| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / කඞ්‌ඛාවිතරණී-අභිනව-ටීකා • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
5. සඤ්‌චරිත්‌තසික්‌ඛාපදවණ්‌ණනා
5. Sañcarittasikkhāpadavaṇṇanā
සඤ්‌චරණං සඤ්‌චරො, සො එතස්‌ස අත්‌ථීති සඤ්‌චරී, සඤ්‌චරණසීලොති වා සඤ්‌චරී, තස්‌ස භාවො සඤ්‌චරිත්‌තං, සඤ්‌චරණන්‌ති අත්‌ථො. තඤ්‌ච පරතො ‘‘ඉත්‌ථියා වා පුරිසමති’’න්‌තිආදිවචනතො ඉත්‌ථිපුරිසානං වෙමජ්‌ඣෙති ආහ ‘‘ඉත්‌ථිපුරිසානං අන්‌තරෙ සඤ්‌චරණභාව’’න්‌ති. පටිග්‌ගණ්‌හනවීමංසනපච්‌චාහරණානීති එත්‌ථ පටිග්‌ගණ්‌හනං නාම පුරිසෙන වා ඉත්‌ථියා වා උභින්‌නං මාතාදීහි වා ‘‘භන්‌තෙ, ඉත්‌ථන්‌නාමං ඉත්‌ථිං වා පුරිසං වා එවං භණාහී’’ති වුත්‌තෙ තෙසං වචනං ‘‘සාධූ’’ති වා ‘‘හොතූ’’ති වා ‘‘භණාමී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන වචීභෙදං කත්‌වා, සීසකම්‌පනාදීහි වා සම්‌පටිච්‌ඡනං. වීමංසනං නාම වුත්‌තප්‌පකාරෙන සාසනං ගහෙත්‌වා තස්‌සා ඉත්‌ථියා වා පුරිසස්‌ස වා තෙසං අවස්‌සං ආරොචනකානං මාතාපිතුභාතාභගිනිආදීනං වා සන්‌තිකං ගන්‌ත්‌වා තස්‌ස සාසනස්‌ස ආරොචනං. පච්‌චාහරණං නාම තෙන ගන්‌ත්‌වා ආරොචිතෙ සා ඉත්‌ථී වා පුරිසො වා ‘‘සාධූ’’ති සම්‌පටිච්‌ඡතු වා, මා වා, ලජ්‌ජාය වා තුණ්‌හී හොතු, පුන ආගන්‌ත්‌වා තස්‌සා ඉත්‌ථියා වා පුරිසස්‌ස වා තස්‌සා පවත්‌තියා ආරොචනං. ආපජ්‌ජෙය්‍යාති පටිපජ්‌ජෙය්‍ය.
Sañcaraṇaṃ sañcaro, so etassa atthīti sañcarī, sañcaraṇasīloti vā sañcarī, tassa bhāvo sañcarittaṃ, sañcaraṇanti attho. Tañca parato ‘‘itthiyā vā purisamati’’ntiādivacanato itthipurisānaṃ vemajjheti āha ‘‘itthipurisānaṃ antare sañcaraṇabhāva’’nti. Paṭiggaṇhanavīmaṃsanapaccāharaṇānīti ettha paṭiggaṇhanaṃ nāma purisena vā itthiyā vā ubhinnaṃ mātādīhi vā ‘‘bhante, itthannāmaṃ itthiṃ vā purisaṃ vā evaṃ bhaṇāhī’’ti vutte tesaṃ vacanaṃ ‘‘sādhū’’ti vā ‘‘hotū’’ti vā ‘‘bhaṇāmī’’ti vā yena kenaci ākārena vacībhedaṃ katvā, sīsakampanādīhi vā sampaṭicchanaṃ. Vīmaṃsanaṃ nāma vuttappakārena sāsanaṃ gahetvā tassā itthiyā vā purisassa vā tesaṃ avassaṃ ārocanakānaṃ mātāpitubhātābhaginiādīnaṃ vā santikaṃ gantvā tassa sāsanassa ārocanaṃ. Paccāharaṇaṃ nāma tena gantvā ārocite sā itthī vā puriso vā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchatu vā, mā vā, lajjāya vā tuṇhī hotu, puna āgantvā tassā itthiyā vā purisassa vā tassā pavattiyā ārocanaṃ. Āpajjeyyāti paṭipajjeyya.
ඉත්‌ථියා වා පුරිසමතිං පුරිසස්‌ස වා ඉත්‌ථිමතින්‌ති එත්‌ථ ‘‘ආරොචෙය්‍යා’’ති පාඨසෙසො දට්‌ඨබ්‌බො. තෙනෙවාහ ‘‘තත්‌ථා’’තිආදි. ජායාභාවෙති භරියාභාවෙ. ජාරභාවෙති පතිභාවෙ, නිමිත්‌තත්‌ථෙ චෙතං භුම්‌මවචනං. තස්‌මා භරියාභාවනිමිත්‌තං පතිභාවනිමිත්‌තං, භරියාභාවහෙතු පතිභාවහෙතු, භරියාභාවපච්‌චයා පතිභාවපච්‌චයා ආරොචෙතීති අත්‌ථො. එස නයො ‘‘ජායත්‌තනෙ ආරොචෙතී’’තිආදීසුපි. ‘‘ජායත්‌තනෙ වා ජාරත්‌තනෙ වා’’ති හි ඉදං යදත්‌ථං තං තෙසං මතිං ආරොචෙති , තං දස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තං. ඉදානි පන පදභාජනියං (පාරා. 302) වුත්‌තනයෙනාපි අත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. කිඤ්‌චාපි ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගවසෙන පදභාජනියං වුත්‌තං, ‘‘ජායත්‌තනෙ වා ජාරත්‌තනෙ වා’’ති පන නිද්‌දෙසස්‌ස උභයලිඞ්‌ගසාධාරණත්‌තා පුරිසලිඞ්‌ගවසෙනාපි යොජෙත්‌වා වත්‌තබ්‌බන්‌ති ආහ ‘‘එතෙනෙව උපායෙනා’’තිආදි. මුහුත්‌තිකාති ගණිකා. ‘‘අන්‌තමසො තඞ්‌ඛණිකායපී’’ති ඉදං නිදස්‌සනමත්‌තන්‌ති ආහ ‘‘එතෙනෙව උපායෙනා’’තිආදි.
Itthiyā vā purisamatiṃ purisassa vā itthimatinti ettha ‘‘āroceyyā’’ti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Tenevāha ‘‘tatthā’’tiādi. Jāyābhāveti bhariyābhāve. Jārabhāveti patibhāve, nimittatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Tasmā bhariyābhāvanimittaṃ patibhāvanimittaṃ, bhariyābhāvahetu patibhāvahetu, bhariyābhāvapaccayā patibhāvapaccayā ārocetīti attho. Esa nayo ‘‘jāyattane ārocetī’’tiādīsupi. ‘‘Jāyattane vā jārattane vā’’ti hi idaṃ yadatthaṃ taṃ tesaṃ matiṃ āroceti , taṃ dassanatthaṃ vuttaṃ. Idāni pana padabhājaniyaṃ (pārā. 302) vuttanayenāpi atthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Kiñcāpi itthiliṅgavasena padabhājaniyaṃ vuttaṃ, ‘‘jāyattane vā jārattane vā’’ti pana niddesassa ubhayaliṅgasādhāraṇattā purisaliṅgavasenāpi yojetvā vattabbanti āha ‘‘eteneva upāyenā’’tiādi. Muhuttikāti gaṇikā. ‘‘Antamaso taṅkhaṇikāyapī’’ti idaṃ nidassanamattanti āha ‘‘eteneva upāyenā’’tiādi.
අඤ්‌ඤත්‍ර නාලංවචනීයායාති (සාරත්‌ථ. ටී. 2.339-340) දෙසචාරිත්‌තවසෙන පණ්‌ණදානාදිනා අපරිච්‌චත්‌තං ඨපෙත්‌වා. සඤ්‌චරිත්‌තවසෙන භික්‌ඛුනා වචනීයා න හොතීති නාලංවචනීයා, තං ඨපෙත්‌වාති කෙචි. අප්‌පෙන වා බහුනා වා ධනෙන කීතා ධනක්‌කීතා. යස්‌මා පන සා න කීතමත්‌තායෙව භරියා, සංවාසත්‌ථාය පන කීතත්‌තා භරියා, තස්‌මාස්‌ස නිද්‌දෙසෙ ‘‘ධනෙන කිණිත්‌වා වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්‌තං. ඡන්‌දවාසිනීති ඡන්‌දෙන අත්‌තනො රුචියා වසතීති ඡන්‌දවාසිනී. යස්‌මා පන සා න අත්‌තනො ඡන්‌දමත්‌තෙනෙව භරියා හොති, පුරිසෙන පන සම්‌පටිච්‌ඡිතත්‌තා, තස්‌මාස්‌ස නිද්‌දෙසෙ ‘‘පියො පියං වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්‌තං. ආදිසද්‌දෙන ‘‘භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්‌තකිනී, ඔභටචුම්‌බටා, දාසී ච භරියා ච, කම්‌මකාරී ච භරියා ච, ධජාහටා, මුහුත්‌තිකා’’ති (පාරා. 304) ඉමෙසං අට්‌ඨන්‌නං ආකාරානං ගහණං. යථා ච ‘‘ඡන්‌දවාසිනී’’තිආදීසු අඤ්‌ඤතරවසෙන වදතො විසඞ්‌කෙතො නත්‌ථි, එවං පාළියං අවුත්‌තෙසුපි ‘‘හොහි කිර ඉත්‌ථන්‌නාමස්‌ස භරියා, ජායා, පජාපති, පුත්‌තමාතා, ඝරණී, ඝරසාමිනී, භත්‌තරන්‌ධිකා, සුස්‌සූසිකා, පරිචාරිකා’’ති (පාරා. අට්‌ඨ. 2.305) එවමාදීසු සංවාසපරිදීපකෙසු වචනෙසු අඤ්‌ඤතරවසෙන වදන්‌තස්‌සාපි විසඞ්‌කෙතො නත්‌ථි, තිවඞ්‌ගසම්‌පත්‌තියා ආපත්‌තියෙව.
Aññatranālaṃvacanīyāyāti (sārattha. ṭī. 2.339-340) desacārittavasena paṇṇadānādinā apariccattaṃ ṭhapetvā. Sañcarittavasena bhikkhunā vacanīyā na hotīti nālaṃvacanīyā, taṃ ṭhapetvāti keci. Appena vā bahunā vā dhanena kītā dhanakkītā. Yasmā pana sā na kītamattāyeva bhariyā, saṃvāsatthāya pana kītattā bhariyā, tasmāssa niddese ‘‘dhanena kiṇitvā vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Chandavāsinīti chandena attano ruciyā vasatīti chandavāsinī. Yasmā pana sā na attano chandamatteneva bhariyā hoti, purisena pana sampaṭicchitattā, tasmāssa niddese ‘‘piyo piyaṃ vāsetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Ādisaddena ‘‘bhogavāsinī, paṭavāsinī, odapattakinī, obhaṭacumbaṭā, dāsī ca bhariyā ca, kammakārī ca bhariyā ca, dhajāhaṭā, muhuttikā’’ti (pārā. 304) imesaṃ aṭṭhannaṃ ākārānaṃ gahaṇaṃ. Yathā ca ‘‘chandavāsinī’’tiādīsu aññataravasena vadato visaṅketo natthi, evaṃ pāḷiyaṃ avuttesupi ‘‘hohi kira itthannāmassa bhariyā, jāyā, pajāpati, puttamātā, gharaṇī, gharasāminī, bhattarandhikā, sussūsikā, paricārikā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.305) evamādīsu saṃvāsaparidīpakesu vacanesu aññataravasena vadantassāpi visaṅketo natthi, tivaṅgasampattiyā āpattiyeva.
මාතුරක්‌ඛිතං බ්‍රූහීති එත්‌ථ මාතුරක්‌ඛිතා නාම මාතරා රක්‌ඛිතා, යථා පුරිසෙන සහ සංවාසං න කප්‌පෙති, එවං මාතරා රක්‌ඛිතාති අත්‌ථො. තෙනෙවස්‌ස පදභාජනෙපි ‘‘මාතා රක්‌ඛති ගොපෙති, ඉස්‌සරියං කාරෙති, වසං වත්‌තෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්‌තං. පිතුරක්‌ඛිතාදීසූති ‘‘පිතුරක්‌ඛිතා, මාතාපිතුරක්‌ඛිතා, භාතුරක්‌ඛිතා, භගිනිරක්‌ඛිතා, ඤාතිරක්‌ඛිතා, ගොත්‌තරක්‌ඛිතා, ධම්‌මරක්‌ඛිතා, සාරක්‌ඛා, සපරිදණ්‌ඩා’’ති (පාරා. 303) එවං වුත්‌තෙසු පිතුරක්‌ඛිතාදීසු. යථා ච එත්‌ථ, එවං ‘‘පිතුරක්‌ඛිතං බ්‍රූහී’’තිආදීසුපි නයො වෙදිතබ්‌බො.
Māturakkhitaṃ brūhīti ettha māturakkhitā nāma mātarā rakkhitā, yathā purisena saha saṃvāsaṃ na kappeti, evaṃ mātarā rakkhitāti attho. Tenevassa padabhājanepi ‘‘mātā rakkhati gopeti, issariyaṃ kāreti, vasaṃ vattetī’’ti (pārā. 304) vuttaṃ. Piturakkhitādīsūti ‘‘piturakkhitā, mātāpiturakkhitā, bhāturakkhitā, bhaginirakkhitā, ñātirakkhitā, gottarakkhitā, dhammarakkhitā, sārakkhā, saparidaṇḍā’’ti (pārā. 303) evaṃ vuttesu piturakkhitādīsu. Yathā ca ettha, evaṃ ‘‘piturakkhitaṃ brūhī’’tiādīsupi nayo veditabbo.
සඞ්‌ඝස්‌ස වා චෙතියස්‌ස වා ගිලානස්‌ස වා කිච්‌චෙන ගච්‌ඡන්‌තස්‌සාති (පාරා. අට්‌ඨ. 2.340) එත්‌ථ භික්‌ඛුසඞ්‌ඝස්‌ස උපොසථාගාරං වා කිඤ්‌චි වා විප්‌පකතං හොති. තත්‌ථ කාරුකානං භත්‌තවෙතනත්‌ථාය උපාසකො වා උපාසිකාය සන්‌තිකං භික්‌ඛුං පහිණෙය්‍ය, උපාසිකා වා උපාසකස්‌ස, එවරූපෙන සඞ්‌ඝකිච්‌චෙන ගච්‌ඡන්‌තස්‌ස අනාපත්‌ති. චෙතියකම්‌මෙ කරියමානෙපි එසෙව නයො. ගිලානස්‌ස භෙසජ්‌ජත්‌ථායපි උපාසකෙන වා උපාසිකාය සන්‌තිකං, උපාසිකාය වා උපාසකස්‌ස සන්‌තිකං පහිතස්‌ස ගච්‌ඡතො අනාපත්‌ති.
Saṅghassa vā cetiyassa vā gilānassa vā kiccena gacchantassāti (pārā. aṭṭha. 2.340) ettha bhikkhusaṅghassa uposathāgāraṃ vā kiñci vā vippakataṃ hoti. Tattha kārukānaṃ bhattavetanatthāya upāsako vā upāsikāya santikaṃ bhikkhuṃ pahiṇeyya, upāsikā vā upāsakassa, evarūpena saṅghakiccena gacchantassa anāpatti. Cetiyakamme kariyamānepi eseva nayo. Gilānassa bhesajjatthāyapi upāsakena vā upāsikāya santikaṃ, upāsikāya vā upāsakassa santikaṃ pahitassa gacchato anāpatti.
කිඤ්‌චාපි එත්‌ථ ‘‘ඉත්‌ථී නාම මනුස්‌සිත්‌ථී, න යක්‌ඛී න පෙතී න තිරච්‌ඡානගතා. පුරිසො නාම මනුස්‌සපුරිසො, න යක්‌ඛො’’තිආදි (සාරත්‌ථ. ටී. 2.341) නත්‌ථි, තථාපි මනුස්‌සජාතිකාව ඉත්‌ථිපුරිසා ඉධ අධිප්‌පෙතාති ආහ ‘‘තෙසං මනුස්‌සජාතිකතා’’ති. නනාලංවචනීයතාති යථාවුත්‌තනයෙන පරිච්‌චත්‌තා අලංවචනීයා. නිවාරණත්‌ථො හි එත්‌ථ අලං-සද්‌දො. න අලංවචනීයා නාලංවචනීයා, න නාලංවචනීයා, තස්‌සා භාවො නනාලංවචනීයතා, ‘‘අලංවචනීයතා’’ඉච්‌චෙව වුත්‌තං හොති.
Kiñcāpi ettha ‘‘itthī nāma manussitthī, na yakkhī na petī na tiracchānagatā. Puriso nāma manussapuriso, na yakkho’’tiādi (sārattha. ṭī. 2.341) natthi, tathāpi manussajātikāva itthipurisā idha adhippetāti āha ‘‘tesaṃ manussajātikatā’’ti. Nanālaṃvacanīyatāti yathāvuttanayena pariccattā alaṃvacanīyā. Nivāraṇattho hi ettha alaṃ-saddo. Na alaṃvacanīyā nālaṃvacanīyā, na nālaṃvacanīyā, tassā bhāvo nanālaṃvacanīyatā, ‘‘alaṃvacanīyatā’’icceva vuttaṃ hoti.
පණ්‌ණත්‌තින්‌ති, ඉමං සික්‌ඛාපදං. කායවිකාරෙනාති සීසුක්‌ඛිපනාදිකායවිකාරෙන. තථෙව වීමංසිත්‌වා තථෙව පච්‌චාහරන්‌තස්‌සාති හත්‌ථමුද්‌දාදිනා කායවිකාරෙන වීමංසිත්‌වා පුන ආගන්‌ත්‌වා තථෙව ආරොචෙන්‌තස්‌ස. ආගමිස්‌සතීති තව සන්‌තිකෙ ධම්‌මස්‌සවනාදිඅත්‌ථං ආගමිස්‌සති. කෙනචි වුත්‌තෙති ආසනසාලාදීසු නිසින්‌නස්‌ස කෙනචි පුරිසෙන වුත්‌තෙ. සචෙ හි ඛීණාසවස්‌ස මාතාපිතරො කුජ්‌ඣිත්‌වා අලංවචනීයා හොන්‌ති, තඤ්‌ච භික්‌ඛුං ඝරං උපගතං පිතා වදති ‘‘මාතා තෙ, තාත, මං මහල්‌ලකං ඡඩ්‌ඩෙත්‌වා ඤාතිකුලං ගතා, ගච්‌ඡ නං මං උපට්‌ඨාතුං පෙසෙහී’’ති. සො චෙ ගන්‌ත්‌වා තං වත්‌වා පුන පිතුනො තස්‌සා ආගමනං වා අනාගමනං වා ආරොචෙති, එවං ආරොචෙන්‌තස්‌ස තස්‌සපි කායවාචතො සමුට්‌ඨාති. තෙනාහ ‘‘පණ්‌ණත්‌තිං අජානන්‌තස්‌ස පනා’’තිආදි. ඛීණාසවස්‌සපීති එත්‌ථ පි-සද්‌දෙන සෙක්‌ඛපුථුජ්‌ජනානං වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථීති දීපෙති. පිතුවචනෙනාති අත්‌තනො පිතුවචනෙන. ගන්‌ත්‌වාති තස්‌සා සමීපං ගන්‌ත්‌වා. පණ්‌ණත්‌තිං, අලංවචනීයභාවඤ්‌චාති උභයං අජානන්‌තස්‌සපි කායවාචතො සමුට්‌ඨාති. තදුභයන්‌ති පණ්‌ණත්‌තිං, අලංවචනීයභාවඤ්‌ච. යං පන පණ්‌ණත්‌තිං ජානිත්‌වා එතෙහෙව තීහි නයෙහි සඤ්‌චරිත්‌තං සමාපජ්‌ජතො කායචිත්‌තතො, වාචාචිත්‌තතො, කායවාචාචිත්‌තතො ච සමුට්‌ඨාති. ඉමානි තීණි පණ්‌ණත්‌තිජානනචිත්‌තෙන ‘‘සචිත්‌තකසමුට්‌ඨානානී’’ති වුත්‌තං, තං අයුත්‌තං. න හි පණ්‌ණත්‌තිං ජානිත්‌වාපි ‘‘නාලංවචනීයා’’ති මඤ්‌ඤමානස්‌ස සචිත්‌තකෙහි සමුට්‌ඨානෙහි ආපත්‌ති සමුට්‌ඨාතීති වත්‌තුං යුජ්‌ජති වීතික්‌කමචෙතනාය අසම්‌භවතො.
Paṇṇattinti, imaṃ sikkhāpadaṃ. Kāyavikārenāti sīsukkhipanādikāyavikārena. Tatheva vīmaṃsitvā tatheva paccāharantassāti hatthamuddādinā kāyavikārena vīmaṃsitvā puna āgantvā tatheva ārocentassa. Āgamissatīti tava santike dhammassavanādiatthaṃ āgamissati. Kenaci vutteti āsanasālādīsu nisinnassa kenaci purisena vutte. Sace hi khīṇāsavassa mātāpitaro kujjhitvā alaṃvacanīyā honti, tañca bhikkhuṃ gharaṃ upagataṃ pitā vadati ‘‘mātā te, tāta, maṃ mahallakaṃ chaḍḍetvā ñātikulaṃ gatā, gaccha naṃ maṃ upaṭṭhātuṃ pesehī’’ti. So ce gantvā taṃ vatvā puna pituno tassā āgamanaṃ vā anāgamanaṃ vā āroceti, evaṃ ārocentassa tassapi kāyavācato samuṭṭhāti. Tenāha ‘‘paṇṇattiṃ ajānantassa panā’’tiādi. Khīṇāsavassapīti ettha pi-saddena sekkhaputhujjanānaṃ vattabbameva natthīti dīpeti. Pituvacanenāti attano pituvacanena. Gantvāti tassā samīpaṃ gantvā. Paṇṇattiṃ, alaṃvacanīyabhāvañcāti ubhayaṃ ajānantassapi kāyavācato samuṭṭhāti. Tadubhayanti paṇṇattiṃ, alaṃvacanīyabhāvañca. Yaṃ pana paṇṇattiṃ jānitvā eteheva tīhi nayehi sañcarittaṃ samāpajjato kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Imāni tīṇi paṇṇattijānanacittena ‘‘sacittakasamuṭṭhānānī’’ti vuttaṃ, taṃ ayuttaṃ. Na hi paṇṇattiṃ jānitvāpi ‘‘nālaṃvacanīyā’’ti maññamānassa sacittakehi samuṭṭhānehi āpatti samuṭṭhātīti vattuṃ yujjati vītikkamacetanāya asambhavato.
සඤ්‌චරිත්‌තසික්‌ඛාපදවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Sañcarittasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
