ථ පච්‌චයෙ’’ති. කරචරණාදිඅවයවසඞ්‌ඝාතභාවෙන රූපීයති නිරූපීයතීති රූපං, රූපකායොති ආහ – ‘‘ආකාසො…පෙ.… එත්‌ථ සරීරෙ’’ති.

    Yathayidanti sandhivasena ākārassa rassattaṃ yakārāgamo cāti āha – ‘‘yathā ida’’nti. Itthiyā rūpanti itthisarīragataṃ tappaṭibaddhañca rūpāyatanaṃ. Paramatthassa niruḷho, paṭhamaṃ sādhāraṇato saddasatthalakkhaṇāni vibhāvetabbāni, pacchā asādhāraṇatoti tāni pāḷivasena vibhāvetuṃ – ‘‘ruppatīti kho…pe… veditabba’’nti āha. Tattha ruppatīti sītādivirodhipaccayehi vikāraṃ āpādīyati, āpajjatīti vā attho. Vikāruppatti ca virodhipaccayasannipāte visadisuppatti vibhūtatarā, kuto panāyaṃ visesoti ce? ‘‘Sītenā’’tiādivacanato. Evañca katvā vedanādīsu anavasesarūpasamaññā sāmaññalakkhaṇanti sabbarūpadhammasādhāraṇaṃ rūppanaṃ. Idāni atthuddhāranayena rūpasaddaṃ saṃvaṇṇento ‘‘ayaṃ panā’’tiādimāha. Rūpakkhandhe vattatīti ‘‘oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89; vibha. 2). Rūpūpapattiyāti ettha rūpabhavo rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpabhavūpapattiyāti ayañhettha attho. Kasiṇanimitteti pathavīkasiṇādisaññite paṭibhāganimitte. Rūppati attano phalassa sabhāvaṃ karotīti rūpaṃ, sabhāvahetūti āha – ‘‘sarūpā…pe… ettha paccaye’’ti. Karacaraṇādiavayavasaṅghātabhāvena rūpīyati nirūpīyatīti rūpaṃ, rūpakāyoti āha – ‘‘ākāso…pe… ettha sarīre’’ti.

    රූපයති වණ්‌ණවිකාරං ආපජ්‌ජමානං හදයඞ්‌ගතභාවං පකාසෙතීති රූපං, වණ්‌ණායතනං. ආරොහපරිණාහාදිභෙදරූපගතං සණ්‌ඨානසම්‌පත්‌තිං නිස්‌සාය පසාදං ආපජ්‌ජමානො රූපප්‌පමාණොති වුත්‌තොති ආහ – ‘‘එත්‌ථ සණ්‌ඨානෙ’’ති. පියරූපන්‌තිආදීසු සභාවත්‌ථො රූපසද්‌දො. ආදිසද්‌දෙන රූපජ්‌ඣානාදීනං සඞ්‌ගහො. ‘‘රූපී රූපානි පස්‌සතී’’ති එත්‌ථ අජ්‌ඣත්‌තං කෙසාදීසු පරිකම්‌මසඤ්‌ඤාවසෙන පටිලද්‌ධරූපජ්‌ඣානං රූපං, තං අස්‌ස අත්‌ථීති රූපීති වුත්‌තො. ඉත්‌ථියා චතුසමුට්‌ඨානෙ වණ්‌ණෙති ඉත්‌ථිසරීරපරියාපන්‌නමෙව රූපං ගහිතං, තප්‌පටිබද්‌ධවත්‌ථාලඞ්‌කාරාදිරූපම්‌පි පන පුරිසචිත්‌තස්‌ස පරියාදායකං හොතීති දස්‌සෙතුං – ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්‌තං. ගන්‌ධවණ්‌ණග්‌ගහණෙන විලෙපනං වුත්‌තං. කාමං ‘‘අසුකාය ඉත්‌ථියා පසාධන’’න්‌ති සල්‌ලක්‌ඛිතස්‌ස අකායප්‌පටිබද්‌ධස්‌සපි වණ්‌ණො පටිබද්‌ධචිත්‌තස්‌ස පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨෙය්‍ය, තං පන න එකන්‌තිකන්‌ති එකන්‌තිකං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘කායප්‌පටිබද්‌ධො’’තිආහ. උපකප්‌පතීති චිත්‌තස්‌ස පරියාදානාය උපකප්‌පති. පුරිමස්‌සෙවාති පුබ්‌බෙ වුත්‌තඅත්‌ථස්‌සෙව දළ්‌හීකරණත්‌ථං වුත්‌තං යථා ‘‘ද්‌වික්‌ඛත්‌තුං බන්‌ධං සුබන්‌ධ’’න්‌ති. නිගමනවසෙන වා එතං වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. ඔපම්‌මවසෙන වුත්‌තන්‌ති ‘‘යං එවං පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතී’’ති සකලමෙවිදං පුරිමවචනං උපමාවසෙන වුත්‌තං, තත්‌ථ පන උපමාභූතං අත්‌ථං දස්‌සෙතුං – ‘‘යථයිදං…පෙ.… ඉත්‌ථිරූප’’න්‌ති වුත්‌තං. පරියාදානෙ ආනුභාවො සම්‌භවො පරියාදානානුභාවො, තස්‌ස දස්‌සනවසෙන වුත්‌තං.

    Rūpayati vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti rūpaṃ, vaṇṇāyatanaṃ. Ārohapariṇāhādibhedarūpagataṃ saṇṭhānasampattiṃ nissāya pasādaṃ āpajjamāno rūpappamāṇoti vuttoti āha – ‘‘ettha saṇṭhāne’’ti. Piyarūpantiādīsu sabhāvattho rūpasaddo. Ādisaddena rūpajjhānādīnaṃ saṅgaho. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’ti ettha ajjhattaṃ kesādīsu parikammasaññāvasena paṭiladdharūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpīti vutto. Itthiyā catusamuṭṭhāne vaṇṇeti itthisarīrapariyāpannameva rūpaṃ gahitaṃ, tappaṭibaddhavatthālaṅkārādirūpampi pana purisacittassa pariyādāyakaṃ hotīti dassetuṃ – ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Gandhavaṇṇaggahaṇena vilepanaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘asukāya itthiyā pasādhana’’nti sallakkhitassa akāyappaṭibaddhassapi vaṇṇo paṭibaddhacittassa purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, taṃ pana na ekantikanti ekantikaṃ dassento ‘‘kāyappaṭibaddho’’tiāha. Upakappatīti cittassa pariyādānāya upakappati. Purimassevāti pubbe vuttaatthasseva daḷhīkaraṇatthaṃ vuttaṃ yathā ‘‘dvikkhattuṃ bandhaṃ subandha’’nti. Nigamanavasena vā etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Opammavasena vuttanti ‘‘yaṃ evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti sakalamevidaṃ purimavacanaṃ upamāvasena vuttaṃ, tattha pana upamābhūtaṃ atthaṃ dassetuṃ – ‘‘yathayidaṃ…pe… itthirūpa’’nti vuttaṃ. Pariyādāne ānubhāvo sambhavo pariyādānānubhāvo, tassa dassanavasena vuttaṃ.

    ඉදං පන ‘‘ඉත්‌ථිරූප’’න්‌තිආදිවචනං පරියාදානානුභාවෙ සාධෙතබ්‌බෙ දීපෙතබ්‌බෙ වත්‌ථු කාරණං. නාගො නාම සො රාජා, දීඝදාඨිකත්‌තා පන ‘‘මහාදාඨිකනාගරාජා’’ති වුත්‌තො. අසංවරනියාමෙනාති චක්‌ඛුද්‌වාරිකෙන අසංවරනීහාරෙන. නිමිත්‌තං ගහෙත්‌වාති රාගුප්‌පත්‌තිහෙතුභූතං රූපං සුභනිමිත්‌තං ගහෙත්‌වා. විසිකාදස්‌සනං ගන්‌ත්‌වාති සිවථිකදස්‌සනං ගන්‌ත්‌වා. තත්‌ථ හි ආදීනවානුපස්‌සනා ඉජ්‌ඣති. වත්‌ථුලොභෙන කුතො තාදිසාය මරණන්‌ති අසද්‌දහන්‌තො ‘‘මුඛං තුම්‌හාකං ධූමවණ්‌ණ’’න්‌ති තෙ දහරසාමණෙරෙ උප්‌පණ්‌ඩෙන්‌තො වදති.

    Idaṃ pana ‘‘itthirūpa’’ntiādivacanaṃ pariyādānānubhāve sādhetabbe dīpetabbe vatthu kāraṇaṃ. Nāgo nāma so rājā, dīghadāṭhikattā pana ‘‘mahādāṭhikanāgarājā’’ti vutto. Asaṃvaraniyāmenāti cakkhudvārikena asaṃvaranīhārena. Nimittaṃ gahetvāti rāguppattihetubhūtaṃ rūpaṃ subhanimittaṃ gahetvā. Visikādassanaṃ gantvāti sivathikadassanaṃ gantvā. Tattha hi ādīnavānupassanā ijjhati. Vatthulobhena kuto tādisāya maraṇanti asaddahanto ‘‘mukhaṃ tumhākaṃ dhūmavaṇṇa’’nti te daharasāmaṇere uppaṇḍento vadati.

    රතනත්‌තයෙ සුප්‌පසන්‌නත්‌තා කාකවණ්‌ණතිස්‌සාදීහි විසෙසනත්‌ථඤ්‌ච සො තිස්‌සමහාරාජා සද්‌ධාසද්‌දෙන විසෙසෙත්‌වා වුච්‌චති. දහරස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතීති අධිකාරවසෙන වුත්‌තං. නිට්‌ඨිතුද්‌දෙසකිච්‌චොති ගාමෙ අසප්‌පායරූපදස්‌සනං ඉමස්‌ස අනත්‌ථාය සියාති ආචරියෙන නිවාරිතගාමප්‌පවෙසො පච්‌ඡා නිට්‌ඨිතුද්‌දෙසකිච්‌චො හුත්‌වා ඨිතො. තෙන වුත්‌තං – ‘‘අත්‌ථකාමානං වචනං අග්‌ගහෙත්‌වා’’ති . නිවත්‌ථවත්‌ථං සඤ්‌ජානිත්‌වාති අත්‌තනා දිට්‌ඨදිවසෙ නිවත්‌ථවත්‌ථං තස්‌සා මතදිවසෙ සිවථිකදස්‌සනත්‌ථං ගතෙන ලද්‌ධං සඤ්‌ජානිත්‌වා. එවම්‌පීති එවං මරණසම්‌පාපනවසෙනපි. අයං තාවෙත්‌ථ අට්‌ඨකථාය අනුත්‌තානත්‌ථදීපනා.

    Ratanattaye suppasannattā kākavaṇṇatissādīhi visesanatthañca so tissamahārājā saddhāsaddena visesetvā vuccati. Daharassa cittaṃ pariyādāyatiṭṭhatīti adhikāravasena vuttaṃ. Niṭṭhituddesakiccoti gāme asappāyarūpadassanaṃ imassa anatthāya siyāti ācariyena nivāritagāmappaveso pacchā niṭṭhituddesakicco hutvā ṭhito. Tena vuttaṃ – ‘‘atthakāmānaṃ vacanaṃ aggahetvā’’ti . Nivatthavatthaṃ sañjānitvāti attanā diṭṭhadivase nivatthavatthaṃ tassā matadivase sivathikadassanatthaṃ gatena laddhaṃ sañjānitvā. Evampīti evaṃ maraṇasampāpanavasenapi. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya anuttānatthadīpanā.

    නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා

    Nettinayavaṇṇanā

    ඉදානි පකරණනයෙන පාළියා අත්‌ථවණ්‌ණනං කරිස්‌සාම. සා පන අත්‌ථසංවණ්‌ණනා යස්‌මා දෙසනාය සමුට්‌ඨානප්‌පයොජනභාජනෙසු පිණ්‌ඩත්‌ථෙසු ච නිද්‌ධාරිතෙසු සුකරා හොති සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා ච, තස්‌මා සුත්‌තදෙසනාය සමුට්‌ඨානාදීනි පඨමං නිද්‌ධාරයිස්‌සාම. තත්‌ථ සමුට්‌ඨානං නාම දෙසනානිදානං, තං සාධාරණමසාධාරණන්‌ති දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණම්‌පි අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණං අජ්‌ඣත්‌තිකසමුට්‌ඨානං නාම ලොකනාථස්‌ස මහාකරුණා. තාය හි සමුස්‌සාහිතස්‌ස භගවතො වෙනෙය්‍යානං ධම්‌මදෙසනාය චිත්‌තං උදපාදි, යං සන්‌ධාය වුත්‌තං – ‘‘සත්‌තෙසු ච කාරුඤ්‌ඤතං පටිච්‌ච බුද්‌ධචක්‌ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි (ම. නි. 1.283; මහාව. 9; සං. නි. 1.173). එත්‌ථ ච හෙතාවත්‌ථායපි මහාකරුණාය සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො යාවදෙව සංසාරමහොඝතො සද්‌ධම්‌මදෙසනාහත්‌ථදානෙහි සත්‌තසන්‌තාරණත්‌ථං තදුප්‌පත්‌තිතො. යථා ච මහාකරුණා, එවං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං දසබලඤාණාදයො ච දෙසනාය අබ්‌භන්‌තරසමුට්‌ඨානභාවෙන වත්‌තබ්‌බා. සබ්‌බඤ්‌හි ඤෙය්‍යධම්‌මං තෙසං දෙසෙතබ්‌බාකාරං සත්‌තානඤ්‌ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානන්‌තො භගවා ඨානාට්‌ඨානාදීසු කොසල්‌ලෙන වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයානුරූපං විචිත්‌තනයදෙසනං පවත්‌තෙසීති. බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්‌ඨානං දසසහස්‌සමහාබ්‍රහ්‌මපරිවාරස්‌ස සහම්‌පතිබ්‍රහ්‌මුනො අජ්‌ඣෙසනං. තදජ්‌ඣෙසනුත්‌තරකාලඤ්‌හි ධම්‌මගම්‌භීරතාපච්‌චවෙක්‌ඛණාජනිතං අප්‌පොස්‌සුක්‌කතං පටිප්‌පස්‌සම්‌භෙත්‌වා ධම්‌මස්‌සාමී ධම්‌මදෙසනාය උස්‌සාහජාතො අහොසි. අසාධාරණම්‌පි අබ්‌භන්‌තරබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්‌ථ අබ්‌භන්‌තරං යාය මහාකරුණාය යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ඉදං සුත්‌තං පවත්‌තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්‌බං. බාහිරං පන රූපගරුකානං පුග්‌ගලානං අජ්‌ඣාසයො. ස්‌වායමත්‌ථො අට්‌ඨකථායං වුත්‌තො එව.

    Idāni pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā pana atthasaṃvaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ, taṃ sādhāraṇamasādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; mahāva. 9; saṃ. ni. 1.173). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādayo ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāvena vattabbā. Sabbañhi ñeyyadhammaṃ tesaṃ desetabbākāraṃ sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassamahābrahmaparivārassa sahampatibrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi abbhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana rūpagarukānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayo. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vutto eva.

    පයොජනම්‌පි සාධාරණාසාධාරණතො දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණං යාව අනුපාදාපරිනිබ්‌බානං විමුත්‌තිරසත්‌තා භගවතො දෙසනාය. තෙනෙවාහ – ‘‘එතදත්‌ථා කථා, එතදත්‌ථා මන්‌තනා’’තිආදි. අසාධාරණං පන තෙසං රූපගරුකානං පුග්‌ගලානං රූපෙ ඡන්‌දරාගස්‌ස ජහාපනං, උභයම්‌පෙතං බාහිරමෙව. සචෙ පන වෙනෙය්‍යසන්‌තානගතම්‌පි දෙසනාබලසිද්‌ධිසඞ්‌ඛාතං පයොජනං අධිප්‌පායසමිජ්‌ඣනභාවතො යථාධිප්‌පෙතත්‌ථසිද්‌ධියා මහාකාරුණිකස්‌ස භගවතොපි පයොජනමෙවාති ගණ්‌හෙය්‍ය, ඉමිනා පරියායෙනස්‌ස අබ්‌භන්‌තරතාපි සියා.

    Payojanampi sādhāraṇāsādhāraṇato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha – ‘‘etadatthā kathā, etadatthā mantanā’’tiādi. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpe chandarāgassa jahāpanaṃ, ubhayampetaṃ bāhirameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā mahākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi siyā.

    අපිච තෙසං රූපගරුකානං පුග්‌ගලානං රූපස්‌මිං විජ්‌ජමානස්‌ස ආදීනවස්‌ස යාථාවතො අනවබොධො ඉමිස්‌සා දෙසනාය සමුට්‌ඨානං, තදවබොධො පයොජනං. සො හි ඉමාය දෙසනාය භගවන්‌තං පයොජෙති තන්‌නිප්‌ඵාදනපරායං දෙසනාති කත්‌වා. යඤ්‌හි දෙසනාය සාධෙතබ්‌බං ඵලං, තං ආකඞ්‌ඛිතබ්‌බත්‌තා දෙසකං දෙසනාය පයොජෙතීති පයොජනන්‌ති වුච්‌චති. තථා තෙසං පුග්‌ගලානං තදඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච වෙනෙය්‍යානං රූපමුඛෙන පඤ්‌චසු උපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු ආදීනවදස්‌සනඤ්‌චෙත්‌ථ පයොජනං. තථා සංසාරචක්‌කනිවත්‌තිසද්‌ධම්‌මචක්‌කප්‌පවත්‌තිසස්‌සතාදිමිච්‌ඡාවාදනිරාකරණං සම්‌මාවාදපුරෙක්‌ඛාරො අකුසලමූලසමූහනනං කුසලමූලසමාරොපනං අපායද්‌වාරපිදහනං සග්‌ගමග්‌ගද්‌වාරවිවරණං පරියුට්‌ඨානවූපසමනං අනුසයසමුග්‌ඝාතනං ‘‘මුත්‌තො මොචෙස්‌සාමී’’ති පුරිමපටිඤ්‌ඤාවිසංවාදනං තප්‌පටිපක්‌ඛමාරමනොරථවිසංවාදනං තිත්‌ථියධම්‌මනිම්‌මථනං බුද්‌ධධම්‌මපතිට්‌ඨාපනන්‌ති එවමාදීනිපි පයොජනානි ඉධ වෙදිතබ්‌බානි.

    Apica tesaṃ rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ vijjamānassa ādīnavassa yāthāvato anavabodho imissā desanāya samuṭṭhānaṃ, tadavabodho payojanaṃ. So hi imāya desanāya bhagavantaṃ payojeti tannipphādanaparāyaṃ desanāti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā tesaṃ puggalānaṃ tadaññesañca veneyyānaṃ rūpamukhena pañcasu upādānakkhandhesu ādīnavadassanañcettha payojanaṃ. Tathā saṃsāracakkanivattisaddhammacakkappavattisassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasamāropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamaggadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti purimapaṭiññāvisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnipi payojanāni idha veditabbāni.

    යථා තෙ පුග්‌ගලා රූපගරුකා, එවං තදඤ්‌ඤෙ ච සක්‌කායගරුකා සක්‌කායස්‌මිං අල්‌ලීනා සඞ්‌ඛතධම්‌මානං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ච පටිපත්‌තිං අජානන්‌තා අසද්‌ධම්‌මස්‌සවනසාධාරණපරිචරියමනසිකාරපරා සද්‌ධම්‌මස්‌සවනධාරණපරිචයප්‌පටිවෙධවිමුඛා ච භවවිප්‌පමොක්‌ඛෙසිනො වෙනෙය්‍යා ඉමිස්‌සා දෙසනාය භාජනං.

    Yathā te puggalā rūpagarukā, evaṃ tadaññe ca sakkāyagarukā sakkāyasmiṃ allīnā saṅkhatadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanasādhāraṇaparicariyamanasikāraparā saddhammassavanadhāraṇaparicayappaṭivedhavimukhā ca bhavavippamokkhesino veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ.

    පිණ්‌ඩත්‌තා චෙත්‌ථ රූපග්‌ගහණෙන රූපධාතුරූපායතනරූපක්‌ඛන්‌ධපරිග්‌ගණ්‌හනං රූපමුඛෙන චතුධම්‌මානං වට්‌ටත්‌තයවිච්‌ඡෙදනූපායො ආසවොඝාදිවිවෙචනං අභිනන්‌දනනිවාරණසඞ්‌ගතික්‌කමො විවාදමූලපරිච්‌චාගො සික්‌ඛත්‌තයානුයොගො පහානත්‌තයදීපනා සමථවිපස්‌සනානුට්‌ඨානං භාවනාසච්‌ඡිකිරියාසිද්‌ධීති එවමාදයො වෙදිතබ්‌බා.

    Piṇḍattā cettha rūpaggahaṇena rūpadhāturūpāyatanarūpakkhandhapariggaṇhanaṃ rūpamukhena catudhammānaṃ vaṭṭattayavicchedanūpāyo āsavoghādivivecanaṃ abhinandananivāraṇasaṅgatikkamo vivādamūlapariccāgo sikkhattayānuyogo pahānattayadīpanā samathavipassanānuṭṭhānaṃ bhāvanāsacchikiriyāsiddhīti evamādayo veditabbā.

    ඉතො පරං පන සොළස හාරා දස්‌සෙතබ්‌බා. තත්‌ථ ‘‘රූප’’න්‌ති සහජාතා තස්‌ස නිස්‌සයභූතා තප්‌පටිබද්‌ධා ච සබ්‌බෙ රූපාරූපධම්‌මා තණ්‌හාවජ්‌ජා දුක්‌ඛසච්‌චං. තංසමුට්‌ඨාපිකා තදාරම්‌මණා ච තණ්‌හා සමුදයසච්‌චං. තදුභයෙසං අප්‌පවත්‌ති නිරොධසච්‌චං. නිරොධප්‌පජානනා පටිපදා මග්‌ගසච්‌චං. තත්‌ථ සමුදයෙන අස්‌සාදො, දුක්‌ඛෙන ආදීනවො, මග්‌ගනිරොධෙහි නිස්‌සරණං, රූපාරම්‌මණස්‌ස අකුසලචිත්‌තස්‌ස කුසලචිත්‌තස්‌ස ච පරියාදානං ඵලං. යඤ්‌හි දෙසනාය සාධෙතබ්‌බං පයොජනං, තං ඵලන්‌ති වුත්‌තොවායමත්‌ථො. තදත්‌ථං හිදං සුත්‌තං භගවතා දෙසිතන්‌ති. යථා තං කුසලචිත්‌තං න පරියාදියති, එවං පටිසඞ්‌ඛානභාවනාබලපරිග්‌ගහිතා ඉන්‌ද්‍රියෙසු ගුත්‌තද්‌වාරතා උපායො. පුරිසස්‌ස කුසලචිත්‌තපරියාදානෙනස්‌ස රූපස්‌ස අඤ්‌ඤරූපාසාධාරණතාදස්‌සනාපදෙසෙන අත්‌ථකාමෙහි තතො චිත්‌තං සාධුකං රක්‌ඛිතබ්‌බං. අයමෙත්‌ථ භගවතො ආණත්‌තීති අයං දෙසනාහාරො. අස්‌සාදාදිසන්‌දස්‌සනවිභාවනලක්‌ඛණො හි දෙසනාහාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං නෙත්‌තිප්‌පකරණෙ

    Ito paraṃ pana soḷasa hārā dassetabbā. Tattha ‘‘rūpa’’nti sahajātā tassa nissayabhūtā tappaṭibaddhā ca sabbe rūpārūpadhammā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā tadārammaṇā ca taṇhā samudayasaccaṃ. Tadubhayesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, rūpārammaṇassa akusalacittassa kusalacittassa ca pariyādānaṃ phalaṃ. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ payojanaṃ, taṃ phalanti vuttovāyamattho. Tadatthaṃ hidaṃ suttaṃ bhagavatā desitanti. Yathā taṃ kusalacittaṃ na pariyādiyati, evaṃ paṭisaṅkhānabhāvanābalapariggahitā indriyesu guttadvāratā upāyo. Purisassa kusalacittapariyādānenassa rūpassa aññarūpāsādhāraṇatādassanāpadesena atthakāmehi tato cittaṃ sādhukaṃ rakkhitabbaṃ. Ayamettha bhagavato āṇattīti ayaṃ desanāhāro. Assādādisandassanavibhāvanalakkhaṇo hi desanāhāro. Vuttañhetaṃ nettippakaraṇe

    ‘‘අස්‌සාදාදීනවතා, නිස්‌සරණම්‌පි ච ඵලං උපායො ච;

    ‘‘Assādādīnavatā, nissaraṇampi ca phalaṃ upāyo ca;

    ආණත්‌තී ච භගවතො, යොගීනං දෙසනාහාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Āṇattī ca bhagavato, yogīnaṃ desanāhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    දෙසීයති සංවණ්‌ණීයති එතාය සුත්‌තත්‌ථොති දෙසනා, දෙසනාය සහචරණතො වා දෙසනා. නනු ච අඤ්‌ඤෙපි හාරා දෙසනාසඞ්‌ඛාතස්‌ස සුත්‌තස්‌ස අත්‌ථසංවණ්‌ණනාතො දෙසනාය සහචාරිනො වාති? සච්‌චමෙතං, අයං පන හාරො යෙභුය්‍යෙන යථාරුතවසෙනෙව විඤ්‌ඤායමානො දෙසනාය සහ චරතීති වත්‌තබ්‌බතං අරහති, න තථාපරෙ. න හි අස්‌සාදාදීනවනිස්‌සරණාදිසන්‌දස්‌සනරහිතා සුත්‌තදෙසනා අත්‌ථි. කිං පන තෙසං අස්‌සාදාදීනං අනවසෙසානං වචනං දෙසනාහාරො, උදාහු එකච්‌චානන්‌ති? නිරවසෙසානංයෙව. යස්‌මිඤ්‌හි සුත්‌තෙ අස්‌සාදාදීනවනිස්‌සරණානි සරූපතො ආගතානි, තත්‌ථ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථි. යත්‌ථ පන එකදෙසෙන ආගතානි, න ච සරූපෙන, තත්‌ථ අනාගතං අත්‌ථවසෙන නිද්‌ධාරෙත්‌වා හාරො යොජෙතබ්‌බො.

    Desīyati saṃvaṇṇīyati etāya suttatthoti desanā, desanāya sahacaraṇato vā desanā. Nanu ca aññepi hārā desanāsaṅkhātassa suttassa atthasaṃvaṇṇanāto desanāya sahacārino vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana hāro yebhuyyena yathārutavaseneva viññāyamāno desanāya saha caratīti vattabbataṃ arahati, na tathāpare. Na hi assādādīnavanissaraṇādisandassanarahitā suttadesanā atthi. Kiṃ pana tesaṃ assādādīnaṃ anavasesānaṃ vacanaṃ desanāhāro, udāhu ekaccānanti? Niravasesānaṃyeva. Yasmiñhi sutte assādādīnavanissaraṇāni sarūpato āgatāni, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana ekadesena āgatāni, na ca sarūpena, tattha anāgataṃ atthavasena niddhāretvā hāro yojetabbo.

    සයං සමන්‌තචක්‌ඛුභාවතො තංදස්‌සනෙන සභාවතො ච ‘‘අහ’’න්‌ති වුත්‌තං. භික්‌ඛනසීලතාදිගුණයොගතො අභිමුඛීකරණත්‌ථඤ්‌ච, ‘‘භික්‌ඛවෙ’’ති වුත්‌තං. අත්‌තාභාවතො අපරතාදස්‌සනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘අඤ්‌ඤ’’න්‌ති වුත්‌තං. එකස්‌ස අනුපලබ්‌භදස්‌සනත්‌ථං අනෙකභාවප්‌පටිසෙධනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘එකරූපම්‌පී’’ති වුත්‌තං. තාදිසස්‌ස රූපස්‌ස අභාවතො අදස්‌සනතො ච ‘‘න සමනුපස්‌සාමී’’ති වුත්‌තං. තස්‌ස පච්‌චාමසනතො අනියමතො ච ‘‘ය’’න්‌ති වුත්‌තං. ඉදානි වුච්‌චමානාකාරපරාමසනතො තදඤ්‌ඤාකාරනිසෙධනතො ච ‘‘එව’’න්‌ති වුත්‌තං. විසභාගින්‌ද්‍රියවත්‌ථුතො සභාගවත්‌ථුස්‌මිං තදභාවතො ච ‘‘පුරිසස්‌සා’’ති වුත්‌තං. නිමිත්‌තග්‌ගාහස්‌ස වත්‌ථුභාවතො තථා පරිකප්‌පිතත්‌තා ච ‘‘චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතී’’ති වුත්‌තං. එවන්‌ති වුත්‌තාකාරපරාමසනත්‌ථඤ්‌චෙව නිදස්‌සනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘යථා’’ති වුත්‌තං. අත්‌තනො පච්‌චක්‌ඛභාවතො භික්‌ඛූනං පච්‌චක්‌ඛකරණත්‌ථඤ්‌ච ‘‘ඉද’’න්‌ති වුත්‌තං. ඉත්‌ථිසන්‌තානපරියාපන්‌නතො තප්‌පටිබද්‌ධභාවතො ච ‘‘ඉත්‌ථිරූප’’න්‌ති වුත්‌තන්‌ති එවං අනුපදවිචයතො විචයො හාරො. විචීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා පදපඤ්‌හාදයොති විචයො, විචිති එව වා තෙසන්‌ති විචයො. පදපුච්‌ඡාවිස්‌සජ්‌ජනපුබ්‌බාපරානුග්‌ගහනං අස්‌සාදාදීනඤ්‌ච විසෙසනිද්‌ධාරණවසෙන පවිචයලක්‌ඛණො හි විචයො හාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Sayaṃ samantacakkhubhāvato taṃdassanena sabhāvato ca ‘‘aha’’nti vuttaṃ. Bhikkhanasīlatādiguṇayogato abhimukhīkaraṇatthañca, ‘‘bhikkhave’’ti vuttaṃ. Attābhāvato aparatādassanatthañca ‘‘añña’’nti vuttaṃ. Ekassa anupalabbhadassanatthaṃ anekabhāvappaṭisedhanatthañca ‘‘ekarūpampī’’ti vuttaṃ. Tādisassa rūpassa abhāvato adassanato ca ‘‘na samanupassāmī’’ti vuttaṃ. Tassa paccāmasanato aniyamato ca ‘‘ya’’nti vuttaṃ. Idāni vuccamānākāraparāmasanato tadaññākāranisedhanato ca ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Visabhāgindriyavatthuto sabhāgavatthusmiṃ tadabhāvato ca ‘‘purisassā’’ti vuttaṃ. Nimittaggāhassa vatthubhāvato tathā parikappitattā ca ‘‘cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti vuttaṃ. Evanti vuttākāraparāmasanatthañceva nidassanatthañca ‘‘yathā’’ti vuttaṃ. Attano paccakkhabhāvato bhikkhūnaṃ paccakkhakaraṇatthañca ‘‘ida’’nti vuttaṃ. Itthisantānapariyāpannato tappaṭibaddhabhāvato ca ‘‘itthirūpa’’nti vuttanti evaṃ anupadavicayato vicayo hāro. Vicīyanti etena, ettha vā padapañhādayoti vicayo, viciti eva vā tesanti vicayo. Padapucchāvissajjanapubbāparānuggahanaṃ assādādīnañca visesaniddhāraṇavasena pavicayalakkhaṇo hi vicayo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘යං පුච්‌ඡිතඤ්‌ච විස්‌සජ්‌ජිතඤ්‌ච, සුත්‌තස්‌ස යා ච අනුගීති;

    ‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugīti;

    සුත්‌තස්‌ස යො පවිචයො, හාරො විචයොති නිද්‌දිට්‌ඨො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Suttassa yo pavicayo, hāro vicayoti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    අනාදිමති සංසාරෙ ඉත්‌ථිපුරිසානං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤරූපාභිරාමතාය ‘‘ඉත්‌ථිරූපං පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතී’’ති යුජ්‌ජතීති අයං යුත්‌තිහාරො. බ්‍යඤ්‌ජනත්‌ථානං යුත්‌තායුත්‌තවිභාගවිභාවනලක්‌ඛණො හි යුත්‌තිහාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Anādimati saṃsāre itthipurisānaṃ aññamaññarūpābhirāmatāya ‘‘itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti yujjatīti ayaṃ yuttihāro. Byañjanatthānaṃ yuttāyuttavibhāgavibhāvanalakkhaṇo hi yuttihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘සබ්‌බෙසං හාරානං, යා භූමී යො ච ගොචරො තෙසං;

    ‘‘Sabbesaṃ hārānaṃ, yā bhūmī yo ca gocaro tesaṃ;

    යුත්‌තායුත්‌තිපරික්‌ඛා, හාරො යුත්‌තීති නිද්‌දිට්‌ඨො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Yuttāyuttiparikkhā, hāro yuttīti niddiṭṭho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    යුත්‌තීති ච උපපත්‌ති සාධනයුත්‌ති, ඉධ පන යුත්‌තිවිචාරණා යුත්‌ති උත්‌තරපදලොපෙන ‘‘රූපභවො රූප’’න්‌ති යථා. යුත්‌තිසහචරණතො වා යුත්‌ති.

    Yuttīti ca upapatti sādhanayutti, idha pana yuttivicāraṇā yutti uttarapadalopena ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti yathā. Yuttisahacaraṇato vā yutti.

    ඉත්‌ථිරූපං අයොනිසො ඔලොකියමානං ඉන්‌ද්‍රියෙසු අගුත්‌තද්‌වාරතාය පදට්‌ඨානං, සා කුසලානං ධම්‌මානං අභාවනාය පදට්‌ඨානං, සා සබ්‌බස්‌සපි සංකිලෙසපක්‌ඛස්‌ස පරිවුද්‌ධියා පදට්‌ඨානං. බ්‍යතිරෙකතො පන ඉත්‌ථිරූපං යොනිසො ඔලොකියමානං සතිපට්‌ඨානභාවනාය පදට්‌ඨානං, සා බොජ්‌ඣඞ්‌ගානං භාවනාපාරිපූරියා පදට්‌ඨානං, සා විජ්‌ජාවිමුත්‌තීනං පාරිපූරියා පදට්‌ඨානං, කුසලස්‌ස චිත්‌තස්‌ස පරියාදානං සම්‌මොහාභිනිවෙසස්‌ස පදට්‌ඨානං, සො සඞ්‌ඛාරානං පදට්‌ඨානං, සඞ්‌ඛාරා විඤ්‌ඤාණස්‌සාති සබ්‌බං ආවත්‌තති භවචක්‌කං. බ්‍යතිරෙකතො පන කුසලස්‌ස චිත්‌තස්‌ස අපරියාදානං තෙසං තෙසං කුසලානං ධම්‌මානං උප්‌පාදාය පාරිපූරියා පදට්‌ඨානන්‌ති අයං තාව අවිසෙසතො නයො. විසෙසතො පන සීලස්‌ස අපරියාදානං අවිප්‌පටිසාරස්‌ස පදට්‌ඨානං, අවිප්‌පටිසාරො පාමොජ්‌ජස්‌සාතිආදිනා යාව අනුපාදාපරිනිබ්‌බානං නෙතබ්‌බං. අයං පදට්‌ඨානො හාරො. සුත්‌තෙ ආගතධම්‌මානං පදට්‌ඨානභූතෙ ධම්‌මෙ තෙසඤ්‌ච පදට්‌ඨානභූතෙති සම්‌භවතො පදට්‌ඨානභූතධම්‌මනිද්‌ධාරණලක්‌ඛණො හි පදට්‌ඨානො හාරො. වුත්‌තඤ්‌චෙතං –

    Itthirūpaṃ ayoniso olokiyamānaṃ indriyesu aguttadvāratāya padaṭṭhānaṃ, sā kusalānaṃ dhammānaṃ abhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā sabbassapi saṃkilesapakkhassa parivuddhiyā padaṭṭhānaṃ. Byatirekato pana itthirūpaṃ yoniso olokiyamānaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya padaṭṭhānaṃ, sā bojjhaṅgānaṃ bhāvanāpāripūriyā padaṭṭhānaṃ, sā vijjāvimuttīnaṃ pāripūriyā padaṭṭhānaṃ, kusalassa cittassa pariyādānaṃ sammohābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, so saṅkhārānaṃ padaṭṭhānaṃ, saṅkhārā viññāṇassāti sabbaṃ āvattati bhavacakkaṃ. Byatirekato pana kusalassa cittassa apariyādānaṃ tesaṃ tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya pāripūriyā padaṭṭhānanti ayaṃ tāva avisesato nayo. Visesato pana sīlassa apariyādānaṃ avippaṭisārassa padaṭṭhānaṃ, avippaṭisāro pāmojjassātiādinā yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānabhūte dhamme tesañca padaṭṭhānabhūteti sambhavato padaṭṭhānabhūtadhammaniddhāraṇalakkhaṇo hi padaṭṭhāno hāro. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘ධම්‌මං දෙසෙති ජිනො, තස්‌ස ච ධම්‌මස්‌ස යං පදට්‌ඨානං;

    ‘‘Dhammaṃ deseti jino, tassa ca dhammassa yaṃ padaṭṭhānaṃ;

    ඉති යාව සබ්‌බධම්‌මා, එසො හාරො පදට්‌ඨානො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Iti yāva sabbadhammā, eso hāro padaṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    පදට්‌ඨානන්‌ති ආසන්‌නකාරණං. ඉධ පන පදට්‌ඨානවිචාරණා පදට්‌ඨානොතිආදි යුත්‌තිහාරෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.

    Padaṭṭhānanti āsannakāraṇaṃ. Idha pana padaṭṭhānavicāraṇā padaṭṭhānotiādi yuttihāre vuttanayeneva veditabbaṃ.

    එකරූපන්‌ති ච රූපායතනග්‌ගහණෙන ඡන්‌නම්‌පි බාහිරානං ආයතනානං ගහණං බාහිරායතනභාවෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. චිත්‌තන්‌ති මනායතනග්‌ගහණෙන ඡන්‌නම්‌පි අජ්‌ඣත්‌තිකානං ආයතනානං ගහණං අජ්‌ඣත්‌තිකායතනභාවෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. එවං ඛන්‌ධධාතාදිවසෙනපි එකලක්‌ඛණතා වත්‌තබ්‌බා. අයං ලක්‌ඛණො හාරො. ලක්‌ඛීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා එකලක්‌ඛණධම්‌මා අවුත්‌තාපි එකච්‌චවචනෙනාති ලක්‌ඛණො. සුත්‌තෙ අනාගතෙපි ධම්‌මෙ වුත්‌තප්‌පකාරෙ ආගතෙ විය නිද්‌ධාරෙත්‌වා යා සංවණ්‌ණනා, සො ලක්‌ඛණො හාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Ekarūpanti ca rūpāyatanaggahaṇena channampi bāhirānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ bāhirāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Cittanti manāyatanaggahaṇena channampi ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ gahaṇaṃ ajjhattikāyatanabhāvena ekalakkhaṇattā. Evaṃ khandhadhātādivasenapi ekalakkhaṇatā vattabbā. Ayaṃ lakkhaṇo hāro. Lakkhīyanti etena, ettha vā ekalakkhaṇadhammā avuttāpi ekaccavacanenāti lakkhaṇo. Sutte anāgatepi dhamme vuttappakāre āgate viya niddhāretvā yā saṃvaṇṇanā, so lakkhaṇo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘වුත්‌තම්‌හි එකධම්‌මෙ, යෙ ධම්‌මා එකලක්‌ඛණා කෙචි;

    ‘‘Vuttamhi ekadhamme, ye dhammā ekalakkhaṇā keci;

    වුත්‌තා භවන්‌ති සබ්‌බෙ, සො හාරො ලක්‌ඛණො නාමා’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Vuttā bhavanti sabbe, so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    නිදානෙ ඉමිස්‌සා දෙසනාය රූපගරුකානං පුග්‌ගලානං රූපස්‌මිං අනාදීනවදස්‌සිතා වුත්‌තා, ‘‘කථං නු ඛො ඉමෙ ඉමං දෙසනං සුත්‌වා රූපෙ ආදීනවදස්‌සනමුඛෙන සබ්‌බස්‌මිම්‌පි ඛන්‌ධපඤ්‌චකෙ සබ්‌බසො ඡන්‌දරාගං පහාය සකලවට්‌ටදුක්‌ඛතො මුච්‌චෙය්‍යුං, පරෙ ච තත්‌ථ පතිට්‌ඨාපෙය්‍යු’’න්‌ති අයමෙත්‌ථ භගවතො අධිප්‌පායො. පදනිබ්‌බචනං නිරුත්‌තං, තං ‘‘එව’’න්‌තිආදිනිදානපදානං ‘‘නාහ’’න්‌තිආදිපාළිපදානඤ්‌ච අට්‌ඨකථායං තස්‌සා ලීනත්‌ථවණ්‌ණනාය ච වුත්‌තනයානුසාරෙන සුකරත්‌තා න විත්‌ථාරයිම්‌හ.

    Nidāne imissā desanāya rūpagarukānaṃ puggalānaṃ rūpasmiṃ anādīnavadassitā vuttā, ‘‘kathaṃ nu kho ime imaṃ desanaṃ sutvā rūpe ādīnavadassanamukhena sabbasmimpi khandhapañcake sabbaso chandarāgaṃ pahāya sakalavaṭṭadukkhato mucceyyuṃ, pare ca tattha patiṭṭhāpeyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ ‘‘nāha’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ tassā līnatthavaṇṇanāya ca vuttanayānusārena sukarattā na vitthārayimha.

    පදපදත්‌ථදෙසනාදෙසනානික්‌ඛෙපසුත්‌තසන්‌ධිවසෙන පඤ්‌චවිධා සන්‌ධි. තත්‌ථ පදස්‌ස පදන්‌තරෙන සම්‌බන්‌ධො පදසන්‌ධි. පදත්‌ථස්‌ස පදත්‌ථන්‌තරෙන සම්‌බන්‌ධො පදත්‌ථසන්‌ධි, යො ‘‘කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධො’’ති වුච්‌චති. නානානුසන්‌ධිකස්‌ස සුත්‌තස්‌ස තංතංඅනුසන්‌ධීහි සම්‌බන්‌ධො, එකානුසන්‌ධිකස්‌ස ච පුබ්‌බාපරසම්‌බන්‌ධො දෙසනාසන්‌ධි, යා අට්‌ඨකථායං ‘‘පුච්‌ඡානුසන්‌ධි, අජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි, යථානුසන්‌ධී’’ති තිධා විභත්‌තා. අජ්‌ඣාසයො චෙත්‌ථ අත්‌තජ්‌ඣාසයො පරජ්‌ඣාසයොති ද්‌විධා වෙදිතබ්‌බො. දෙසනානික්‌ඛෙපසන්‌ධි චතුන්‌නං සුත්‌තනික්‌ඛෙපානං වසෙන වෙදිතබ්‌බා. සුත්‌තසන්‌ධි ඉධ පඨමනික්‌ඛෙපවසෙනෙව වෙදිතබ්‌බා. ‘‘කස්‌මා පනෙත්‌ථ ඉදමෙව චිත්‌තපරියාදානසුත්‌තං පඨමං නික්‌ඛිත්‌ත’’න්‌ති නායමනුයොගො කත්‌ථචි න පවත්‌තති. අපිච ඉමෙ සත්‌තා අනාදිමති සංසාරෙ පරිබ්‌භමන්‌තා ඉත්‌ථිපුරිසා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤෙසං පඤ්‌චකාමගුණසඞ්‌ඛාතරූපාභිරාමා, තත්‌ථ ඉත්‌ථී පුරිසස්‌ස රූපෙ සත්‌තා ගිද්‌ධා ගධිතා ලග්‌ගා ලග්‌ගිතා ආසත්‌තා, සා චස්‌සා තත්‌ථ ආසත්‌ති දුබ්‌බිවෙචනීයා . තථා පුරිසො ඉත්‌ථියා රූපෙ, තත්‌ථ ච දස්‌සනසංසග්‌ගො ගරුතරො ඉතරෙසඤ්‌ච මූලභූතො. තෙනෙව හි භගවා ‘‘කථං නු ඛො මාතුගාමෙ පටිපජ්‌ජිතබ්‌බ’’න්‌ති (දී. නි. 2.203) පුට්‌ඨො ‘‘අදස්‌සනමෙවා’’ති අවොච. තස්‌මා භගවා පඤ්‌චසු කාමගුණෙසු රූපෙ ඡන්‌දරාගහාපනත්‌ථං ඉදමෙව සුත්‌තං පඨමං දෙසෙසි. නිබ්‌බානාධිගමාය පටිපත්‌තියා ආදි රෙසා පටිපත්‌තීති. යං පන එකිස්‌සා දෙසනාය දෙසනන්‌තරෙන සංසන්‌දනං, අයම්‌පි දෙසනාසන්‌ධි. සා ඉධ එවං වෙදිතබ්‌බා. ‘‘නාහං, භික්‌ඛවෙ…පෙ.… තිට්‌ඨතී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘යෙ ඛො, භික්‌ඛවෙ, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා රූපා ඉට්‌ඨා කන්‌තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා , තඤ්‌චෙ භික්‌ඛු අභිනන්‌දති අභිවදති අජ්‌ඣොසාය තිට්‌ඨති, තස්‌ස තං අභිනන්‌දතො අභිවදතො අජ්‌ඣොසාය තිට්‌ඨතො උප්‌පජ්‌ජන්‌ති අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා’’ති (සං. නි. 4.118) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති. තථා ‘‘රූපෙ මඤ්‌ඤති, රූපෙසු මඤ්‌ඤති, රූපතො මඤ්‌ඤති, රූපං ‘මෙ’ති මඤ්‌ඤති. රූපං, භික්‌ඛවෙ, අනභිජානං අපරිජානං අවිරාජයං අප්‌පජහං අභබ්‌බො දුක්‌ඛක්‌ඛයායා’’ති (සං. නි. 4.112) එවමාදීහි දෙසනාහි සංසන්‌දතීති අයං චතුබ්‍යූහො හාරො. වියූහීයන්‌ති විභාගෙන පිණ්‌ඩීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වාති බ්‍යූහො, නිබ්‌බචනාදීනං චතුන්‌නං බ්‍යූහොති චතුබ්‍යූහො, චතුන්‌නං වා බ්‍යූහො එත්‌ථාති චතුබ්‍යූහො. නිබ්‌බචනාධිප්‌පායාදීනං චතුන්‌නං විභාගලක්‌ඛණො හි චතුබ්‍යූහො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Padapadatthadesanādesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho desanāsandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Desanānikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbā. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbā. ‘‘Kasmā panettha idameva cittapariyādānasuttaṃ paṭhamaṃ nikkhitta’’nti nāyamanuyogo katthaci na pavattati. Apica ime sattā anādimati saṃsāre paribbhamantā itthipurisā aññamaññesaṃ pañcakāmaguṇasaṅkhātarūpābhirāmā, tattha itthī purisassa rūpe sattā giddhā gadhitā laggā laggitā āsattā, sā cassā tattha āsatti dubbivecanīyā . Tathā puriso itthiyā rūpe, tattha ca dassanasaṃsaggo garutaro itaresañca mūlabhūto. Teneva hi bhagavā ‘‘kathaṃ nu kho mātugāme paṭipajjitabba’’nti (dī. ni. 2.203) puṭṭho ‘‘adassanamevā’’ti avoca. Tasmā bhagavā pañcasu kāmaguṇesu rūpe chandarāgahāpanatthaṃ idameva suttaṃ paṭhamaṃ desesi. Nibbānādhigamāya paṭipattiyā ādi resā paṭipattīti. Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi. Sā idha evaṃ veditabbā. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave…pe… tiṭṭhatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Ye kho, bhikkhave, cakkhuviññeyyā rūpā iṭṭhā kantā manāpā piyarūpā kāmūpasaṃhitā rajanīyā , tañce bhikkhu abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhati, tassa taṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjanti aneke pāpakā akusalā dhammā’’ti (saṃ. ni. 4.118) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘rūpe maññati, rūpesu maññati, rūpato maññati, rūpaṃ ‘me’ti maññati. Rūpaṃ, bhikkhave, anabhijānaṃ aparijānaṃ avirājayaṃ appajahaṃ abhabbo dukkhakkhayāyā’’ti (saṃ. ni. 4.112) evamādīhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ catubyūho hāro. Viyūhīyanti vibhāgena piṇḍīyanti etena, ettha vāti byūho, nibbacanādīnaṃ catunnaṃ byūhoti catubyūho, catunnaṃ vā byūho etthāti catubyūho. Nibbacanādhippāyādīnaṃ catunnaṃ vibhāgalakkhaṇo hi catubyūho hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘නෙරුත්‌තමධිප්‌පායො, බ්‍යඤ්‌ජනමථ දෙසනානිදානඤ්‌ච;

    ‘‘Neruttamadhippāyo, byañjanamatha desanānidānañca;

    පුබ්‌බාපරානුසන්‌ධී, එසො හාරො චතුබ්‍යූහො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Pubbāparānusandhī, eso hāro catubyūho’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ‘‘නාහං, භික්‌ඛවෙ, අඤ්‌ඤං…පෙ.… ඉත්‌ථිරූප’’න්‌ති එතෙන අයොනිසොමනසිකාරො දීපිතො. යං තත්‌ථ චිත්‌තං පරියාදියති, තෙන යොනිසොමනසිකාරො. තත්‌ථ අයොනිසොමනසිකරොතො තණ්‌හාවිජ්‌ජා පරිවඩ්‌ඪන්‌ති, තාසු තණ්‌හාගහණෙන නව තණ්‌හාමූලකා ධම්‌මා ආවට්‌ටන්‌ති, අවිජ්‌ජාගහණෙන අවිජ්‌ජාමූලකං සබ්‌බං භවචක්‌කං ආවට්‌ටති, යොනිසොමනසිකාරග්‌ගහණෙන ච යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්‌මා ආවට්‌ටන්‌ති, චතුබ්‌බිධඤ්‌ච සම්‌පත්‌තිචක්‌කන්‌ති. අයං ආවට්‌ටො හාරො. ආවට්‌ටයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා සභාගවිසභාගා ච ධම්‌මා, තෙසං වා ආවට්‌ටනන්‌ති ආවට්‌ටො. දෙසනාය ගහිතධම්‌මානං සභාගාසභාගධම්‌මවසෙන ආවට්‌ටනලක්‌ඛණො හි ආවට්‌ටො හාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ…pe… itthirūpa’’nti etena ayonisomanasikāro dīpito. Yaṃ tattha cittaṃ pariyādiyati, tena yonisomanasikāro. Tattha ayonisomanasikaroto taṇhāvijjā parivaḍḍhanti, tāsu taṇhāgahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvaṭṭanti, avijjāgahaṇena avijjāmūlakaṃ sabbaṃ bhavacakkaṃ āvaṭṭati, yonisomanasikāraggahaṇena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā āvaṭṭanti, catubbidhañca sampatticakkanti. Ayaṃ āvaṭṭo hāro. Āvaṭṭayanti etena, ettha vā sabhāgavisabhāgā ca dhammā, tesaṃ vā āvaṭṭananti āvaṭṭo. Desanāya gahitadhammānaṃ sabhāgāsabhāgadhammavasena āvaṭṭanalakkhaṇo hi āvaṭṭo hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘එකම්‌හි පදට්‌ඨානෙ, පරියෙසති සෙසකං පදට්‌ඨානං;

    ‘‘Ekamhi padaṭṭhāne, pariyesati sesakaṃ padaṭṭhānaṃ;

    ආවට්‌ටති පටිපක්‌ඛෙ, ආවට්‌ටො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Āvaṭṭati paṭipakkhe, āvaṭṭo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    රූපං චතුබ්‌බිධං කම්‌මසමුට්‌ඨානං, චිත්‌තසමුට්‌ඨානං, උතුසමුට්‌ඨානං, ආහාරසමුට්‌ඨානං, තථා ඉට්‌ඨං ඉට්‌ඨමජ්‌ඣත්‌තං අනිට්‌ඨං අනිට්‌ඨමජ්‌ඣත්‌තන්‌ති. ඉධ පන ඉට්‌ඨං අධිප්‌පෙතං. චිත්‌තං කුසලචිත්‌තමෙත්‌ථ වෙදිතබ්‌බං. තං කාමාවචරං, රූපාවචරං, අරූපාවචරං, ලොකුත්‌තරන්‌ති චතුබ්‌බිධං. වෙදනාදිසම්‌පයුත්‌තධම්‌මභෙදතො අනෙකවිධන්‌ති අයං විභත්‌තිහාරො. විභජීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා සාධාරණාසාධාරණානං සංකිලෙසවොදානධම්‌මානං භූමියොති විභත්‌ති. විභජනං වා එතෙසං භූමියොති විභත්‌ති. සංකිලෙසධම්‌මෙ වොදානධම්‌මෙ ච සාධාරණාසාධාරණතො පදට්‌ඨානතො භූමිතො විභජනලක්‌ඛණො හි විභත්‌තිහාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Rūpaṃ catubbidhaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ, tathā iṭṭhaṃ iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattanti. Idha pana iṭṭhaṃ adhippetaṃ. Cittaṃ kusalacittamettha veditabbaṃ. Taṃ kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokuttaranti catubbidhaṃ. Vedanādisampayuttadhammabhedato anekavidhanti ayaṃ vibhattihāro. Vibhajīyanti etena, ettha vā sādhāraṇāsādhāraṇānaṃ saṃkilesavodānadhammānaṃ bhūmiyoti vibhatti. Vibhajanaṃ vā etesaṃ bhūmiyoti vibhatti. Saṃkilesadhamme vodānadhamme ca sādhāraṇāsādhāraṇato padaṭṭhānato bhūmito vibhajanalakkhaṇo hi vibhattihāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ධම්‌මඤ්‌ච පදට්‌ඨානං, භූමිඤ්‌ච විභජ්‌ජතෙ අයං හාරො;

    ‘‘Dhammañca padaṭṭhānaṃ, bhūmiñca vibhajjate ayaṃ hāro;

    සාධාරණෙ අසාධාරණෙ ච නෙය්‍යො විභත්‌තී’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Sādhāraṇe asādhāraṇe ca neyyo vibhattī’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    ඉත්‌ථිරූපං පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨති අයොනිසො මනසිකරොතො, යොනිසො මනසිකරොතො න පරියාදියති සුසංවුතින්‌ද්‍රියත්‌තා සීලෙසු සමාහිතස්‌සාති අයං පරිවත්‌තො හාරො. පටිපක්‌ඛවසෙන පරිවත්‌තීයන්‌ති ඉමිනා, එත්‌ථ වා සුත්‌තෙ වුත්‌තධම්‌මා, පරිවත්‌තනං වා තෙසන්‌ති පරිවත්‌තො. නිද්‌දිට්‌ඨානං ධම්‌මානං පටිපක්‌ඛතො පරිවත්‌තනලක්‌ඛණො හි පරිවත්‌තො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Itthirūpaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhati ayoniso manasikaroto, yoniso manasikaroto na pariyādiyati susaṃvutindriyattā sīlesu samāhitassāti ayaṃ parivatto hāro. Paṭipakkhavasena parivattīyanti iminā, ettha vā sutte vuttadhammā, parivattanaṃ vā tesanti parivatto. Niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ paṭipakkhato parivattanalakkhaṇo hi parivatto hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘කුසලාකුසලෙ ධම්‌මෙ, නිද්‌දිට්‌ඨෙ භාවිතෙ පහීනෙ ච;

    ‘‘Kusalākusale dhamme, niddiṭṭhe bhāvite pahīne ca;

    පරිවත්‌තති පටිපක්‌ඛෙ, හාරො පරිවත්‌තනො නාමා’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Parivattati paṭipakkhe, hāro parivattano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    භික්‌ඛවෙ, සමණා පබ්‌බජිතාති පරියායවචනං. අඤ්‌ඤං පරං කිඤ්‌චීති පරියායවචනං. රූපං වණ්‌ණං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යන්‌ති පරියායවචනං. සමනුපස්‌සාමි ඔලොකෙස්‌සාමි ජානාමීති පරියායවචනං. එවං ඉත්‌ථං ඉමං පකාරන්‌ති පරියායවචනං. පුරිසස්‌ස පුග්‌ගලස්‌සාති පරියායවචනං. චිත්‌තං විඤ්‌ඤාණං මනොති පරියායවචනං. පරියාදාය ගහෙත්‌වා ඛෙපෙත්‌වාති පරියායවචනං. තිට්‌ඨති ධරති ඨාතීති පරියායවචනං. යථා යෙන පකාරෙන යෙනාකාරෙනාති පරියායවචනං. ඉත්‌ථී නාරී මාතුගාමොති පරියායවචනන්‌ති අයං වෙවචනො හාරො. විවිධං වචනං එකස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස වාචකමෙත්‌ථාති විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං. විවිධං වුච්‌චති එතෙන අත්‌ථොති වා විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං. එකස්‌මිං අත්‌ථෙ අනෙකපරියායසද්‌දප්‌පයොජනලක්‌ඛණො හි වෙවචනො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Bhikkhave, samaṇā pabbajitāti pariyāyavacanaṃ. Aññaṃ paraṃ kiñcīti pariyāyavacanaṃ. Rūpaṃ vaṇṇaṃ cakkhuviññeyyanti pariyāyavacanaṃ. Samanupassāmi olokessāmi jānāmīti pariyāyavacanaṃ. Evaṃ itthaṃ imaṃ pakāranti pariyāyavacanaṃ. Purisassa puggalassāti pariyāyavacanaṃ. Cittaṃ viññāṇaṃ manoti pariyāyavacanaṃ. Pariyādāya gahetvā khepetvāti pariyāyavacanaṃ. Tiṭṭhati dharati ṭhātīti pariyāyavacanaṃ. Yathā yena pakārena yenākārenāti pariyāyavacanaṃ. Itthī nārī mātugāmoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro. Vividhaṃ vacanaṃ ekassevatthassa vācakametthāti vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Vividhaṃ vuccati etena atthoti vā vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ. Ekasmiṃ atthe anekapariyāyasaddappayojanalakkhaṇo hi vevacano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘වෙවචනානි බහූනි තු, සුත්‌තෙ වුත්‌තානි එකධම්‌මස්‌ස;

    ‘‘Vevacanāni bahūni tu, sutte vuttāni ekadhammassa;

    යො ජානාති සුත්‌තවිදූ, වෙවචනො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Yo jānāti suttavidū, vevacano nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    රූපං කාළසාමාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්‌ඤත්‌තං. පුරිසො ඛත්‌තියාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්‌ඤත්‌තො. චිත්‌තං පරිත්‌තමහග්‌ගතාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්‌ඤත්‌තං. ‘‘පරියාදායා’’ති එත්‌ථ පරියාදානං පරියාදායකානං පාපධම්‌මානං වසෙන වීතික්‌කමපරියුට්‌ඨානාදිනා ච අනෙකධා පඤ්‌ඤත්‌තං. අයං පඤ්‌ඤත්‌තිහාරො. පකාරෙහි, පභෙදතො වා ඤාපීයන්‌ති ඉමිනා, එත්‌ථ වා අත්‌ථාති පඤ්‌ඤත්‌ති. එකෙකස්‌ස ධම්‌මස්‌ස අනෙකාහි පඤ්‌ඤත්‌තීහි පඤ්‌ඤාපෙතබ්‌බාකාරවිභාවනලක්‌ඛණො හි පඤ්‌ඤත්‌තිහාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Rūpaṃ kāḷasāmādivasena anekadhā paññattaṃ. Puriso khattiyādivasena anekadhā paññatto. Cittaṃ parittamahaggatādivasena anekadhā paññattaṃ. ‘‘Pariyādāyā’’ti ettha pariyādānaṃ pariyādāyakānaṃ pāpadhammānaṃ vasena vītikkamapariyuṭṭhānādinā ca anekadhā paññattaṃ. Ayaṃ paññattihāro. Pakārehi, pabhedato vā ñāpīyanti iminā, ettha vā atthāti paññatti. Ekekassa dhammassa anekāhi paññattīhi paññāpetabbākāravibhāvanalakkhaṇo hi paññattihāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘එකං භගවා ධම්‌මං, පඤ්‌ඤත්‌තීහි විවිධාහි දෙසෙති;

    ‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ, paññattīhi vividhāhi deseti;

    සො ආකාරො ඤෙය්‍යො, පඤ්‌ඤත්‌තී නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    So ākāro ñeyyo, paññattī nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    විරොධිපච්‌චයසමවායෙ විසදිසුප්‌පත්‌තිරුප්‌පනවණ්‌ණවිකාරාපත්‌තියා තංසමඞ්‌ගිනො හදයඞ්‌ගතභාවප්‌පකාසනං රූපට්‌ඨොති අනිච්‌චතාමුඛෙන ඔතරණං, අනිච්‌චස්‌ස පන දුක්‌ඛත්‌තා දුක්‌ඛතාමුඛෙන, දුක්‌ඛස්‌ස ච අනත්‌තකත්‌තා සුඤ්‌ඤතාමුඛෙන ඔතරණං. චිත්‌තං මනොවිඤ්‌ඤාණධාතු, තස්‌සා පරියාදායිකා තණ්‌හා තදෙකට්‌ඨා ච පාපධම්‌මා ධම්‌මධාතූති ධාතුමුඛෙන ඔතරණං. එවං ඛන්‌ධායතනාදිමුඛෙහිපි ඔතරණං වත්‌තබ්‌බන්‌ති අයං ඔතරණො හාරො. ඔතාරීයන්‌ති අනුප්‌පවෙසීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා සුත්‌තාගතා ධම්‌මා පටිච්‌චසමුප්‌පාදාදීසූති ඔතරණො. පටිච්‌චසමුප්‌පාදාදිමුඛෙන සුත්‌තත්‌ථස්‌ස ඔතරණලක්‌ඛණො හි ඔතරණො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Virodhipaccayasamavāye visadisuppattiruppanavaṇṇavikārāpattiyā taṃsamaṅgino hadayaṅgatabhāvappakāsanaṃ rūpaṭṭhoti aniccatāmukhena otaraṇaṃ, aniccassa pana dukkhattā dukkhatāmukhena, dukkhassa ca anattakattā suññatāmukhena otaraṇaṃ. Cittaṃ manoviññāṇadhātu, tassā pariyādāyikā taṇhā tadekaṭṭhā ca pāpadhammā dhammadhātūti dhātumukhena otaraṇaṃ. Evaṃ khandhāyatanādimukhehipi otaraṇaṃ vattabbanti ayaṃ otaraṇo hāro. Otārīyanti anuppavesīyanti etena, ettha vā suttāgatā dhammā paṭiccasamuppādādīsūti otaraṇo. Paṭiccasamuppādādimukhena suttatthassa otaraṇalakkhaṇo hi otaraṇo hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යො ච පටිච්‌චුප්‌පාදො, ඉන්‌ද්‍රියඛන්‌ධා ච ධාතුආයතනා;

    ‘‘Yo ca paṭiccuppādo, indriyakhandhā ca dhātuāyatanā;

    එතෙහි ඔතරති යො, ඔතරණො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Etehi otarati yo, otaraṇo nāma so hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    නාහං, භික්‌ඛවෙ…පෙ.… සමනුපස්‌සාමීති ආරම්‌භො. එවං පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතීති පදසුද්‌ධි, න පන ආරම්‌භසුද්‌ධි. යථයිදන්‌තිආදි පදසුද්‌ධි චෙව ආරම්‌භසුද්‌ධි චාති අයං සොධනො හාරො. සොධීයන්‌ති සමාධීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා සුත්‌තෙ පදපදත්‌ථපඤ්‌හාරම්‌භාති සොධනො. සුත්‌තෙ පදපදත්‌ථපඤ්‌හාරම්‌භානං සොධනලක්‌ඛණො හි සොධනො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Nāhaṃ, bhikkhave…pe… samanupassāmīti ārambho. Evaṃ purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti padasuddhi, na pana ārambhasuddhi. Yathayidantiādi padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro. Sodhīyanti samādhīyanti etena, ettha vā sutte padapadatthapañhārambhāti sodhano. Sutte padapadatthapañhārambhānaṃ sodhanalakkhaṇo hi sodhano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘විස්‌සජ්‌ජිතම්‌හි පඤ්‌හෙ, ගාථායං පුච්‌ඡිතායමාරබ්‌භ;

    ‘‘Vissajjitamhi pañhe, gāthāyaṃ pucchitāyamārabbha;

    සුද්‌ධාසුද්‌ධපරික්‌ඛා, හාරො සො සොධනො නාමා’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Suddhāsuddhaparikkhā, hāro so sodhano nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    අඤ්‌ඤන්‌ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං කස්‌සචි විසෙසස්‌ස අනාමට්‌ඨත්‌තා. එකරූපම්‌පීති තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං. යථයිදන්‌ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං අනියමවචනභාවතො. ඉත්‌ථිරූපන්‌ති තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනන්‌ති අයං අධිට්‌ඨානො හාරො. අධිට්‌ඨීයන්‌ති අනුප්‌පවත්‌තීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා සාමඤ්‌ඤවිසෙසභූතා ධම්‌මා විනා විකප්‌පෙනාති අධිට්‌ඨානො. සුත්‌තාගතානං ධම්‌මානං අවිකප්‌පනවසෙනෙව සාමඤ්‌ඤවිසෙසනිද්‌ධාරණලක්‌ඛණො හි අධිට්‌ඨානො හාරො. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Aññanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ kassaci visesassa anāmaṭṭhattā. Ekarūpampīti taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Yathayidanti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ aniyamavacanabhāvato. Itthirūpanti taṃ avikappetvā visesavacananti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro. Adhiṭṭhīyanti anuppavattīyanti etena, ettha vā sāmaññavisesabhūtā dhammā vinā vikappenāti adhiṭṭhāno. Suttāgatānaṃ dhammānaṃ avikappanavaseneva sāmaññavisesaniddhāraṇalakkhaṇo hi adhiṭṭhāno hāro. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘එකත්‌තතාය ධම්‌මා, යෙපි ච වෙමත්‌තතාය නිද්‌දිට්‌ඨා;

    ‘‘Ekattatāya dhammā, yepi ca vemattatāya niddiṭṭhā;

    තෙන විකප්‌පයිතබ්‌බා, එසො හාරො අධිට්‌ඨානො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Tena vikappayitabbā, eso hāro adhiṭṭhāno’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    රූපස්‌ස කම්‌මාවිජ්‌ජාදයො කම්‌මචිත්‌තාදයො ච හෙතු. සමනුපස්‌සනාය ආවජ්‌ජනාදයො. කුසලස්‌ස චිත්‌තස්‌ස යොනිසො මනසිකාරාදයො. පරියාදායාති එත්‌ථ පරියාදානස්‌ස අයොනිසොමනසිකාරාදයොති අයං පරික්‌ඛාරො හාරො. පරිකරොති අභිසඞ්‌ඛරොති ඵලන්‌ති පරික්‌ඛාරො, හෙතු පච්‌චයො ච. පරික්‌ඛාරං ආචික්‌ඛතීති පරික්‌ඛාරො, හාරො. පරික්‌ඛාරවිසයත්‌තා, පරික්‌ඛාරසහචරණතො වා පරික්‌ඛාරො. සුත්‌තෙ ආගතධම්‌මානං පරික්‌ඛාරසඞ්‌ඛාතහෙතුපච්‌චයෙ නිද්‌ධාරෙත්‌වා සංවණ්‌ණනාලක්‌ඛණො හි පරික්‌ඛාරො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Rūpassa kammāvijjādayo kammacittādayo ca hetu. Samanupassanāya āvajjanādayo. Kusalassa cittassa yoniso manasikārādayo. Pariyādāyāti ettha pariyādānassa ayonisomanasikārādayoti ayaṃ parikkhāro hāro. Parikaroti abhisaṅkharoti phalanti parikkhāro, hetu paccayo ca. Parikkhāraṃ ācikkhatīti parikkhāro, hāro. Parikkhāravisayattā, parikkhārasahacaraṇato vā parikkhāro. Sutte āgatadhammānaṃ parikkhārasaṅkhātahetupaccaye niddhāretvā saṃvaṇṇanālakkhaṇo hi parikkhāro hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යෙ ධම්‌මා යං ධම්‌මං, ජනයන්‌තිප්‌පච්‌චයා පරම්‌පරතො;

    ‘‘Ye dhammā yaṃ dhammaṃ, janayantippaccayā paramparato;

    හෙතුමවකඩ්‌ඪයිත්‌වා, එසො හාරො පරික්‌ඛාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Hetumavakaḍḍhayitvā, eso hāro parikkhāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨතීති එත්‌ථ පරියාදායිකා විසෙසතො තණ්‌හාවිජ්‌ජා වෙදිතබ්‌බා තාසං වසෙන පරියාදානසම්‌භවතො. තාසු තණ්‌හාය රූපමධිට්‌ඨානං, අවිජ්‌ජාය අරූපං. විසෙසතො තණ්‌හාය සමථො පටිපක්‌ඛො, අවිජ්‌ජාය විපස්‌සනා. සමථස්‌ස චෙතොවිමුත්‌ති, ඵලවිපස්‌සනාය පඤ්‌ඤාවිමුත්‌ති. තථා හි තා රාගවිරාගා අවිජ්‌ජාවිරාගාති විසෙසෙත්‌වා වුච්‌චන්‌තීති අයං සමාරොපනො හාරො. සමාරොපීයන්‌ති එතෙන, එත්‌ථ වා පදට්‌ඨානාදිමුඛෙන ධම්‌මාති සමාරොපනො. සුත්‌තෙ ආගතධම්‌මානං පදට්‌ඨානවෙවචනභාවනාපහානසමාරොපනවිචාරණලක්‌ඛණො හි සමාරොපනො හාරො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatīti ettha pariyādāyikā visesato taṇhāvijjā veditabbā tāsaṃ vasena pariyādānasambhavato. Tāsu taṇhāya rūpamadhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpaṃ. Visesato taṇhāya samatho paṭipakkho, avijjāya vipassanā. Samathassa cetovimutti, phalavipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā rāgavirāgā avijjāvirāgāti visesetvā vuccantīti ayaṃ samāropano hāro. Samāropīyanti etena, ettha vā padaṭṭhānādimukhena dhammāti samāropano. Sutte āgatadhammānaṃ padaṭṭhānavevacanabhāvanāpahānasamāropanavicāraṇalakkhaṇo hi samāropano hāro. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යෙ ධම්‌මා යං මූලා, යෙ චෙකත්‌ථා පකාසිතා මුනිනා;

    ‘‘Ye dhammā yaṃ mūlā, ye cekatthā pakāsitā muninā;

    තෙ සමාරොපයිතබ්‌බා, එස සමාරොපනො හාරො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Te samāropayitabbā, esa samāropano hāro’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    එත්‌තාවතා ච –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘දෙසනා විචයො යුත්‌ති, පදට්‌ඨානො ච ලක්‌ඛණො;

    ‘‘Desanā vicayo yutti, padaṭṭhāno ca lakkhaṇo;

    චතුබ්‍යූහො ච ආවට්‌ටො, විභත්‌ති පරිවත්‌තනො.

    Catubyūho ca āvaṭṭo, vibhatti parivattano.

    වෙවචනො ච පඤ්‌ඤත්‌ති, ඔතරණො ච සොධනො;

    Vevacano ca paññatti, otaraṇo ca sodhano;

    අධිට්‌ඨානො පරික්‌ඛාරො, සමාරොපනො සොළසො’’ති. (නෙත්‌ති. 1 උද්‌දෙසවාර) –

    Adhiṭṭhāno parikkhāro, samāropano soḷaso’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    එවං වුත්‌තා සොළස හාරා දස්‌සිතාති වෙදිතබ්‌බා. හරීයන්‌ති එතෙහි, එත්‌ථ වා සුත්‌තගෙය්‍යාදිවිසයා අඤ්‌ඤාණසංසයවිපල්‌ලාසාති හාරා. හරන්‌ති වා සයං තානි, හරණමත්‌තමෙව වාති හාරා ඵලූපචාරෙන. අථ වා හරීයන්‌ති වොහරීයන්‌ති ධම්‌මසංවණ්‌ණකධම්‌මප්‌පටිග්‌ගාහකෙහි ධම්‌මස්‌ස දානග්‌ගහණවසෙනාති හාරා. අථ වා හාරා වියාති හාරා. යථා හි අනෙකරතනාවලිසමූහො හාරසඞ්‌ඛාතො අත්‌තනො අවයවභූතරතනසම්‌ඵස්‌සෙහි සමුපජනියමානහිලාදසුඛො හුත්‌වා තදුපභොගිජනසරීරසන්‌තාපං නිදාඝපරිළාහූපජනිතං වූපසමෙති, එවමෙව තෙපි නානාවිධපරමත්‌ථරතනප්‌පබන්‌ධා සංවණ්‌ණනාවිසෙසා අත්‌තනො අවයවභූතපරමත්‌ථරතනාධිගමෙන සමුප්‌පාදියමානනිබ්‌බුතිසුඛා ධම්‌මප්‌පටිග්‌ගාහකජනහදයපරිතාපං කාමරාගාදිකිලෙසහෙතුකං වූපසමෙන්‌තීති. අථ වා හාරයන්‌ති අඤ්‌ඤාණාදිනීහාරං අපගමං කරොන්‌ති ආචික්‌ඛන්‌තීති වා හාරා. අථ වා සොතුජනචිත්‌තස්‌ස හරණතො රමණතො ච හාරා නිරුත්‌තිනයෙන යථා ‘‘භවෙසු වන්‌තගමනො භගවා’’ති (විසුද්‌ධි. 1.144; පාරා. අට්‌ඨ. 1.වෙරඤ්‌ජකණ්‌ඩවණ්‌ණනා).

    Evaṃ vuttā soḷasa hārā dassitāti veditabbā. Harīyanti etehi, ettha vā suttageyyādivisayā aññāṇasaṃsayavipallāsāti hārā. Haranti vā sayaṃ tāni, haraṇamattameva vāti hārā phalūpacārena. Atha vā harīyanti voharīyanti dhammasaṃvaṇṇakadhammappaṭiggāhakehi dhammassa dānaggahaṇavasenāti hārā. Atha vā hārā viyāti hārā. Yathā hi anekaratanāvalisamūho hārasaṅkhāto attano avayavabhūtaratanasamphassehi samupajaniyamānahilādasukho hutvā tadupabhogijanasarīrasantāpaṃ nidāghapariḷāhūpajanitaṃ vūpasameti, evameva tepi nānāvidhaparamattharatanappabandhā saṃvaṇṇanāvisesā attano avayavabhūtaparamattharatanādhigamena samuppādiyamānanibbutisukhā dhammappaṭiggāhakajanahadayaparitāpaṃ kāmarāgādikilesahetukaṃ vūpasamentīti. Atha vā hārayanti aññāṇādinīhāraṃ apagamaṃ karonti ācikkhantīti vā hārā. Atha vā sotujanacittassa haraṇato ramaṇato ca hārā niruttinayena yathā ‘‘bhavesu vantagamano bhagavā’’ti (visuddhi. 1.144; pārā. aṭṭha. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā).

    ඉතො පරං පන නන්‌දියාවට්‌ටාදිපඤ්‌චවිධනයා වෙදිතබ්‌බා – තත්‌ථ තණ්‌හාවිජ්‌ජා සමුදයසච්‌චං, තාසං අධිට්‌ඨානාදිභූතා රූපධම්‌මා දුක්‌ඛසච්‌චං, තෙසං අප්‌පවත්‌ති නිරොධසච්‌චං, නිරොධප්‌පජානනා පටිපදා මග්‌ගසච්‌චං. තණ්‌හාගහණෙන චෙත්‌ථ මායාසාඨෙය්‍යමානාතිමානමදප්‌පමාදපාපිච්‌ඡතාපාපමිත්‌තතාඅහිරිකඅනොත්‌තප්‌පාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො. අවිජ්‌ජාගහණෙන විපරීතමනසිකාරකොධූපනාහමක්‌ඛපළාසඉස්‌සාමච්‌ඡරිය- සාරම්‌භදොවචස්‌සතාභවදිට්‌ඨිවිභවදිට්‌ඨිආදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො. වුත්‌තවිපරියායතො කුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො. කථං? අමායාඅසාඨෙය්‍යාදිවසෙන අවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන ච. තථා සමථපක්‌ඛියානං සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීනං , විපස්‌සනාපක්‌ඛියානං අනිච්‌චසඤ්‌ඤාදීනඤ්‌ච වසෙන වොදානපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති අයං නන්‌දියාවට්‌ටස්‌ස නයස්‌ස භූමි. යො හි තණ්‌හාඅවිජ්‌ජාහි සංකිලෙසපක්‌ඛස්‌ස සුත්‌තත්‌ථස්‌ස සමථවිපස්‌සනාහි වොදානපක්‌ඛස්‌ස ච චතුසච්‌චයොජනමුඛෙන නයනලක්‌ඛණො සංවණ්‌ණනාවිසෙසො, අයං නන්‌දියාවට්‌ටනයො නාම. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Ito paraṃ pana nandiyāvaṭṭādipañcavidhanayā veditabbā – tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tāsaṃ adhiṭṭhānādibhūtā rūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikaanottappādivasena akusalapakkho netabbo. Avijjāgahaṇena viparītamanasikārakodhūpanāhamakkhapaḷāsaissāmacchariya- sārambhadovacassatābhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyato kusalapakkho netabbo. Kathaṃ? Amāyāasāṭheyyādivasena aviparītamanasikārādivasena ca. Tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ , vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi. Yo hi taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanāhi vodānapakkhassa ca catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ nandiyāvaṭṭanayo nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘තණ්‌හඤ්‌ච අවිජ්‌ජම්‌පි ච, සමථෙන විපස්‌සනාය යො නෙති;

    ‘‘Taṇhañca avijjampi ca, samathena vipassanāya yo neti;

    සච්‌චෙහි යොජයිත්‌වා, අයං නයො නන්‌දියාවට්‌ටො’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Saccehi yojayitvā, ayaṃ nayo nandiyāvaṭṭo’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    නන්‌දියාවට්‌ටස්‌ස විය ආවට්‌ටො එතස්‌සාති නන්‌දියාවට්‌ටො. යථා හි නන්‌දියාවට්‌ටො අන්‌තො ඨිතෙන පධානාවයවෙන බහිද්‌ධා ආවට්‌ටති, එවමයම්‌පි නයොති අත්‌ථො. අථ වා නන්‌දියා තණ්‌හාය පමොදස්‌ස වා ආවට්‌ටො එත්‌ථාති නන්‌දියාවට්‌ටො.

    Nandiyāvaṭṭassa viya āvaṭṭo etassāti nandiyāvaṭṭo. Yathā hi nandiyāvaṭṭo anto ṭhitena padhānāvayavena bahiddhā āvaṭṭati, evamayampi nayoti attho. Atha vā nandiyā taṇhāya pamodassa vā āvaṭṭo etthāti nandiyāvaṭṭo.

    හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙන ගහිතෙසු තණ්‌හාවිජ්‌ජාතප්‌පක්‌ඛියධම්‌මෙසු තණ්‌හා ලොභො, අවිජ්‌ජා මොහො, අවිජ්‌ජාය සම්‌පයුත්‌තො ලොහිතෙ සති පුබ්‌බො විය තණ්‌හාය සති සිජ්‌ඣමානො ආඝාතො දොසො ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි, තප්‌පටිපක්‌ඛතො කුසලචිත්‌තග්‌ගහණෙන ච තීණි කුසලමූලානි ගහිතානි එව හොන්‌ති. ඉධාපි ලොභො සබ්‌බානි වා සාසවකුසලමූලානි සමුදයසච්‌චං, තන්‌නිබ්‌බත්‌තා තෙසං අධිට්‌ඨානගොචරභූතා උපාදානක්‌ඛන්‌ධා දුක්‌ඛසච්‌චන්‌තිආදිනා සච්‌චයොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඵලං පනෙත්‌ථ විමොක්‌ඛත්‌තයවසෙන නිද්‌ධාරෙතබ්‌බං, තීහි අකුසලමූලෙහි තිවිධදුච්‌චරිතසංකිලෙසමලවිසමඅකුසලසඤ්‌ඤාවිතක්‌කාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො, තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිතසමකුසලසඤ්‌ඤාවිතක්‌කසද්‌ධම්‌මසමාධිවිමොක්‌ඛමුඛාදිවසෙන වොදානපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති අයං තිපුක්‌ඛලස්‌ස නයස්‌ස භූමි. යො හි අකුසලමූලෙහි සංකිලෙසපක්‌ඛස්‌ස කුසලමූලෙහි වොදානපක්‌ඛස්‌ස සුත්‌තත්‌ථස්‌ස ච චතුසච්‌චයොජනාමුඛෙන නයනලක්‌ඛණො සංවණ්‌ණනාවිසෙසො, අයං තිපුක්‌ඛලනයො නාම. තීහි අවයවෙහි ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්‌ඛෙ, අලොභාදීහි ච වොදානපක්‌ඛෙ පුක්‌ඛලො සොභනොති තිපුක්‌ඛලො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Heṭṭhā vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato kusalacittaggahaṇena ca tīṇi kusalamūlāni gahitāni eva honti. Idhāpi lobho sabbāni vā sāsavakusalamūlāni samudayasaccaṃ, tannibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha vimokkhattayavasena niddhāretabbaṃ, tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamaakusalasaññāvitakkādivasena akusalapakkho netabbo, tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritasamakusalasaññāvitakkasaddhammasamādhivimokkhamukhādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi. Yo hi akusalamūlehi saṃkilesapakkhassa kusalamūlehi vodānapakkhassa suttatthassa ca catusaccayojanāmukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ tipukkhalanayo nāma. Tīhi avayavehi lobhādīhi saṃkilesapakkhe, alobhādīhi ca vodānapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යො අකුසලෙ සමූලෙහි,

    ‘‘Yo akusale samūlehi,

    නෙති කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි;

    Neti kusale ca kusalamūlehi;

    භූතං තථං අවිතථං,

    Bhūtaṃ tathaṃ avitathaṃ,

    තිපුක්‌ඛලං තං නයං ආහූ’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Tipukkhalaṃ taṃ nayaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    වුත්‌තනයෙන ගහිතෙසු තණ්‌හාවිජ්‌ජාතප්‌පක්‌ඛියධම්‌මෙසු විසෙසතො තණ්‌හාදිට්‌ඨීනං වසෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්‌ති, දුක්‌ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්‌ති ච විපල්‌ලාසා, අවිජ්‌ජාදිට්‌ඨීනං වසෙන අනිච්‌චෙ ‘‘නිච්‌ච’’න්‌ති, අනත්‌තනි ‘‘අත්‌තා’’ති විපල්‌ලාසා වෙදිතබ්‌බා. තෙසං පටිපක්‌ඛතො කුසලචිත්‌තග්‌ගහණෙන සිද්‌ධෙහි සතිවීරියසමාධිපඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියෙහි චත්‌තාරි සතිපට්‌ඨානානි සිද්‌ධානියෙව හොන්‌ති.

    Vuttanayena gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti, dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato kusalacittaggahaṇena siddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāniyeva honti.

    තත්‌ථ චතූහි ඉන්‌ද්‍රියෙහි චත්‌තාරො පුග්‌ගලා නිද්‌දිසිතබ්‌බා. කථං? දුවිධො හි තණ්‌හාචරිතො මුදින්‌ද්‍රියො තික්‌ඛින්‌ද්‍රියොති, තථා දිට්‌ඨිචරිතො. තෙසු පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්‌ති විපරියෙසග්‌ගාහී සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්‌ලක්‌ඛෙන්‌තො භාවනාබලෙන තං විපල්‌ලාසං සමුග්‌ඝාතෙත්‌වා සම්‌මත්‌තනියාමං ඔක්‌කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්‌ති විපරියෙසග්‌ගාහී ‘‘උප්‌පන්‌නං කාමවිතක්‌කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14; 6.58) වුත්‌තෙන වීරියසංවරභූතෙන වීරියබලෙන පටිපක්‌ඛං විනොදෙන්‌තො භාවනාබලෙන තං විපල්‌ලාසං විධමෙත්‌වා සම්‌මත්‌තනියාමං ඔක්‌කමති. තතියො අනිච්‌චෙ ‘‘නිච්‌ච’’න්‌ති විපල්‌ලාසග්‌ගාහී සමථබලෙන සමාහිතචිත්‌තො සඞ්‌ඛාරානං ඛණිකභාවං සල්‌ලක්‌ඛෙන්‌තො භාවනාබලෙන තං විපල්‌ලාසං සමුග්‌ඝාතෙත්‌වා සම්‌මත්‌තනියාමං ඔක්‌කමති. චතුත්‌ථො සන්‌තතිසමූහකිච්‌චාරම්‌මණඝනවඤ්‌චිතතාය ඵස්‌සාදිධම්‌මපුඤ්‌ජමත්‌තෙ අනත්‌තනි ‘‘අත්‌තා’’ති මිච්‌ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්‌ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්‌ඡාභිනිවෙසං විද්‌ධංසෙන්‌තො සාමඤ්‌ඤඵලං සච්‌ඡිකරොති. සුභසඤ්‌ඤාදීහි චතූහිපි වා විපල්‌ලාසෙහි සමුදයසච්‌චං, තෙසමධිට්‌ඨානාරම්‌මණභූතා පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා දුක්‌ඛසච්‌චන්‌තිආදිනා සච්‌චයොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඵලං පනෙත්‌ථ චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි, චතූහි චෙත්‌ථ විපල්‌ලාසෙහි චතුරාසවොඝයොගගන්‌ථඅගතිතණ්‌හුපාදානසල්‌ලවිඤ්‌ඤාණට්‌ඨිතිඅපරිඤ්‌ඤාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො, තථා චතූහි සතිපට්‌ඨානෙහි චතුබ්‌බිධජ්‌ඣානවිහාරාධිට්‌ඨානසුඛභාගියධම්‌මඅප්‌පමඤ්‌ඤාසම්‌මප්‌පධානඉද්‌ධිපාදාදිවසෙන වොදානපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති අයං සීහවික්‌කීළිතස්‌ස නයස්‌ස භූමි. යො හි සුභසඤ්‌ඤාදීහි විපල්‌ලාසෙහි සකලස්‌ස සංකිලෙසපක්‌ඛස්‌ස සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීහි ච වොදානපක්‌ඛස්‌ස චතුසච්‌චයොජනාවසෙන නයනලක්‌ඛණො සංවණ්‌ණනාවිසෙසො, අයං සීහවික්‌කීළිතො නාම. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyesaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyesaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena paṭipakkhaṃ vinodento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ vidhametvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsaggāhī samathabalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ sallakkhento bhāvanābalena taṃ vipallāsaṃ samugghātetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti. Subhasaññādīhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesamadhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogaganthaagatitaṇhupādānasallaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena akusalapakkho netabbo, tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajjhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Yo hi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalassa saṃkilesapakkhassa saddhindriyādīhi ca vodānapakkhassa catusaccayojanāvasena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso, ayaṃ sīhavikkīḷito nāma. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘යො නෙති විපල්‌ලාසෙහි,

    ‘‘Yo neti vipallāsehi,

    කිලෙසෙ ඉන්‌ද්‍රියෙහි සද්‌ධම්‌මෙ;

    Kilese indriyehi saddhamme;

    එතං නයං නයවිදූ,

    Etaṃ nayaṃ nayavidū,

    සීහවික්‌කීළිතං ආහූ’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Sīhavikkīḷitaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    අසන්‌තාසනජවපරක්‌කමාදිවිසෙසයොගෙන සීහො භගවා, තස්‌ස වික්‌කීළිතං දෙසනා වචීකම්‌මභූතො විහාරොති කත්‌වා විපල්‌ලාසතප්‌පටිපක්‌ඛපරිදීපනතො සීහස්‌ස වික්‌කීළිතං එත්‌ථාති සීහවික්‌කීළිතො, නයො. බලවිසෙසයොගදීපනතො වා සීහවික්‌කීළිතසදිසත්‌තා නයො සීහවික්‌කීළිතො. බලවිසෙසො චෙත්‌ථ සද්‌ධාදිබලං, දසබලානි එව වා.

    Asantāsanajavaparakkamādivisesayogena sīho bhagavā, tassa vikkīḷitaṃ desanā vacīkammabhūto vihāroti katvā vipallāsatappaṭipakkhaparidīpanato sīhassa vikkīḷitaṃ etthāti sīhavikkīḷito, nayo. Balavisesayogadīpanato vā sīhavikkīḷitasadisattā nayo sīhavikkīḷito. Balaviseso cettha saddhādibalaṃ, dasabalāni eva vā.

    ඉමෙසං පන තිණ්‌ණං අත්‌ථනයානං සිද්‌ධියා වොහාරනයද්‌වයං සිද්‌ධමෙව හොති. තථා හි අත්‌ථනයත්‌තයදිසාභාවෙන කුසලාදිධම්‌මානං ආලොචනං දිසාලොචනං. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayattayadisābhāvena kusalādidhammānaṃ ālocanaṃ disālocanaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘වෙය්‍යාකරණෙසු හි යෙ,

    ‘‘Veyyākaraṇesu hi ye,

    කුසලාකුසලා තහිං තහිං වුත්‌තා;

    Kusalākusalā tahiṃ tahiṃ vuttā;

    මනසා ඔලොකයතෙ,

    Manasā olokayate,

    තං ඛු දිසාලොචනං ආහූ’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Taṃ khu disālocanaṃ āhū’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    තථා ආලොචිතානං තෙසං ධම්‌මානං අත්‌ථනයත්‌තයයොජනෙ සමානයනතො අඞ්‌කුසො විය අඞ්‌කුසො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Tathā ālocitānaṃ tesaṃ dhammānaṃ atthanayattayayojane samānayanato aṅkuso viya aṅkuso. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ඔලොකෙත්‌වා දිසලොචනෙන, උක්‌ඛිපිය යං සමානෙති;

    ‘‘Oloketvā disalocanena, ukkhipiya yaṃ samāneti;

    සබ්‌බෙ කුසලාකුසලෙ, අයං නයො අඞ්‌කුසො නාමා’’ති. (නෙත්‌ති. 4 නිද්‌දෙසවාර);

    Sabbe kusalākusale, ayaṃ nayo aṅkuso nāmā’’ti. (netti. 4 niddesavāra);

    තස්‌මා මනසාව අත්‌ථනයානං දිසාභූතධම්‌මානං ලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්‌කුසොති පඤ්‌චපි නයානි යුත්‌තානි හොන්‌ති.

    Tasmā manasāva atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ locanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayāni yuttāni honti.

    එත්‌තාවතා ච –

    Ettāvatā ca –

    ‘‘පඨමො නන්‌දියාවට්‌ටො, දුතියො ච තිපුක්‌ඛලො;

    ‘‘Paṭhamo nandiyāvaṭṭo, dutiyo ca tipukkhalo;

    සීහවික්‌කීළිතො නාම, තතියො නයලඤ්‌ජකො.

    Sīhavikkīḷito nāma, tatiyo nayalañjako.

    දිසාලොචනමාහංසු, චතුත්‌ථං නයමුත්‌තමං;

    Disālocanamāhaṃsu, catutthaṃ nayamuttamaṃ;

    පඤ්‌චමො අඞ්‌කුසො නාම, සබ්‌බෙ පඤ්‌ච නයා ගතා’’ති. (නෙත්‌ති. 1 උද්‌දෙසවාර) –

    Pañcamo aṅkuso nāma, sabbe pañca nayā gatā’’ti. (netti. 1 uddesavāra) –

    එවං වුත්‌තපඤ්‌චනයාපි එත්‌ථ දස්‌සිතාති වෙදිතබ්‌බා. නයති සංකිලෙසං වොදානඤ්‌ච විභාගතො ඤාපෙතීති නයො, ලඤ්‌ජෙති පකාසෙති සුත්‌තත්‌ථන්‌ති ලඤ්‌ජකො, නයො ච සො ලඤ්‌ජකො චාති නයලඤ්‌ජකො. ඉදඤ්‌ච සුත්‌තං සොළසවිධෙ සුත්‌තන්‌තපට්‌ඨානෙ සංකිලෙසභාගියං බ්‍යතිරෙකමුඛෙන නිබ්‌බෙධාසෙක්‌ඛභාගියන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අට්‌ඨවීසතිවිධෙ පන සුත්‌තන්‌තපට්‌ඨානෙ ලොකියලොකුත්‌තරං සත්‌තධම්‌මාධිට්‌ඨානං ඤාණඤ්‌ඤෙය්‍යං දස්‌සනභාවනං සකවචනං විස්‌සජ්‌ජනීයං කුසලාකුසලං අනුඤ්‌ඤාතං පටික්‌ඛිත්‌තඤ්‌චාති වෙදිතබ්‌බං.

    Evaṃ vuttapañcanayāpi ettha dassitāti veditabbā. Nayati saṃkilesaṃ vodānañca vibhāgato ñāpetīti nayo, lañjeti pakāseti suttatthanti lañjako, nayo ca so lañjako cāti nayalañjako. Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesabhāgiyaṃ byatirekamukhena nibbedhāsekkhabhāgiyanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇaññeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittañcāti veditabbaṃ.

    තත්‌ථ සොළසවිධසුත්‌තන්‌තං පට්‌ඨානං නාම ‘‘සංකිලෙසභාගියං සුත්‌තං, වාසනාභාගියං සුත්‌තං, නිබ්‌බෙධභාගියං සුත්‌තං, අසෙක්‌ඛභාගියං සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච වාසනාභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, වාසනාභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, වාසනාභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච වාසනාභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච වාසනාභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, වාසනාභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, සංකිලෙසභාගියඤ්‌ච වාසනාභාගියඤ්‌ච නිබ්‌බෙධභාගියඤ්‌ච අසෙක්‌ඛභාගියඤ්‌ච සුත්‌තං, නෙව සංකිලෙසභාගියං න වාසනාභාගියං න නිබ්‌බෙධභාගියං න අසෙක්‌ඛභාගියං සුත්‌ත’’න්‌ති (නෙත්‌ති. 89) එවං වුත්‌තසොළසසාසනපට්‌ඨානානි.

    Tattha soḷasavidhasuttantaṃ paṭṭhānaṃ nāma ‘‘saṃkilesabhāgiyaṃ suttaṃ, vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ, nibbedhabhāgiyaṃ suttaṃ, asekkhabhāgiyaṃ suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, saṃkilesabhāgiyañca vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ, neva saṃkilesabhāgiyaṃ na vāsanābhāgiyaṃ na nibbedhabhāgiyaṃ na asekkhabhāgiyaṃ sutta’’nti (netti. 89) evaṃ vuttasoḷasasāsanapaṭṭhānāni.

    තත්‌ථ සංකිලිස්‌සන්‌ති එතෙනාති සංකිලෙසො, සංකිලෙසභාගෙ සංකිලෙසකොට්‌ඨාසෙ පවත්‌තං සංකිලෙසභාගියං. වාසනා පුඤ්‌ඤභාවනා, වාසනාභාගෙ පවත්‌තං වාසනාභාගියං, වාසනං භජාපෙතීති වා වාසනාභාගියං. නිබ්‌බිජ්‌ඣනං ලොභක්‌ඛන්‌ධාදීනං පදාලනං නිබ්‌බෙධො, නිබ්‌බෙධභාගෙ පවත්‌තං, නිබ්‌බෙධං භජාපෙතීති වා නිබ්‌බෙධභාගියං. පරිනිට්‌ඨිතසික්‌ඛා ධම්‌මා අසෙක්‌ඛා, අසෙක්‌ඛභාගෙ පවත්‌තං, අසෙක්‌ඛෙ භජාපෙතීති වා අසෙක්‌ඛභාගියං. තෙසු යත්‌ථ තණ්‌හාදිසංකිලෙසො විභත්‌තො, ඉදං සංකිලෙසභාගියං. යත්‌ථ දානාදිපුඤ්‌ඤකිරියවත්‌ථු විභත්‌තං, ඉදං වාසනාභාගියං. යත්‌ථ සෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො විභත්‌තා, ඉදං නිබ්‌බෙධභාගියං. යත්‌ථ පන අසෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො විභත්‌තා, ඉදං අසෙක්‌ඛභාගියං. ඉතරානි තෙසං වොමිස්‌සකනයවසෙන වුත්‌තානි. සබ්‌බාසවසංවරපරියායාදීනං වසෙන සබ්‌බභාගියං වෙදිතබ්‌බං. තත්‌ථ හි සංකිලෙසධම්‌මා ලොකියසුචරිතධම්‌මා සෙක්‌ඛා ධම්‌මා අසෙක්‌ඛා ධම්‌මා ච විභත්‌තා. සබ්‌බභාගියං පන ‘‘පස්‌සං න පස්‌සතී’’තිආදිකං උදකාදිඅනුවාදවචනං වෙදිතබ්‌බං.

    Tattha saṃkilissanti etenāti saṃkileso, saṃkilesabhāge saṃkilesakoṭṭhāse pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Vāsanā puññabhāvanā, vāsanābhāge pavattaṃ vāsanābhāgiyaṃ, vāsanaṃ bhajāpetīti vā vāsanābhāgiyaṃ. Nibbijjhanaṃ lobhakkhandhādīnaṃ padālanaṃ nibbedho, nibbedhabhāge pavattaṃ, nibbedhaṃ bhajāpetīti vā nibbedhabhāgiyaṃ. Pariniṭṭhitasikkhā dhammā asekkhā, asekkhabhāge pavattaṃ, asekkhe bhajāpetīti vā asekkhabhāgiyaṃ. Tesu yattha taṇhādisaṃkileso vibhatto, idaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ. Yattha dānādipuññakiriyavatthu vibhattaṃ, idaṃ vāsanābhāgiyaṃ. Yattha sekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yattha pana asekkhā sīlakkhandhādayo vibhattā, idaṃ asekkhabhāgiyaṃ. Itarāni tesaṃ vomissakanayavasena vuttāni. Sabbāsavasaṃvarapariyāyādīnaṃ vasena sabbabhāgiyaṃ veditabbaṃ. Tattha hi saṃkilesadhammā lokiyasucaritadhammā sekkhā dhammā asekkhā dhammā ca vibhattā. Sabbabhāgiyaṃ pana ‘‘passaṃ na passatī’’tiādikaṃ udakādianuvādavacanaṃ veditabbaṃ.

    අට්‌ඨවීසතිවිධං සුත්‌තන්‌තපට්‌ඨානං පන ‘‘ලොකියං, ලොකුත්‌තරං, ලොකියඤ්‌ච ලොකුත්‌තරඤ්‌ච, සත්‌තාධිට්‌ඨානං, ධම්‌මාධිට්‌ඨානං, සත්‌තාධිට්‌ඨානඤ්‌ච ධම්‌මාධිට්‌ඨානඤ්‌ච, ඤාණං, ඤෙය්‍යං, ඤාණඤ්‌ච ඤෙය්‍යඤ්‌ච, දස්‌සනං, භාවනා, දස්‌සනඤ්‌ච භාවනා ච, සකවචනං, පරවචනං, සකවචනඤ්‌ච පරවචනඤ්‌ච, විස්‌සජ්‌ජනීයං, අවිස්‌සජ්‌ජනීයං, විස්‌සජ්‌ජනීයඤ්‌ච අවිස්‌සජ්‌ජනීයඤ්‌ච, කම්‌මං, විපාකො, කම්‌මඤ්‌ච විපාකො ච කුසලං, අකුසලං, කුසලඤ්‌ච අකුසලඤ්‌ච අනුඤ්‌ඤාතං, පටික්‌ඛිත්‌තං, අනුඤ්‌ඤාතඤ්‌ච පටික්‌ඛිත්‌තඤ්‌ච, ථවො’’ති (නෙත්‌ති. 112) එවමාගතානි අට්‌ඨවීසති සාසනපට්‌ඨානානි. තත්‌ථ ලොකියන්‌ති ලොකෙ නියුත්‌තො, ලොකෙ වා විදිතො ලොකියො. ඉධ පන ලොකියො අත්‌ථො යස්‌මිං සුත්‌තෙ වුත්‌තො, තං සුත්‌තං ලොකියං. තථා ලොකුත්‌තරං. යස්‌මිං පන සුත්‌තෙ පදෙසෙන ලොකියං, පදෙසෙන ලොකුත්‌තරං වුත්‌තං, තං ලොකියඤ්‌ච ලොකුත්‌තරඤ්‌ච. සත්‌තඅධිප්‌පායසත්‌තපඤ්‌ඤත්‌තිමුඛෙන දෙසිතං සත්‌තාධිට්‌ඨානං. ධම්‌මවසෙන දෙසිතං ධම්‌මාධිට්‌ඨානං. උභයවසෙන දෙසිතං සත්‌තාධිට්‌ඨානඤ්‌ච ධම්‌මාධිට්‌ඨානඤ්‌ච. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බපදෙසු අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. බුද්‌ධාදීනං පන ගුණාභිත්‌ථවනවසෙන පවත්‌තං සුත්‌තං ථවො නාම –

    Aṭṭhavīsatividhaṃ suttantapaṭṭhānaṃ pana ‘‘lokiyaṃ, lokuttaraṃ, lokiyañca lokuttarañca, sattādhiṭṭhānaṃ, dhammādhiṭṭhānaṃ, sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca, ñāṇaṃ, ñeyyaṃ, ñāṇañca ñeyyañca, dassanaṃ, bhāvanā, dassanañca bhāvanā ca, sakavacanaṃ, paravacanaṃ, sakavacanañca paravacanañca, vissajjanīyaṃ, avissajjanīyaṃ, vissajjanīyañca avissajjanīyañca, kammaṃ, vipāko, kammañca vipāko ca kusalaṃ, akusalaṃ, kusalañca akusalañca anuññātaṃ, paṭikkhittaṃ, anuññātañca paṭikkhittañca, thavo’’ti (netti. 112) evamāgatāni aṭṭhavīsati sāsanapaṭṭhānāni. Tattha lokiyanti loke niyutto, loke vā vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiṃ sutte vutto, taṃ suttaṃ lokiyaṃ. Tathā lokuttaraṃ. Yasmiṃ pana sutte padesena lokiyaṃ, padesena lokuttaraṃ vuttaṃ, taṃ lokiyañca lokuttarañca. Sattaadhippāyasattapaññattimukhena desitaṃ sattādhiṭṭhānaṃ. Dhammavasena desitaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Ubhayavasena desitaṃ sattādhiṭṭhānañca dhammādhiṭṭhānañca. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Buddhādīnaṃ pana guṇābhitthavanavasena pavattaṃ suttaṃ thavo nāma –

    ‘‘මග්‌ගානට්‌ඨඞ්‌ගිකො සෙට්‌ඨො, සච්‌චානං චතුරො පදා;

    ‘‘Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho, saccānaṃ caturo padā;

    විරාගො සෙට්‌ඨො ධම්‌මානං, ද්‌විපදානඤ්‌ච චක්‌ඛුමා’’ති. (ධ. ප. 273; නෙත්‌ති. 170; පෙටකො. 30) ආදිකං විය –

    Virāgo seṭṭho dhammānaṃ, dvipadānañca cakkhumā’’ti. (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30) ādikaṃ viya –

    නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    2. සද්‌දගරුකාදීනන්‌ති ආදිසද්‌දෙන ගන්‌ධරසඵොට්‌ඨබ්‌බගරුකෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති. ආසයවසෙනාති අජ්‌ඣාසයවසෙන. උතුසමුට්‌ඨානොපි ඉත්‌ථිසන්‌තානගතො සද්‌දො ලබ්‌භති, සො ඉධ නාධිප්‌පෙතොති ‘‘චිත්‌තසමුට්‌ඨානො’’ති වුත්‌තං. කථිතසද්‌දො ආලාපාදිසද්‌දො. ගීතසද්‌දො සරෙන ගායනසද්‌දො. ඉත්‌ථියා හසනසද්‌දොපෙත්‌ථ සඞ්‌ගහෙතබ්‌බො තස්‌සපි පුරිසෙන අස්‌සාදෙතබ්‌බතො. තෙනාහ – ‘‘අපිච ඛො මාතුගාමස්‌ස සද්‌දං සුණාති තිරොකුට්‌ටා වා තිරොපාකාරා වා හසන්‌තියා වා භණන්‌තියා වා ගායන්‌තියා වා, සො තදස්‌සාදෙතී’’තිආදි. නිවත්‌ථනිවාසනස්‌සාති ඛලිත්‌ථද්‌ධස්‌ස නිවාසනස්‌ස. අලඞ්‌කාරස්‌සාති නූපුරාදිකස්‌ස අලඞ්‌කාරස්‌ස. ඉත්‌ථිසද්‌දොත්‌වෙව වෙදිතබ්‌බොති ඉත්‌ථිපටිබද්‌ධභාවතො වුත්‌තං. තෙනාහ – ‘‘සබ්‌බොපී’’තිආදි. අවිදූරට්‌ඨානෙති තස්‌ස හත්‌ථිකුලස්‌ස වසනට්‌ඨානතො අවිදූරට්‌ඨානෙ. කායූපපන්‌නොති සම්‌පන්‌නකායො ථිරකථිනමහාකායො. මහාහත්‌ථීති මහානුභාවො හත්‌ථී. ජෙට්‌ඨකං කත්‌වාති යූථපතිං කත්‌වා.

    2.Saddagarukādīnanti ādisaddena gandharasaphoṭṭhabbagaruke saṅgaṇhāti. Āsayavasenāti ajjhāsayavasena. Utusamuṭṭhānopi itthisantānagato saddo labbhati, so idha nādhippetoti ‘‘cittasamuṭṭhāno’’ti vuttaṃ. Kathitasaddo ālāpādisaddo. Gītasaddo sarena gāyanasaddo. Itthiyā hasanasaddopettha saṅgahetabbo tassapi purisena assādetabbato. Tenāha – ‘‘apica kho mātugāmassa saddaṃ suṇāti tirokuṭṭā vā tiropākārā vā hasantiyā vā bhaṇantiyā vā gāyantiyā vā, so tadassādetī’’tiādi. Nivatthanivāsanassāti khalitthaddhassa nivāsanassa. Alaṅkārassāti nūpurādikassa alaṅkārassa. Itthisaddotveva veditabboti itthipaṭibaddhabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘sabbopī’’tiādi. Avidūraṭṭhāneti tassa hatthikulassa vasanaṭṭhānato avidūraṭṭhāne. Kāyūpapannoti sampannakāyo thirakathinamahākāyo. Mahāhatthīti mahānubhāvo hatthī. Jeṭṭhakaṃ katvāti yūthapatiṃ katvā.

    කථිනතික්‌ඛභාවෙන සිඞ්‌ගසදිසත්‌තා අළසඞ්‌ඛාතානි සිඞ්‌ගානි එතස්‌ස අත්‌ථීති සිඞ්‌ගී, සුවණ්‌ණවණ්‌ණතාය මහාබලතාය ච සීහහත්‌ථිආදිමිගසදිසත්‌තා මිගො වියාති මිගො. තත්‌ථ තත්‌ථ කිච්‌චං නෙතුභාවෙන චක්‌ඛුයෙව නෙත්‌තං, තං උග්‌ගතට්‌ඨෙන ආයතං එතස්‌සාති ආයතචක්‌ඛුනෙත්‌තො. අට්‌ඨි එව තචො එතස්‌සාති අට්‌ඨිත්‌තචො. තෙනාභිභූතොති තෙන මිගෙන අභිභූතො අජ්‌ඣොත්‌ථටො නිච්‌චලග්‌ගහිතො හුත්‌වා. කරුණං රුදාමීති කාරුඤ්‌ඤපත්‌තො හුත්‌වා රොදාමි විරවාමි. පච්‌චත්‌ථිකභයතො මුත්‌ති නාම යථා තථා සහායවතො හොති, න එකාකිනොති ආහ – ‘‘මා හෙව මං පාණසමං ජහෙය්‍යා’’ති. තත්‌ථ මා හෙව මන්‌ති මං එවරූපං බ්‍යසනං පත්‌තං අත්‌තනො පාණසමං පියසාමිකං ත්‌වං මාහෙව ජහි.

    Kathinatikkhabhāvena siṅgasadisattā aḷasaṅkhātāni siṅgāni etassa atthīti siṅgī, suvaṇṇavaṇṇatāya mahābalatāya ca sīhahatthiādimigasadisattā migo viyāti migo. Tattha tattha kiccaṃ netubhāvena cakkhuyeva nettaṃ, taṃ uggataṭṭhena āyataṃ etassāti āyatacakkhunetto. Aṭṭhi eva taco etassāti aṭṭhittaco. Tenābhibhūtoti tena migena abhibhūto ajjhotthaṭo niccalaggahito hutvā. Karuṇaṃ rudāmīti kāruññapatto hutvā rodāmi viravāmi. Paccatthikabhayato mutti nāma yathā tathā sahāyavato hoti, na ekākinoti āha – ‘‘mā heva maṃ pāṇasamaṃ jaheyyā’’ti. Tattha mā heva manti maṃ evarūpaṃ byasanaṃ pattaṃ attano pāṇasamaṃ piyasāmikaṃ tvaṃ māheva jahi.

    කුඤ්‌චෙ ගිරිකූටෙ රමති අභිරමති, තත්‌ථ වා විචරති, කොඤ්‌ජනාදං නදන්‌තො වා විචරති, කු වා පථවී, තදභිඝාතෙන ජීරතීති කුඤ්‌ජරො. සට්‌ඨිහායනන්‌ති ජාතියා සට්‌ඨිවස්‌සකාලස්‌මිං කුඤ්‌ජරා ථාමෙන පරිහායන්‌ති, තං සන්‌ධාය එවමාහ. පථබ්‍යා චාතුරන්‌තායාති චතූසු දිසාසු සමුද්‌දං පත්‌වා ඨිතාය චාතුරන්‌තාය පථවියා. සුප්‌පියොති සුට්‌ඨු පියො. තෙසං ත්‌වං වාරිජො සෙට්‌ඨොති යෙ සමුද්‌දෙ වා ගඞ්‌ගාය වා යමුනාය වා නම්‌මදානදියා වා කුළීරා, තෙසං සබ්‌බෙසං වණ්‌ණසම්‌පත්‌තියා මහන්‌තත්‌තෙන ච වාරිම්‌හි ජාතත්‌තා වාරිජො ත්‌වමෙව සෙට්‌ඨො පසත්‌ථතරො. මුඤ්‌ච රොදන්‌තියා පතින්‌ති සබ්‌බෙසං සෙට්‌ඨත්‌තා තමෙව යාචාමි, රොදමානාය මය්‌හං සාමිකං මුඤ්‌ච. අථාති ගහණස්‌ස සිථිලකරණසමනන්‌තරමෙව. එතස්‌සාති පටිසත්‌තුමද්‌දනස්‌ස.

    Kuñce girikūṭe ramati abhiramati, tattha vā vicarati, koñjanādaṃ nadanto vā vicarati, ku vā pathavī, tadabhighātena jīratīti kuñjaro. Saṭṭhihāyananti jātiyā saṭṭhivassakālasmiṃ kuñjarā thāmena parihāyanti, taṃ sandhāya evamāha. Pathabyā cāturantāyāti catūsu disāsu samuddaṃ patvā ṭhitāya cāturantāya pathaviyā. Suppiyoti suṭṭhu piyo. Tesaṃ tvaṃ vārijo seṭṭhoti ye samudde vā gaṅgāya vā yamunāya vā nammadānadiyā vā kuḷīrā, tesaṃ sabbesaṃ vaṇṇasampattiyā mahantattena ca vārimhi jātattā vārijo tvameva seṭṭho pasatthataro. Muñca rodantiyā patinti sabbesaṃ seṭṭhattā tameva yācāmi, rodamānāya mayhaṃ sāmikaṃ muñca. Athāti gahaṇassa sithilakaraṇasamanantarameva. Etassāti paṭisattumaddanassa.

    පබ්‌බතගහනං නිස්‌සායාති තිස්‌සො පබ්‌බතරාජියො අතික්‌කමිත්‌වා චතුත්‌ථාය පබ්‌බතරාජියං පබ්‌බතගහනං උපනිස්‌සාය. එවං වදතීති ‘‘උදෙතයං චක්‌ඛුමා’’තිආදිනා (ජා. 1.2.17) ඉමං බුද්‌ධමන්‌තං මන්‌තෙන්‌තො වදති.

    Pabbatagahanaṃ nissāyāti tisso pabbatarājiyo atikkamitvā catutthāya pabbatarājiyaṃ pabbatagahanaṃ upanissāya. Evaṃ vadatīti ‘‘udetayaṃ cakkhumā’’tiādinā (jā. 1.2.17) imaṃ buddhamantaṃ mantento vadati.

    තත්‌ථ උදෙතීති පාචීනලොකධාතුතො උග්‌ගච්‌ඡති. චක්‌ඛුමාති සකලචක්‌කවාළවාසීනං අන්‌ධකාරං විධමිත්‌වා චක්‌ඛුප්‌පටිලාභකරණෙන යන්‌තෙන තෙසං දින්‌නං චක්‌ඛු, තෙන චක්‌ඛුනා චක්‌ඛුමා. එකරාජාති සකලචක්‌කවාළෙ ආලොකකරානං අන්‌තරෙ සෙට්‌ඨට්‌ඨෙන රඤ්‌ජනට්‌ඨෙන ච එකරාජා. හරිස්‌සවණ්‌ණොති හරිසමානවණ්‌ණො, සුවණ්‌ණවණ්‌ණොති අත්‌ථො. පථවිං පභාසෙතීති පථවිප්‌පභාසො. තං තං නමස්‌සාමීති තස්‌මා තං එවරූපං භවන්‌තං නමස්‌සාමි වන්‌දාමි. තයාජ්‌ජ ගුත්‌තා විහරෙම්‌හ දිවසන්‌ති තයා අජ්‌ජ රක්‌ඛිතා හුත්‌වා ඉමං දිවසං චතුඉරියාපථවිහාරෙන සුඛං විහරෙය්‍යාම.

    Tattha udetīti pācīnalokadhātuto uggacchati. Cakkhumāti sakalacakkavāḷavāsīnaṃ andhakāraṃ vidhamitvā cakkhuppaṭilābhakaraṇena yantena tesaṃ dinnaṃ cakkhu, tena cakkhunā cakkhumā. Ekarājāti sakalacakkavāḷe ālokakarānaṃ antare seṭṭhaṭṭhena rañjanaṭṭhena ca ekarājā. Harissavaṇṇoti harisamānavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇoti attho. Pathaviṃ pabhāsetīti pathavippabhāso. Taṃ taṃ namassāmīti tasmā taṃ evarūpaṃ bhavantaṃ namassāmi vandāmi. Tayājja guttā viharemha divasanti tayā ajja rakkhitā hutvā imaṃ divasaṃ catuiriyāpathavihārena sukhaṃ vihareyyāma.

    එවං බොධිසත්‌තො ඉමාය ගාථාය සූරියං නමස්‌සිත්‌වා දුතියගාථාය අතීතෙ පරිනිබ්‌බුතෙ බුද්‌ධෙ චෙව බුද්‌ධගුණෙ ච නමස්‌සති ‘‘යෙ බ්‍රාහ්‌මණා’’තිආදිනා. තත්‌ථ යෙ බ්‍රාහ්‌මණාති යෙ බාහිතපාපා පරිසුද්‌ධා බ්‍රාහ්‌මණා. වෙදගූති වෙදානං පාරං ගතා, වෙදෙහි පාරං ගතාති වා වෙදගූ. ඉධ පන සබ්‌බෙ සඞ්‌ඛතධම්‌මෙ විදිතෙ පාකටෙ කත්‌වා කතාති වෙදගූ. තෙනෙවාහ – ‘‘සබ්‌බධම්‌මෙ’’ති. සබ්‌බෙ ඛන්‌ධායතනධාතුධම්‌මෙ සලක්‌ඛණසාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණවසෙන අත්‌තනො ඤාණස්‌ස විදිතෙ පාකටෙ කත්‌වා තිණ්‌ණං මාරානං මත්‌ථකං මද්‌දිත්‌වා සම්‌මාසම්‌බොධිං පත්‌තා, සංසාරං වා අතික්‌කන්‌තාති අත්‌ථො. තෙ මෙ නමොති තෙ මම ඉමං නමක්‌කාරං පටිච්‌ඡන්‌තු. තෙ ච මං පාලයන්‌තූති එවං මයා නමස්‌සිතා ච තෙ භගවන්‌තො මං පාලයන්‌තු රක්‌ඛන්‌තු. නමත්‌තු බුද්‌ධානං…පෙ.… විමුත්‌තියාති අයං මම නමක්‌කාරො අතීතානං පරිනිබ්‌බුතානං බුද්‌ධානං අත්‌ථු, තෙසංයෙව චතූසු ඵලෙසු ඤාණසඞ්‌ඛාතාය බොධියා අත්‌ථු, තථා තෙසඤ්‌ඤෙව අරහත්‌තඵලවිමුත්‌තියා විමුත්‌තානං අත්‌ථු, යා ච නෙසං තදඞ්‌ගවික්‌ඛම්‌භනසමුච්‌ඡෙදප්‌පටිප්‌පස්‌සද්‌ධිනිස්‌සරණසඞ්‌ඛාතා පඤ්‌චවිධා විමුත්‌ති, තාය විමුත්‌තියාපි අයං මය්‌හං නමක්‌කාරො අත්‌ථූති අත්‌ථො. ඉමං සො පරිත්‌තං කත්‌වා, මොරො චරති එසනාති ඉදං පන පදද්‌වයං සත්‌ථා අභිසම්‌බුද්‌ධො හුත්‌වා ආහ. තස්‌සත්‌ථො – භික්‌ඛවෙ, සො මොරො ඉමං පරිත්‌තං ඉමං රක්‌ඛං කත්‌වා අත්‌තනො ගොචරභූමියං පුප්‌ඵඵලාදීනං අත්‌ථාය නානප්‌පකාරාය එසනාය චරතීති.

    Evaṃ bodhisatto imāya gāthāya sūriyaṃ namassitvā dutiyagāthāya atīte parinibbute buddhe ceva buddhaguṇe ca namassati ‘‘ye brāhmaṇā’’tiādinā. Tattha ye brāhmaṇāti ye bāhitapāpā parisuddhā brāhmaṇā. Vedagūti vedānaṃ pāraṃ gatā, vedehi pāraṃ gatāti vā vedagū. Idha pana sabbe saṅkhatadhamme vidite pākaṭe katvā katāti vedagū. Tenevāha – ‘‘sabbadhamme’’ti. Sabbe khandhāyatanadhātudhamme salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena attano ñāṇassa vidite pākaṭe katvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā sammāsambodhiṃ pattā, saṃsāraṃ vā atikkantāti attho. Te me namoti te mama imaṃ namakkāraṃ paṭicchantu. Te ca maṃ pālayantūti evaṃ mayā namassitā ca te bhagavanto maṃ pālayantu rakkhantu. Namattu buddhānaṃ…pe… vimuttiyāti ayaṃ mama namakkāro atītānaṃ parinibbutānaṃ buddhānaṃ atthu, tesaṃyeva catūsu phalesu ñāṇasaṅkhātāya bodhiyā atthu, tathā tesaññeva arahattaphalavimuttiyā vimuttānaṃ atthu, yā ca nesaṃ tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātā pañcavidhā vimutti, tāya vimuttiyāpi ayaṃ mayhaṃ namakkāro atthūti attho. Imaṃ so parittaṃ katvā, moro carati esanāti idaṃ pana padadvayaṃ satthā abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano gocarabhūmiyaṃ pupphaphalādīnaṃ atthāya nānappakārāya esanāya caratīti.

    එවං දිවසං චරිත්‌වා සායං පබ්‌බතමත්‌ථකෙ නිසීදිත්‌වා අත්‌ථං ගච්‌ඡන්‌තං සූරියං ඔලොකෙන්‌තො බුද්‌ධගුණෙ ආවජ්‌ජෙත්‌වා නිවාසට්‌ඨානෙ රක්‌ඛාවරණත්‌ථාය පුන බ්‍රහ්‌මමන්‌තං වදන්‌තො ‘‘අපෙතය’’න්‌තිආදිමාහ. තෙනෙවාහ – ‘‘දිවසං ගොචරං ගහෙත්‌වා’’තිආදි. තත්‌ථ අපෙතීති අපයාති අත්‌ථං ගච්‌ඡති. ඉමං සො පරිත්‌තං කත්‌වා මොරො වාසමකප්‌පයීති ඉදම්‌පි අභිසම්‌බුද්‌ධො හුත්‌වා ආහ. තස්‌සත්‌ථො – භික්‌ඛවෙ, සො මොරො ඉමං පරිත්‌තං ඉමං රක්‌ඛං කත්‌වා අත්‌තනො නිවාසට්‌ඨානෙ වාසං සංකප්‌පයිත්‌ථාති. පරිත්‌තකම්‌මතො පුරෙතරමෙවාති පරිත්‌තකම්‌මකරණතො පුරෙතරමෙව. මොරකුක්‌කුටිකායාති කුක්‌කුටිකාසදිසාය මොරච්‌ඡාපිකාය.

    Evaṃ divasaṃ caritvā sāyaṃ pabbatamatthake nisīditvā atthaṃ gacchantaṃ sūriyaṃ olokento buddhaguṇe āvajjetvā nivāsaṭṭhāne rakkhāvaraṇatthāya puna brahmamantaṃ vadanto ‘‘apetaya’’ntiādimāha. Tenevāha – ‘‘divasaṃ gocaraṃ gahetvā’’tiādi. Tattha apetīti apayāti atthaṃ gacchati. Imaṃ so parittaṃ katvā moro vāsamakappayīti idampi abhisambuddho hutvā āha. Tassattho – bhikkhave, so moro imaṃ parittaṃ imaṃ rakkhaṃ katvā attano nivāsaṭṭhāne vāsaṃ saṃkappayitthāti. Parittakammato puretaramevāti parittakammakaraṇato puretarameva. Morakukkuṭikāyāti kukkuṭikāsadisāya moracchāpikāya.

    3. තතියෙ රූපායතනස්‌ස විය ගන්‌ධායතනස්‌සපි සමුට්‌ඨාපකපච්‌චයවසෙන විසෙසො නත්‌ථීති ආහ – ‘‘චතුසමුට්‌ඨානික’’න්‌ති. ඉත්‌ථියා සරීරගන්‌ධස්‌ස කායාරුළ්‌හඅනුලෙපනාදිගන්‌ධස්‌ස ච තප්‌පටිබද්‌ධභාවතො අවිසෙසෙන ගහණප්‌පසඞ්‌ගෙ ඉධාධිප්‌පෙතගන්‌ධං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ‘‘ස්‌වාය’’න්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ ඉත්‌ථියාති පාකතිකාය ඉත්‌ථියා. දුග්‌ගන්‌ධොති පාකතිකාය ඉත්‌ථියා සරීරගන්‌ධභාවතො දුග්‌ගන්‌ධො හොති. ඉධාධිප්‌පෙතොති ඉට්‌ඨභාවතො අස්‌සාදෙතබ්‌බත්‌තා වුත්‌තං. කථං පන ඉත්‌ථියා සරීරගන්‌ධස්‌ස දුග්‌ගන්‌ධභාවොති ආහ – ‘‘එකච්‌චා හී’’තිආදි. තත්‌ථ අස්‌සස්‌ස විය ගන්‌ධො අස්‌සා අත්‌ථීති අස්‌සගන්‌ධිනී. මෙණ්‌ඩකස්‌ස විය ගන්‌ධො අස්‌සා අත්‌ථීති මෙණ්‌ඩකගන්‌ධිනී. සෙදස්‌ස විය ගන්‌ධො අස්‌සා අත්‌ථීති සෙදගන්‌ධිනී. සොණිතස්‌ස විය ගන්‌ධො අස්‌සා අත්‌ථීති සොණිතගන්‌ධිනී. රජ්‌ජතෙවාති අනාදිමති සංසාරෙ අවිජ්‌ජාදිකිලෙසවාසනාය පරිකඩ්‌ඪිතහදයත්‌තා ඵොට්‌ඨබ්‌බස්‌සාදගධිතචිත්‌තතාය ච අන්‌ධබාලො එවරූපායපි දුග්‌ගන්‌ධසරීරාය ඉත්‌ථියා රජ්‌ජතියෙව. පාකතිකාය ඉත්‌ථියා සරීරගන්‌ධස්‌ස දුග්‌ගන්‌ධභාවං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි විසිට්‌ඨාය එකච්‌චාය ඉත්‌ථියා තදභාවං දස්‌සෙතුං – ‘‘චක්‌කවත්‌තිනො පනා’’තිආදිමාහ. යදි එවං ඊදිසාය ඉත්‌ථියා සරීරගන්‌ධොපි ඉධ කස්‌මා නාධිප්‌පෙතොති ආහ – ‘‘අයං න සබ්‌බාසං හොතී’’තිආදි. තිරච්‌ඡානගතාය ඉත්‌ථියා එකච්‌චාය ච මනුස්‌සිත්‌ථියා සරීරගන්‌ධස්‌ස අතිවිය අස්‌සාදෙතබ්‌බභාවදස්‌සනතො පුන තම්‌පි අවිසෙසෙන අනුජානන්‌තො ‘‘ඉත්‌ථිකායෙ ගන්‌ධො වා හොතූ’’තිආදිමාහ. ඉත්‌ථිගන්‌ධොත්‌වෙව වෙදිතබ්‌බොති තප්‌පටිබද්‌ධභාවතො වුත්‌තං.

    3. Tatiye rūpāyatanassa viya gandhāyatanassapi samuṭṭhāpakapaccayavasena viseso natthīti āha – ‘‘catusamuṭṭhānika’’nti. Itthiyā sarīragandhassa kāyāruḷhaanulepanādigandhassa ca tappaṭibaddhabhāvato avisesena gahaṇappasaṅge idhādhippetagandhaṃ niddhārento ‘‘svāya’’ntiādimāha. Tattha itthiyāti pākatikāya itthiyā. Duggandhoti pākatikāya itthiyā sarīragandhabhāvato duggandho hoti. Idhādhippetoti iṭṭhabhāvato assādetabbattā vuttaṃ. Kathaṃ pana itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvoti āha – ‘‘ekaccā hī’’tiādi. Tattha assassa viya gandho assā atthīti assagandhinī. Meṇḍakassa viya gandho assā atthīti meṇḍakagandhinī. Sedassa viya gandho assā atthīti sedagandhinī. Soṇitassa viya gandho assā atthīti soṇitagandhinī. Rajjatevāti anādimati saṃsāre avijjādikilesavāsanāya parikaḍḍhitahadayattā phoṭṭhabbassādagadhitacittatāya ca andhabālo evarūpāyapi duggandhasarīrāya itthiyā rajjatiyeva. Pākatikāya itthiyā sarīragandhassa duggandhabhāvaṃ dassetvā idāni visiṭṭhāya ekaccāya itthiyā tadabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘cakkavattinopanā’’tiādimāha. Yadi evaṃ īdisāya itthiyā sarīragandhopi idha kasmā nādhippetoti āha – ‘‘ayaṃ na sabbāsaṃ hotī’’tiādi. Tiracchānagatāya itthiyā ekaccāya ca manussitthiyā sarīragandhassa ativiya assādetabbabhāvadassanato puna tampi avisesena anujānanto ‘‘itthikāye gandho vā hotū’’tiādimāha. Itthigandhotveva veditabboti tappaṭibaddhabhāvato vuttaṃ.

    4. චතුත්‌ථාදීසු කිං තෙනාති ජිව්‌හාවිඤ්‌ඤෙය්‍යරසෙ ඉධාධිප්‌පෙතෙ කිං තෙන අවයවරසාදිනා වුත්‌තෙන පයොජනං. ඔට්‌ඨමංසං සම්‌මක්‌ඛෙතීති ඔට්‌ඨමංසසම්‌මක්‌ඛනො, ඛෙළාදීනි. ආදිසද්‌දෙන ඔට්‌ඨමංසමක්‌ඛනො තම්‌බුලමුඛවාසාදිරසො ගය්‌හති. සබ්‌බො සො ඉත්‌ථිරසොති ඉත්‌ථියාවස්‌ස ගහෙතබ්‌බත්‌තා.

    4. Catutthādīsu kiṃ tenāti jivhāviññeyyarase idhādhippete kiṃ tena avayavarasādinā vuttena payojanaṃ. Oṭṭhamaṃsaṃ sammakkhetīti oṭṭhamaṃsasammakkhano, kheḷādīni. Ādisaddena oṭṭhamaṃsamakkhano tambulamukhavāsādiraso gayhati. Sabbo so itthirasoti itthiyāvassa gahetabbattā.

    5. ඉත්‌ථිඵොට්‌ඨබ්‌බොති එත්‌ථාපි එසෙව නයො. යදි පනෙත්‌ථ ඉත්‌ථිගතානි රූපාරම්‌මණාදීනි අවිසෙසතො පුරිසස්‌ස චිත්‌තං පරියාදාය තිට්‌ඨන්‌ති, අථ කස්‌මා භගවතා තානි විසුං විසුං ගහෙත්‌වා දෙසිතානීති ආහ – ‘‘ඉති සත්‌ථා’’තිආදි. යථා හීතිආදිනා තමෙවත්‌ථං සමත්‌ථෙති. ගමෙතීති වික්‌ඛෙපං ගමෙති, අයමෙව වා පාඨො. ගමෙතීති ච සඞ්‌ගමෙති. න තථා සෙසා සද්‌දාදයො, න තථා රූපාදීනි ආරම්‌මණානීති එතෙන සත්‌තෙසු රූපාදිගරුකතා අසංකිණ්‌ණා විය දස්‌සිතා, න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බං අනෙකවිධත්‌තා සත්‌තානං අජ්‌ඣාසයස්‌සාති දස්‌සෙතුං – ‘‘එකච්‌චස්‌ස චා’’තිආදි වුත්‌තං. පඤ්‌චගරුකවසෙනාති පඤ්‌චාරම්‌මණගරුකවසෙන. එකච්‌චස්‌ස හි පුරිසස්‌ස යථාවුත්‌තෙසු පඤ්‌චසුපි ආරම්‌මණෙසු ගරුකතා හොති, එකච්‌චස්‌ස තත්‌ථ කතිපයෙසු, එකස්‌මිං එව වා, තෙ සබ්‌බෙපි පඤ්‌චගරුකාත්‌වෙව වෙදිතබ්‌බා යථා ‘‘සත්‌තිසයො අට්‌ඨවිමොක්‌ඛා’’ති. න පඤ්‌චගරුකජාතකවසෙන එකෙකාරම්‌මණෙ ගරුකස්‌සෙව නාධිප්‌පෙතත්‌තා. එකෙකාරම්‌මණගරුකානඤ්‌හි පඤ්‌චන්‌නං පුග්‌ගලානං තත්‌ථ ආගතත්‌තා තං ජාතකං ‘‘පඤ්‌චගරුකජාතක’’න්‌ති වුත්‌තං. යදි එවං තෙන ඉධ පයොජනං නත්‌ථීති ආහ – ‘‘සක්‌ඛිභාවත්‌ථායා’’ති. ආහරිත්‌වා කථෙතබ්‌බන්‌ති රූපාදිගරුකතාය එතෙ අනයබ්‍යසනං පත්‌තාති දස්‌සෙතුං කථෙතබ්‌බං.

    5.Itthiphoṭṭhabboti etthāpi eseva nayo. Yadi panettha itthigatāni rūpārammaṇādīni avisesato purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti, atha kasmā bhagavatā tāni visuṃ visuṃ gahetvā desitānīti āha – ‘‘iti satthā’’tiādi. Yathā hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Gametīti vikkhepaṃ gameti, ayameva vā pāṭho. Gametīti ca saṅgameti. Na tathā sesā saddādayo, na tathā rūpādīni ārammaṇānīti etena sattesu rūpādigarukatā asaṃkiṇṇā viya dassitā, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ anekavidhattā sattānaṃ ajjhāsayassāti dassetuṃ – ‘‘ekaccassa cā’’tiādi vuttaṃ. Pañcagarukavasenāti pañcārammaṇagarukavasena. Ekaccassa hi purisassa yathāvuttesu pañcasupi ārammaṇesu garukatā hoti, ekaccassa tattha katipayesu, ekasmiṃ eva vā, te sabbepi pañcagarukātveva veditabbā yathā ‘‘sattisayo aṭṭhavimokkhā’’ti. Na pañcagarukajātakavasena ekekārammaṇe garukasseva nādhippetattā. Ekekārammaṇagarukānañhi pañcannaṃ puggalānaṃ tattha āgatattā taṃ jātakaṃ ‘‘pañcagarukajātaka’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ tena idha payojanaṃ natthīti āha – ‘‘sakkhibhāvatthāyā’’ti. Āharitvā kathetabbanti rūpādigarukatāya ete anayabyasanaṃ pattāti dassetuṃ kathetabbaṃ.

    6-8. තෙසන්‌ති සුත්‌තානං. උප්‌පණ්‌ඩෙත්‌වා ගණ්‌හිතුං න ඉච්‌ඡීති තස්‌ස ථොකං විරූපධාතුකත්‌තා න ඉච්‌ඡි. අනතික්‌කමන්‌තොති සංසන්‌දෙන්‌තො. ද්‌වෙ හත්‌ථං පත්‌තානීති ද්‌වෙ උප්‌පලානි හත්‌ථං ගතානි. පහට්‌ඨාකාරං දස්‌සෙත්‌වාති අපරාහි ඉත්‌ථීහි එකෙකං ලද්‌ධං, මයා ද්‌වෙ ලද්‌ධානීති සන්‌තුට්‌ඨාකාරං දස්‌සෙත්‌වා. පරොදීති තස්‌සා පුබ්‌බසාමිකස්‌ස මුඛගන්‌ධං සරිත්‌වා. තස්‌ස හි මුඛතො උප්‌පලගන්‌ධො වායති. හාරෙත්‌වාති තස්‌මා ඨානා අපනෙත්‌වා, ‘‘හරාපෙත්‌වා’’ති වා පාඨො, අයමෙවත්‌ථො.

    6-8.Tesanti suttānaṃ. Uppaṇḍetvā gaṇhituṃ na icchīti tassa thokaṃ virūpadhātukattā na icchi. Anatikkamantoti saṃsandento. Dve hatthaṃ pattānīti dve uppalāni hatthaṃ gatāni. Pahaṭṭhākāraṃ dassetvāti aparāhi itthīhi ekekaṃ laddhaṃ, mayā dve laddhānīti santuṭṭhākāraṃ dassetvā. Parodīti tassā pubbasāmikassa mukhagandhaṃ saritvā. Tassa hi mukhato uppalagandho vāyati. Hāretvāti tasmā ṭhānā apanetvā, ‘‘harāpetvā’’ti vā pāṭho, ayamevattho.

    සාධු සාධූති භාසතොති ධම්‌මකථාය අනුමොදනවසෙන ‘‘සාධු සාධූ’’ති භාසතො. උප්‌පලංව යථොදකෙති යථා උප්‌පලං උප්‌පලගන්‌ධො මුඛතො නිබ්‌බත්‌තොති. වට්‌ටමෙව කථිතන්‌ති යථාරුතවසෙන වුත්‌තං. යදිපි එවං වුත්‌තං, තථාපි යථාරුතමත්‌ථෙ අවත්‌වා විවට්‌ටං නීහරිත්‌වා කථෙතබ්‌බං විමුත්‌තිරසත්‌තා භගවතො දෙසනාය.

    Sādhu sādhūti bhāsatoti dhammakathāya anumodanavasena ‘‘sādhu sādhū’’ti bhāsato. Uppalaṃva yathodaketi yathā uppalaṃ uppalagandho mukhato nibbattoti. Vaṭṭameva kathitanti yathārutavasena vuttaṃ. Yadipi evaṃ vuttaṃ, tathāpi yathārutamatthe avatvā vivaṭṭaṃ nīharitvā kathetabbaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya.

    රූපාදිවග්‌ගවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Rūpādivaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ඉති මනොරථපූරණියා අඞ්‌ගුත්‌තරනිකාය-අට්‌ඨකථාය

    Iti manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya

    පඨමවග්‌ගවණ්‌ණනාය අනුත්‌තානත්‌ථදීපනා නිට්‌ඨිතා.

    Paṭhamavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / අඞ්‌ගුත්‌තරනිකාය • Aṅguttaranikāya
    1. රූපාදිවග්‌ගො • 1. Rūpādivaggo
    2. නීවරණප්‌පහානවග්‌ගො • 2. Nīvaraṇappahānavaggo

    අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්‌තපිටක (අට්‌ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / අඞ්‌ගුත්‌තරනිකාය (අට්‌ඨකථා) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
    1. රූපාදිවග්‌ගවණ්‌ණනා • 1. Rūpādivaggavaṇṇanā
    2. නීවරණප්‌පහානවග්‌ගවණ්‌ණනා • 2. Nīvaraṇappahānavaggavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact