Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ඉතිවුත්‌තක-අට්‌ඨකථා • Itivuttaka-aṭṭhakathā

    3. පඨමවෙදනාසුත්‌තවණ්‌ණනා

    3. Paṭhamavedanāsuttavaṇṇanā

    52. තතියෙ වෙදනාති ආරම්‌මණරසං වෙදියන්‌ති අනුභවන්‌තීති වෙදනා. තා විභාගතො දස්‌සෙතුං ‘‘සුඛා වෙදනා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ සුඛ-සද්‌දො අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙන හෙට්‌ඨා වුත්‌තොයෙව. දුක්‌ඛ-සද්‌දො පන ‘‘ජාතිපි දුක්‌ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; විභ. 190) දුක්‌ඛවත්‌ථුස්‌මිං ආගතො. ‘‘යස්‌මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්‌ඛං දුක්‌ඛානුපතිතං දුක්‌ඛාවක්‌කන්‌ත’’න්‌තිආදීසු (සං. නි. 3.60) දුක්‌ඛාරම්‌මණෙ. ‘‘දුක්‌ඛො පාපස්‌ස උච්‌චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්‌ඛපච්‌චයෙ. ‘‘යාවඤ්‌චිදං, භික්‌ඛවෙ, න සුකරා අක්‌ඛානෙන පාපුණිතුං, යාව දුක්‌ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්‌ඛපච්‌චයට්‌ඨානෙ. ‘‘සුඛස්‌ස ච පහානා දුක්‌ඛස්‌ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ධ. ස. 165) දුක්‌ඛවෙදනායං. ඉධාපි දුක්‌ඛවෙදනායමෙව.

    52. Tatiye vedanāti ārammaṇarasaṃ vediyanti anubhavantīti vedanā. Tā vibhāgato dassetuṃ ‘‘sukhā vedanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sukha-saddo atthuddhāravasena heṭṭhā vuttoyeva. Dukkha-saddo pana ‘‘jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ āgato. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇituṃ, yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; dha. sa. 165) dukkhavedanāyaṃ. Idhāpi dukkhavedanāyameva.

    වචනත්‌ථතො පන සුඛයතීති සුඛා. දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛා. න දුක්‌ඛා න සුඛාති අදුක්‌ඛමසුඛා, මකාරො පදසන්‌ධිවසෙන වුත්‌තො. තාසු ඉට්‌ඨානුභවනලක්‌ඛණා සුඛා, අනිට්‌ඨානුභවනලක්‌ඛණා දුක්‌ඛා, උභයවිපරීතානුභවනලක්‌ඛණා අදුක්‌ඛමසුඛා. තස්‌මා සුඛදුක්‌ඛවෙදනානං උප්‌පත්‌ති පාකටා, න අදුක්‌ඛමසුඛාය. යදා හි සුඛං උප්‌පජ්‌ජති, සකලසරීරං භෙන්‌තං මද්‌දන්‌තං ඵරමානං සතධොතසප්‌පිං ඛාදාපෙන්‌තං විය, සතපාකතෙලං මක්‌ඛෙන්‌තං විය, ඝටසහස්‌සෙන පරිළාහං නිබ්‌බාපයමානං විය ච ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්‌ති වාචං නිච්‌ඡාරයමානමෙව උප්‌පජ්‌ජති. යදා දුක්‌ඛං උප්‌පජ්‌ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්‌තං මද්‌දන්‌තං ඵරමානං තත්‌තඵාලං පවෙසෙන්‌තං විය විලීනතම්‌බලොහං ආසිඤ්‌චන්‌තං විය ච ‘‘අහො දුක්‌ඛං, අහො දුක්‌ඛ’’න්‌ති විප්‌පලාපෙන්‌තමෙව උප්‌පජ්‌ජති. ඉති සුඛදුක්‌ඛවෙදනානං උප්‌පත්‌ති පාකටා.

    Vacanatthato pana sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā, makāro padasandhivasena vutto. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Tasmā sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā, na adukkhamasukhāya. Yadā hi sukhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ bhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ satadhotasappiṃ khādāpentaṃ viya, satapākatelaṃ makkhentaṃ viya, ghaṭasahassena pariḷāhaṃ nibbāpayamānaṃ viya ca ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti vācaṃ nicchārayamānameva uppajjati. Yadā dukkhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ khobhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ tattaphālaṃ pavesentaṃ viya vilīnatambalohaṃ āsiñcantaṃ viya ca ‘‘aho dukkhaṃ, aho dukkha’’nti vippalāpentameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā.

    අදුක්‌ඛමසුඛා පන දුබ්‌බිජානා දුද්‌දීපනා අන්‌ධකාරා අවිභූතා. සා සුඛදුක්‌ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටිපක්‌ඛවසෙන මජ්‌ඣත්‌තාකාරභූතා නයතො ගණ්‌හන්‌තස්‌සෙව පාකටා හොති. යථා කිං? යථා පුබ්‌බාපරං සපංසුකෙ පදෙසෙ උපචරිතමග්‌ගවසෙන පිට්‌ඨිපාසාණෙ මිගෙන ගතමග්‌ගො, එවං ඉට්‌ඨානිට්‌ඨාරම්‌මණෙසු සුඛදුක්‌ඛානුභවනෙනපි මජ්‌ඣත්‌තාරම්‌මණානුභවනභාවෙන විඤ්‌ඤායති. මජ්‌ඣත්‌තාරම්‌මණග්‌ගහණං පිට්‌ඨිපාසාණගමනං විය ඉට්‌ඨානිට්‌ඨාරම්‌මණග්‌ගහණාභාවතො . යඤ්‌ච තත්‍රානුභවනං, සා අදුක්‌ඛමසුඛාති.

    Adukkhamasukhā pana dubbijānā duddīpanā andhakārā avibhūtā. Sā sukhadukkhānaṃ apagame sātāsātapaṭipakkhavasena majjhattākārabhūtā nayato gaṇhantasseva pākaṭā hoti. Yathā kiṃ? Yathā pubbāparaṃ sapaṃsuke padese upacaritamaggavasena piṭṭhipāsāṇe migena gatamaggo, evaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇesu sukhadukkhānubhavanenapi majjhattārammaṇānubhavanabhāvena viññāyati. Majjhattārammaṇaggahaṇaṃ piṭṭhipāsāṇagamanaṃ viya iṭṭhāniṭṭhārammaṇaggahaṇābhāvato . Yañca tatrānubhavanaṃ, sā adukkhamasukhāti.

    එවමෙත්‌ථ සුඛදුක්‌ඛඅදුක්‌ඛමසුඛභාවෙන තිධා වුත්‌තාපි කත්‌ථචි සුඛදුක්‌ඛභාවෙන ද්‌විධා වුත්‌තා. යථාහ – ‘‘ද්‌වෙපි මයා, ආනන්‌ද, වෙදනා වුත්‌තා, පරියායෙන සුඛා වෙදනා, දුක්‌ඛා වෙදනා’’ති (ම. නි. 2.89). කත්‌ථචි තිස්‌සොපි විසුං විසුං සුඛදුක්‌ඛඅදුක්‌ඛමසුඛභාවෙන ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්‌ඛා, දුක්‌ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්‌ඛා විපරිණාමසුඛා, අදුක්‌ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්‌ඤාණදුක්‌ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). කත්‌ථචි සබ්‌බාපි දුක්‌ඛභාවෙන. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘යං කිඤ්‌චි වෙදයිතං, සබ්‌බං තං දුක්‌ඛස්‌මින්‌ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259).

    Evamettha sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena tidhā vuttāpi katthaci sukhadukkhabhāvena dvidhā vuttā. Yathāha – ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā, pariyāyena sukhā vedanā, dukkhā vedanā’’ti (ma. ni. 2.89). Katthaci tissopi visuṃ visuṃ sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā, adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Katthaci sabbāpi dukkhabhāvena. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259).

    තත්‌ථ සියා – යදි තිස්‌සො වෙදනා යථා ඉධ වුත්‌තා, අඤ්‌ඤෙසු ච එදිසෙසු සුත්‌තෙසු අභිධම්‌මෙ ච එවං අවත්‌වා කස්‌මා එවං වුත්‌තං ‘‘යං කිඤ්‌චි වෙදයිතං, සබ්‌බං තං දුක්‌ඛස්‌මින්‌ති වදාමී’’ති, ‘‘ද්‌වෙපි මයා, ආනන්‌ද, වෙදනා වුත්‌තා’’ති ච? සන්‌ධායභාසිතමෙතං, තස්‌මා සා පරියායදෙසනා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා –

    Tattha siyā – yadi tisso vedanā yathā idha vuttā, aññesu ca edisesu suttesu abhidhamme ca evaṃ avatvā kasmā evaṃ vuttaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti, ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā’’ti ca? Sandhāyabhāsitametaṃ, tasmā sā pariyāyadesanā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘සඞ්‌ඛාරානිච්‌චතං, ආනන්‌ද, මයා සන්‌ධාය භාසිතං සඞ්‌ඛාරවිපරිණාමතං, ‘යං කිඤ්‌චි වෙදයිතං, සබ්‌බං තං දුක්‌ඛස්‌මි’’’න්‌ති (සං. නි. 4.259).

    ‘‘Saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ, ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti (saṃ. ni. 4.259).

    ‘‘ද්‌වෙපි මයා, ආනන්‌ද, වෙදනා වුත්‌තා පරියායෙනා’’ති ච (සං. නි. 4.259).

    ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyenā’’ti ca (saṃ. ni. 4.259).

    එත්‌ථ හි සුඛා අදුක්‌ඛමසුඛාති ඉමාසං ද්‌වින්‌නං වෙදනානං නිප්‌පරියායෙන දුක්‌ඛභාවො නත්‌ථි, වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයෙන පන තත්‌ථ නිච්‌ඡන්‌දදස්‌සනත්‌ථං පරියායෙන දුක්‌ඛභාවො වුත්‌තොති සා තාදිසී පරියායදෙසනා. අයං පන වෙදනත්‌තයදෙසනා සභාවකථාති කත්‌වා නිප්‌පරියායදෙසනාති අයමෙත්‌ථ ආචරියානං සමානකථා.

    Ettha hi sukhā adukkhamasukhāti imāsaṃ dvinnaṃ vedanānaṃ nippariyāyena dukkhabhāvo natthi, veneyyajjhāsayena pana tattha nicchandadassanatthaṃ pariyāyena dukkhabhāvo vuttoti sā tādisī pariyāyadesanā. Ayaṃ pana vedanattayadesanā sabhāvakathāti katvā nippariyāyadesanāti ayamettha ācariyānaṃ samānakathā.

    විතණ්‌ඩවාදී පනාහ ‘‘දුක්‌ඛතාද්‌වයවචනතො පරියායදෙසනාව වෙදනත්‌තයදෙසනා’’ති. සො ‘‘මා හෙව’’න්‌තිස්‌ස වචනීයො, යස්‌මා භගවතා සබ්‌බාසං වෙදනානං දුක්‌ඛභාවො අධිප්‌පායවසෙන වුත්‌තො ‘‘සඞ්‌ඛාරානිච්‌චතං, ආනන්‌ද, මයා සන්‌ධාය භාසිතං සඞ්‌ඛාරවිපරිණාමතං ‘යං කිඤ්‌චි වෙදයිතං, සබ්‌බං තං දුක්‌ඛස්‌මි’’’න්‌ති. යදි පනෙත්‌ථ වෙදනත්‌තයදෙසනා පරියායදෙසනා සියා, ‘‘ඉදං මයා සන්‌ධාය භාසිතං තිස්‌සො වෙදනා’’ති වත්‌තබ්‌බං සියා, න පනෙතං වුත්‌තං.

    Vitaṇḍavādī panāha ‘‘dukkhatādvayavacanato pariyāyadesanāva vedanattayadesanā’’ti. So ‘‘mā heva’’ntissa vacanīyo, yasmā bhagavatā sabbāsaṃ vedanānaṃ dukkhabhāvo adhippāyavasena vutto ‘‘saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti. Yadi panettha vedanattayadesanā pariyāyadesanā siyā, ‘‘idaṃ mayā sandhāya bhāsitaṃ tisso vedanā’’ti vattabbaṃ siyā, na panetaṃ vuttaṃ.

    අපිචායමෙව වත්‌තබ්‌බො ‘‘කො, පනාවුසො, වෙදනත්‌තයදෙසනාය අධිප්‌පායො’’ති? සචෙ වදෙය්‍ය ‘‘මුදුකා දුක්‌ඛා වෙදනා සුඛා, අධිමත්‌තා දුක්‌ඛා, මජ්‌ඣිමා අදුක්‌ඛමසුඛාති වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයෙන වුත්‌තා. තාසු හි න සත්‌තානං සුඛාදිවඩ්‌ඪී’’ති. සො වත්‌තබ්‌බො – කො පනාවුසො දුක්‌ඛවෙදනාය සභාවො, යෙන ‘‘සබ්‌බා වෙදනා දුක්‌ඛා’’ති වුච්‌චෙය්‍යුං? යදි යාය උප්‌පන්‌නාය සත්‌තා වියොගමෙව ඉච්‌ඡන්‌ති, සො දුක්‌ඛවෙදනාය සභාවො. යාය ච පන උප්‌පන්‌නාය සත්‌තා අවියොගමෙව ඉච්‌ඡන්‌ති, යාය න උභයං ඉච්‌ඡන්‌ති, සා කථං දුක්‌ඛවෙදනා සියා? අථ යා අත්‌තනො නිස්‌සයස්‌ස උපඝාතකාරී, සා දුක්‌ඛා. යා අනුග්‌ගහකාරී, සා කථං දුක්‌ඛා සියා. අථ පන යදරියා දුක්‌ඛතො පස්‌සන්‌ති, සො දුක්‌ඛවෙදනාය සභාවො, සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතාය වෙදනං අරියා දුක්‌ඛතො පස්‌සන්‌ති, සා ච අභිණ්‌හසභාවාති කථං තාසං වෙදනානං මුදුමජ්‌ඣිමාධිමත්‌තදුක්‌ඛභාවො සියා? යදි ච සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතාය එව වෙදනානං දුක්‌ඛභාවො සියා, ‘‘තිස්‌සො ඉමා, භික්‌ඛවෙ, දුක්‌ඛතායො දුක්‌ඛදුක්‌ඛතා, විපරිණාමදුක්‌ඛතා, සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතා’’ති (දී. නි. 3.305) අයං දුක්‌ඛතානං විභාගදෙසනා නිප්‌පයොජනා සියා. තථා ච සති සුත්‌තමෙව පටිබාහිතං සියා, පුරිමෙසු ච තීසු රූපාවචරජ්‌ඣානෙසු මුදුකා දුක්‌ඛා වෙදනාති ආපජ්‌ජති සුඛවෙදනාවචනතො. චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙ අරූපජ්‌ඣානෙසු ච මජ්‌ඣිමා, අදුක්‌ඛමසුඛවෙදනාවචනතො. එවං සන්‌තෙ පුරිමා තිස්‌සො රූපාවචරසමාපත්‌තියො චතුත්‌ථජ්‌ඣානසමාපත්‌තියා අරූපසමාපත්‌තීහි ච සන්‌තතරාති ආපජ්‌ජති. කථං වා සන්‌තතරප්‌පණීතතරාසු සමාපත්‌තීසු දුක්‌ඛවෙදනාය අධිකභාවො යුජ්‌ජති? තස්‌මා වෙදනත්‌තයදෙසනාය පරියායදෙසනාභාවො න යුත්‌තොති.

    Apicāyameva vattabbo ‘‘ko, panāvuso, vedanattayadesanāya adhippāyo’’ti? Sace vadeyya ‘‘mudukā dukkhā vedanā sukhā, adhimattā dukkhā, majjhimā adukkhamasukhāti veneyyajjhāsayena vuttā. Tāsu hi na sattānaṃ sukhādivaḍḍhī’’ti. So vattabbo – ko panāvuso dukkhavedanāya sabhāvo, yena ‘‘sabbā vedanā dukkhā’’ti vucceyyuṃ? Yadi yāya uppannāya sattā viyogameva icchanti, so dukkhavedanāya sabhāvo. Yāya ca pana uppannāya sattā aviyogameva icchanti, yāya na ubhayaṃ icchanti, sā kathaṃ dukkhavedanā siyā? Atha yā attano nissayassa upaghātakārī, sā dukkhā. Yā anuggahakārī, sā kathaṃ dukkhā siyā. Atha pana yadariyā dukkhato passanti, so dukkhavedanāya sabhāvo, saṅkhāradukkhatāya vedanaṃ ariyā dukkhato passanti, sā ca abhiṇhasabhāvāti kathaṃ tāsaṃ vedanānaṃ mudumajjhimādhimattadukkhabhāvo siyā? Yadi ca saṅkhāradukkhatāya eva vedanānaṃ dukkhabhāvo siyā, ‘‘tisso imā, bhikkhave, dukkhatāyo dukkhadukkhatā, vipariṇāmadukkhatā, saṅkhāradukkhatā’’ti (dī. ni. 3.305) ayaṃ dukkhatānaṃ vibhāgadesanā nippayojanā siyā. Tathā ca sati suttameva paṭibāhitaṃ siyā, purimesu ca tīsu rūpāvacarajjhānesu mudukā dukkhā vedanāti āpajjati sukhavedanāvacanato. Catutthajjhāne arūpajjhānesu ca majjhimā, adukkhamasukhavedanāvacanato. Evaṃ sante purimā tisso rūpāvacarasamāpattiyo catutthajjhānasamāpattiyā arūpasamāpattīhi ca santatarāti āpajjati. Kathaṃ vā santatarappaṇītatarāsu samāpattīsu dukkhavedanāya adhikabhāvo yujjati? Tasmā vedanattayadesanāya pariyāyadesanābhāvo na yuttoti.

    යං පන වුත්‌තං ‘‘දුක්‌ඛෙ සුඛන්‌ති සඤ්‌ඤාවිපල්‌ලාසො’’ති (අ. නි. 4.49; පටි. ම. 1.236), තං කථන්‌ති? විපරිණාමදුක්‌ඛතාය සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතාය ච යථාභූතානවබොධෙන යා එකන්‌තතො සුඛසඤ්‌ඤා, යා ච දුක්‌ඛනිමිත්‌තෙ සුඛනිමිත්‌තසඤ්‌ඤා, තං සන්‌ධාය වුත්‌තං. එවම්‌පි ‘‘සුඛා, භික්‌ඛවෙ, වෙදනා දුක්‌ඛතො දට්‌ඨබ්‌බා’’ති (ඉතිවු. 53) ඉදං පන කථන්‌ති? ඉදං පන විපරිණාමදස්‌සනෙ සන්‌නියොජනත්‌ථං වුත්‌තං තස්‌ස තත්‌ථ විරාගුප්‌පත්‌තියා උපායභාවතො සුඛවෙදනාය බහුදුක්‌ඛානුගතභාවතො ච. තථා හි දුක්‌ඛස්‌ස හෙතුභාවතො අනෙකෙහි දුක්‌ඛධම්‌මෙහි අනුබද්‌ධත්‌තා ච පණ්‌ඩිතා සුඛම්‌පි දුක්‌ඛමිච්‌චෙව පටිපන්‌නා.

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘dukkhe sukhanti saññāvipallāso’’ti (a. ni. 4.49; paṭi. ma. 1.236), taṃ kathanti? Vipariṇāmadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya ca yathābhūtānavabodhena yā ekantato sukhasaññā, yā ca dukkhanimitte sukhanimittasaññā, taṃ sandhāya vuttaṃ. Evampi ‘‘sukhā, bhikkhave, vedanā dukkhato daṭṭhabbā’’ti (itivu. 53) idaṃ pana kathanti? Idaṃ pana vipariṇāmadassane sanniyojanatthaṃ vuttaṃ tassa tattha virāguppattiyā upāyabhāvato sukhavedanāya bahudukkhānugatabhāvato ca. Tathā hi dukkhassa hetubhāvato anekehi dukkhadhammehi anubaddhattā ca paṇḍitā sukhampi dukkhamicceva paṭipannā.

    එවම්‌පි නත්‌ථෙව සුඛා වෙදනා, සුඛහෙතූනං නියමාභාවතො. යෙ හි සුඛවෙදනාය හෙතුසම්‌මතා ඝාසච්‌ඡාදනාදයො, තෙ එව අධිමත්‌තං අකාලෙ ච පටිසෙවියමානා දුක්‌ඛවෙදනාය හෙතුභාවමාපජ්‌ජන්‌ති. න ච යෙනෙව හෙතුනා සුඛං, තෙනෙව දුක්‌ඛන්‌ති යුත්‌තං වත්‌තුං. තස්‌මා න තෙ සුඛහෙතූ, දුක්‌ඛන්‌තරාපගමෙ පන අවිඤ්‌ඤූනං සුඛසඤ්‌ඤා යථා චිරතරං ඨානාදිඉරියාපථසමඞ්‌ගී හුත්‌වා තදඤ්‌ඤඉරියාපථසමායොගෙ මහන්‌තඤ්‌ච භාරං වහතො භාරනික්‌ඛෙපෙ චෙව වූපසමෙ ච, තස්‌මා නත්‌ථෙව සුඛන්‌ති? තයිදං සම්‌මදෙව සුඛහෙතුං අපරිඤ්‌ඤාය තස්‌ස නියමාභාවපරිකප්‌පනං. ආරම්‌මණමත්‌තමෙව හි කෙවලං සුඛහෙතුං මනසිකත්‌වා එවං වුත්‌තං, අජ්‌ඣත්‌තිකසරීරස්‌ස අවත්‌ථාවිසෙසං සමුදිතං පන එකජ්‌ඣං තදුභයං සුඛාදිහෙතූති වෙදිතබ්‌බං. යාදිසඤ්‌ච තදුභයං සුඛවෙදනාය හෙතු, තාදිසං න කදාචිපි දුක්‌ඛවෙදනාය හෙතු හොතීති වවත්‌ථිතා එව සුඛාදිහෙතු. යථා නාම තෙජොධාතු සාලියවඩාකසස්‌සාදීනං යාදිසමවත්‌ථන්‌තරං පත්‌වා සාතමධුරභාවහෙතු හොති, න තාදිසමෙව පත්‌වා කදාචිපි අසාතඅමධුරභාවහෙතු හොති, එවංසම්‌පදමිදං දට්‌ඨබ්‌බං.

    Evampi nattheva sukhā vedanā, sukhahetūnaṃ niyamābhāvato. Ye hi sukhavedanāya hetusammatā ghāsacchādanādayo, te eva adhimattaṃ akāle ca paṭiseviyamānā dukkhavedanāya hetubhāvamāpajjanti. Na ca yeneva hetunā sukhaṃ, teneva dukkhanti yuttaṃ vattuṃ. Tasmā na te sukhahetū, dukkhantarāpagame pana aviññūnaṃ sukhasaññā yathā cirataraṃ ṭhānādiiriyāpathasamaṅgī hutvā tadaññairiyāpathasamāyoge mahantañca bhāraṃ vahato bhāranikkhepe ceva vūpasame ca, tasmā nattheva sukhanti? Tayidaṃ sammadeva sukhahetuṃ apariññāya tassa niyamābhāvaparikappanaṃ. Ārammaṇamattameva hi kevalaṃ sukhahetuṃ manasikatvā evaṃ vuttaṃ, ajjhattikasarīrassa avatthāvisesaṃ samuditaṃ pana ekajjhaṃ tadubhayaṃ sukhādihetūti veditabbaṃ. Yādisañca tadubhayaṃ sukhavedanāya hetu, tādisaṃ na kadācipi dukkhavedanāya hetu hotīti vavatthitā eva sukhādihetu. Yathā nāma tejodhātu sāliyavaḍākasassādīnaṃ yādisamavatthantaraṃ patvā sātamadhurabhāvahetu hoti, na tādisameva patvā kadācipi asātaamadhurabhāvahetu hoti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    දුක්‌ඛාපගමෙව කදාචි සුඛවෙදනන්‌තරං උපලබ්‌භති. තත්‌ථ සුඛෙයෙව සුඛසඤ්‌ඤා, න දුක්‌ඛාපගමමත්‌තෙ යථා අද්‌ධානගමනපරිස්‌සමකිලන්‌තස්‌ස සම්‌බාහනෙ ඉරියාපථපරිවත්‌තනෙ ච, අඤ්‌ඤථා කාලන්‌තරෙපි පරිස්‌සමාපගමෙ තාදිසී සුඛසඤ්‌ඤා සියා. දුක්‌ඛාපගමමත්‌තෙ පන සුඛන්‌ති පරිකප්‌පනා වෙදනාවිසෙසස්‌ස අනුපලබ්‌භමානත්‌තා. එකන්‌තෙනෙව චෙතං එවං සම්‌පටිච්‌ඡිතබ්‌බං, යතො පණීතප්‌පණීතානියෙව ආරම්‌මණානි මහතා ආයාසෙන සත්‌තා අභිපත්‌ථයන්‌ති, න ච නෙසං යෙන කෙනචි යථාලද්‌ධමත්‌තෙන පච්‌චයෙන පතිකාරං කාතුං සක්‌කා තණ්‌හුප්‌පාදෙනාති . වෙදනාපච්‌චයා හි තණ්‌හාඋපාදි, තථාභාවෙ ච සුගන්‌ධමධුරසුඛසම්‌ඵස්‌සාදිවත්‌ථූනං ඉතරීතරභාවෙන සුඛවිසෙසසඤ්‌ඤා ජායමානා කතමස්‌ස දුක්‌ඛවිසෙසස්‌ස අපගමනෙ ඝානජිව්‌හාකායද්‌වාරෙසු, සොතද්‌වාරෙ ච දිබ්‌බසඞ්‌ගීතසදිසපඤ්‌චඞ්‌ගිකතූරියසද්‌දාවධාරණෙ. තස්‌මා න දුක්‌ඛවෙදනායමෙව දුක්‌ඛන්‌තරාපගමෙ සුඛසඤ්‌ඤා, නාපි කෙවලෙ දුක්‌ඛාපගමමත්‌තෙති ආගමතො යුත්‌තිතොපි වවත්‌ථිතා තිස්‌සො වෙදනාති භගවතො වෙදනත්‌තයදෙසනා නීතත්‌ථායෙව, න නෙය්‍යත්‌ථාති සඤ්‌ඤාපෙතබ්‌බං. එවඤ්‌චෙතං උපෙති, ඉච්‌චෙතං කුසලං, නො චෙ, කම්‌මං කත්‌වා උය්‍යොජෙතබ්‌බො ‘‘ගච්‌ඡ යථාසුඛ’’න්‌ති.

    Dukkhāpagameva kadāci sukhavedanantaraṃ upalabbhati. Tattha sukheyeva sukhasaññā, na dukkhāpagamamatte yathā addhānagamanaparissamakilantassa sambāhane iriyāpathaparivattane ca, aññathā kālantarepi parissamāpagame tādisī sukhasaññā siyā. Dukkhāpagamamatte pana sukhanti parikappanā vedanāvisesassa anupalabbhamānattā. Ekanteneva cetaṃ evaṃ sampaṭicchitabbaṃ, yato paṇītappaṇītāniyeva ārammaṇāni mahatā āyāsena sattā abhipatthayanti, na ca nesaṃ yena kenaci yathāladdhamattena paccayena patikāraṃ kātuṃ sakkā taṇhuppādenāti . Vedanāpaccayā hi taṇhāupādi, tathābhāve ca sugandhamadhurasukhasamphassādivatthūnaṃ itarītarabhāvena sukhavisesasaññā jāyamānā katamassa dukkhavisesassa apagamane ghānajivhākāyadvāresu, sotadvāre ca dibbasaṅgītasadisapañcaṅgikatūriyasaddāvadhāraṇe. Tasmā na dukkhavedanāyameva dukkhantarāpagame sukhasaññā, nāpi kevale dukkhāpagamamatteti āgamato yuttitopi vavatthitā tisso vedanāti bhagavato vedanattayadesanā nītatthāyeva, na neyyatthāti saññāpetabbaṃ. Evañcetaṃ upeti, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, kammaṃ katvā uyyojetabbo ‘‘gaccha yathāsukha’’nti.

    එවමෙතා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපටිපක්‌ඛසභාවවවත්‌ථිතලක්‌ඛණා එව තිස්‌සො වෙදනා භගවතා දෙසිතා. තඤ්‌ච ඛො විපස්‌සනාකම්‌මිකානං යොගාවචරානං වෙදනාමුඛෙන අරූපකම්‌මට්‌ඨානදස්‌සනත්‌ථං. දුවිධඤ්‌හි කම්‌මට්‌ඨානං රූපකම්‌මට්‌ඨානං, අරූපකම්‌මට්‌ඨානන්‌ති. තත්‌ථ භගවා රූපකම්‌මට්‌ඨානං කථෙන්‌තො සඞ්‌ඛෙපමනසිකාරවසෙන වා විත්‌ථාරමනසිකාරවසෙන වා චතුධාතුවවත්‌ථානාදිවසෙන වා කථෙති. අරූපකම්‌මට්‌ඨානං පන කථෙන්‌තො ඵස්‌සවසෙන වා වෙදනාවසෙන වා චිත්‌තවසෙන වා කථෙති. එකච්‌චස්‌ස හි ආපාථගතෙ ආරම්‌මණෙ ආවජ්‌ජතො තත්‌ථ චිත්‌තචෙතසිකානං පඨමාභිනිපාතො ඵස්‌සො තං ආරම්‌මණං ඵුසන්‌තො උප්‌පජ්‌ජමානො පාකටො හොති, එකච්‌චස්‌ස තං ආරම්‌මණං අනුභවන්‌තී උප්‌පජ්‌ජමානා වෙදනා පාකටා හොති, එකච්‌චස්‌ස තං ආරම්‌මණං විජානන්‌තං උප්‌පජ්‌ජමානං විඤ්‌ඤාණං පාකටං හොති. ඉති තෙසං තෙසං පුග්‌ගලානං අජ්‌ඣාසයෙන යථාපාකටං ඵස්‌සාදිමුඛෙන තිධා අරූපකම්‌මට්‌ඨානං කථෙති.

    Evametā aññamaññapaṭipakkhasabhāvavavatthitalakkhaṇā eva tisso vedanā bhagavatā desitā. Tañca kho vipassanākammikānaṃ yogāvacarānaṃ vedanāmukhena arūpakammaṭṭhānadassanatthaṃ. Duvidhañhi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ, arūpakammaṭṭhānanti. Tattha bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathento saṅkhepamanasikāravasena vā vitthāramanasikāravasena vā catudhātuvavatthānādivasena vā katheti. Arūpakammaṭṭhānaṃ pana kathento phassavasena vā vedanāvasena vā cittavasena vā katheti. Ekaccassa hi āpāthagate ārammaṇe āvajjato tattha cittacetasikānaṃ paṭhamābhinipāto phasso taṃ ārammaṇaṃ phusanto uppajjamāno pākaṭo hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ anubhavantī uppajjamānā vedanā pākaṭā hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ vijānantaṃ uppajjamānaṃ viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti. Iti tesaṃ tesaṃ puggalānaṃ ajjhāsayena yathāpākaṭaṃ phassādimukhena tidhā arūpakammaṭṭhānaṃ katheti.

    තත්‌ථ යස්‌ස ඵස්‌සො පාකටො හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං ඵස්‌සොව උප්‌පජ්‌ජති, තෙන සද්‌ධිං තදෙව ආරම්‌මණං අනුභවමානා වෙදනාපි උප්‌පජ්‌ජති, සඤ්‌ජානමානා සඤ්‌ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානමානං විඤ්‌ඤාණම්‌පි උප්‌පජ්‌ජතී’’ති ඵස්‌සපඤ්‌චමකෙයෙව පරිග්‌ගණ්‌හාති. යස්‌ස වෙදනා පාකටා හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං වෙදනාව උප්‌පජ්‌ජති, තාය සද්‌ධිං ඵුසමානො ඵස්‌සොපි උප්‌පජ්‌ජති, සඤ්‌ජානමානා සඤ්‌ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි , විජානමානං විඤ්‌ඤාණම්‌පි උප්‌පජ්‌ජතී’’ති ඵස්‌සපඤ්‌චමකෙයෙව පරිග්‌ගණ්‌හාති. යස්‌ස විඤ්‌ඤාණං පාකටං හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං විඤ්‌ඤාණමෙව උප්‌පජ්‌ජති, තෙන සද්‌ධිං තදෙවාරම්‌මණං ඵුසමානො ඵස්‌සොපි උප්‌පජ්‌ජති, අනුභවමානා වෙදනාපි, සඤ්‌ජානමානා සඤ්‌ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි උප්‌පජ්‌ජතී’’ති ඵස්‌සපඤ්‌චමකෙයෙව පරිග්‌ගණ්‌හාති.

    Tattha yassa phasso pākaṭo hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ phassova uppajjati, tena saddhiṃ tadeva ārammaṇaṃ anubhavamānā vedanāpi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi, vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa vedanā pākaṭā hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ vedanāva uppajjati, tāya saddhiṃ phusamāno phassopi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi , vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ viññāṇameva uppajjati, tena saddhiṃ tadevārammaṇaṃ phusamāno phassopi uppajjati, anubhavamānā vedanāpi, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti.

    සො ‘‘ඉමෙ ඵස්‌සපඤ්‌චමකා ධම්‌මා කිංනිස්‌සිතා’’ති උපධාරෙන්‌තො ‘‘වත්‌ථුනිස්‌සිතා’’ති පජානාති. වත්‌ථු නාම කරජකායො. යං සන්‌ධාය වුත්‌තං ‘‘ඉදඤ්‌ච පන මෙ විඤ්‌ඤාණං එත්‌ථසිතං එත්‌ථපටිබද්‌ධ’’න්‌ති (දී. නි. 1.235; ම. නි. 2.252). සො අත්‌ථතො භූතා චෙව උපාදාරූපානි ච, එවමෙත්‌ථ වත්‌ථු රූපං, ඵස්‌සපඤ්‌චමකා නාමන්‌ති නාමරූපමත්‌තමෙව පස්‌සති. රූපඤ්‌චෙත්‌ථ රූපක්‌ඛන්‌ධො, නාමං චත්‌තාරො අරූපිනො ඛන්‌ධාති පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධමත්‌තං හොති. නාමරූපවිනිමුත්‌තා හි පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා, පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධවිනිමුත්‌තං වා නාමරූපං නත්‌ථි. සො ‘‘ඉමෙ පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා කිංහෙතුකා’’ති උපපරික්‌ඛන්‌තො ‘‘අවිජ්‌ජාදිහෙතුකා’’ති, තතො ‘‘පච්‌චයො චෙව පච්‌චයුප්‌පන්‌නඤ්‌ච ඉදං, අඤ්‌ඤො සත්‌තො වා පුග්‌ගලො වා නත්‌ථි, සුද්‌ධසඞ්‌ඛාරපුඤ්‌ජමත්‌තමෙවා’’ති සප්‌පච්‌චයනාමරූපවසෙන තිලක්‌ඛණං ආරොපෙත්‌වා විපස්‌සනාපටිපාටියා ‘‘අනිච්‌චං දුක්‌ඛමනත්‌තා’’ති සම්‌මසන්‌තො විචරති. සො ‘‘අජ්‌ජ අජ්‌ජා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්‌ඛමානො තථාරූපෙ සමයෙ උතුසප්‌පායං, පුග්‌ගලසප්‌පායං, භොජනසප්‌පායං, ධම්‌මස්‌සවනසප්‌පායං වා ලභිත්‌වා එකපල්‌ලඞ්‌කෙන නිසින්‌නොව විපස්‌සනං මත්‌ථකං පාපෙත්‌වා අරහත්‌තෙ පතිට්‌ඨාති. එවං ඉමෙසං තිණ්‌ණං ජනානං යාව අරහත්‌තා කම්‌මට්‌ඨානං වෙදිතබ්‌බං. ඉධ පන භගවා වෙදනාවසෙන බුජ්‌ඣනකානං අජ්‌ඣාසයෙන අරූපකම්‌මට්‌ඨානං කථෙන්‌තො වෙදනාවසෙන කථෙසි. තත්‌ථ –

    So ‘‘ime phassapañcamakā dhammā kiṃnissitā’’ti upadhārento ‘‘vatthunissitā’’ti pajānāti. Vatthu nāma karajakāyo. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘idañca pana me viññāṇaṃ etthasitaṃ etthapaṭibaddha’’nti (dī. ni. 1.235; ma. ni. 2.252). So atthato bhūtā ceva upādārūpāni ca, evamettha vatthu rūpaṃ, phassapañcamakā nāmanti nāmarūpamattameva passati. Rūpañcettha rūpakkhandho, nāmaṃ cattāro arūpino khandhāti pañcakkhandhamattaṃ hoti. Nāmarūpavinimuttā hi pañcakkhandhā, pañcakkhandhavinimuttaṃ vā nāmarūpaṃ natthi. So ‘‘ime pañcakkhandhā kiṃhetukā’’ti upaparikkhanto ‘‘avijjādihetukā’’ti, tato ‘‘paccayo ceva paccayuppannañca idaṃ, añño satto vā puggalo vā natthi, suddhasaṅkhārapuñjamattamevā’’ti sappaccayanāmarūpavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti sammasanto vicarati. So ‘‘ajja ajjā’’ti paṭivedhaṃ ākaṅkhamāno tathārūpe samaye utusappāyaṃ, puggalasappāyaṃ, bhojanasappāyaṃ, dhammassavanasappāyaṃ vā labhitvā ekapallaṅkena nisinnova vipassanaṃ matthakaṃ pāpetvā arahatte patiṭṭhāti. Evaṃ imesaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ yāva arahattā kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Idha pana bhagavā vedanāvasena bujjhanakānaṃ ajjhāsayena arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena kathesi. Tattha –

    ‘‘ලක්‌ඛණඤ්‌ච අධිට්‌ඨානං, උප්‌පත්‌ති අනුසයො තථා;

    ‘‘Lakkhaṇañca adhiṭṭhānaṃ, uppatti anusayo tathā;

    ඨානං පවත්‌තිකාලො ච, ඉන්‌ද්‍රියඤ්‌ච ද්‌විධාදිතා’’ති. –

    Ṭhānaṃ pavattikālo ca, indriyañca dvidhāditā’’ti. –

    ඉදං පකිණ්‌ණකං වෙදිතබ්‌බං – තත්‌ථ ලක්‌ඛණං හෙට්‌ඨා වුත්‌තමෙව. අධිට්‌ඨානන්‌ති ඵස්‌සො. ‘‘ඵස්‌සපච්‌චයා වෙදනා’’ති හි වචනතො ඵස්‌සො වෙදනාය අධිට්‌ඨානං. තථා හි සො වෙදනාධිට්‌ඨානභාවතො නිච්‌චම්‌මගාවීඋපමාය උපමිතො. තත්‌ථ සුඛවෙදනීයො ඵස්‌සො සුඛාය වෙදනාය අධිට්‌ඨානං, දුක්‌ඛවෙදනීයො ඵස්‌සො දුක්‌ඛාය වෙදනාය, අදුක්‌ඛමසුඛවෙදනීයො ඵස්‌සො අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය අධිට්‌ඨානං, ආසන්‌නකාරණන්‌ති අත්‌ථො. වෙදනා කස්‌ස පදට්‌ඨානං? ‘‘වෙදනාපච්‌චයා තණ්‌හා’’ති වචනතො තණ්‌හාය පදට්‌ඨානං අභිපත්‌ථනීයභාවතො. සුඛා වෙදනා තාව තණ්‌හාය පදට්‌ඨානං හොතු, ඉතරා පන කථන්‌ති? වුච්‌චතෙ සුඛසමඞ්‌ගීපි තාව තංසදිසං තතො වා උත්‌තරිතරං සුඛං අභිපත්‌ථෙති, කිමඞ්‌ග පන දුක්‌ඛසමඞ්‌ගීභූතො. අදුක්‌ඛමසුඛා ච සන්‌තභාවෙන සුඛමිච්‌චෙව වුච්‌චතීති තිස්‌සොපි වෙදනා තණ්‌හාය පදට්‌ඨානං.

    Idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – tattha lakkhaṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Adhiṭṭhānanti phasso. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vacanato phasso vedanāya adhiṭṭhānaṃ. Tathā hi so vedanādhiṭṭhānabhāvato niccammagāvīupamāya upamito. Tattha sukhavedanīyo phasso sukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, dukkhavedanīyo phasso dukkhāya vedanāya, adukkhamasukhavedanīyo phasso adukkhamasukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, āsannakāraṇanti attho. Vedanā kassa padaṭṭhānaṃ? ‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti vacanato taṇhāya padaṭṭhānaṃ abhipatthanīyabhāvato. Sukhā vedanā tāva taṇhāya padaṭṭhānaṃ hotu, itarā pana kathanti? Vuccate sukhasamaṅgīpi tāva taṃsadisaṃ tato vā uttaritaraṃ sukhaṃ abhipattheti, kimaṅga pana dukkhasamaṅgībhūto. Adukkhamasukhā ca santabhāvena sukhamicceva vuccatīti tissopi vedanā taṇhāya padaṭṭhānaṃ.

    උප්‌පත්‌තීති උප්‌පත්‌තිකාරණං. ඉට්‌ඨාරම්‌මණභූතා හි සත්‌තසඞ්‌ඛාරා සුඛවෙදනාය උප්‌පත්‌තිකාරණං, තෙ එව අනිට්‌ඨාරම්‌මණභූතා දුක්‌ඛවෙදනාය, මජ්‌ඣත්‌තාරම්‌මණභූතා අදුක්‌ඛමසුඛාය. විපාකතො තදාකාරග්‌ගහණතො චෙත්‌ථ ඉට්‌ඨානිට්‌ඨතා වෙදිතබ්‌බා.

    Uppattīti uppattikāraṇaṃ. Iṭṭhārammaṇabhūtā hi sattasaṅkhārā sukhavedanāya uppattikāraṇaṃ, te eva aniṭṭhārammaṇabhūtā dukkhavedanāya, majjhattārammaṇabhūtā adukkhamasukhāya. Vipākato tadākāraggahaṇato cettha iṭṭhāniṭṭhatā veditabbā.

    අනුසයොති ඉමාසු තීසු වෙදනාසු සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙති, දුක්‌ඛාය වෙදනාය පටිඝානුසයො, අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය අවිජ්‌ජානුසයො අනුසෙති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Anusayoti imāsu tīsu vedanāsu sukhāya vedanāya rāgānusayo anuseti, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo, adukkhamasukhāya vedanāya avijjānusayo anuseti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘සුඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’තිආදි (ම. නි. 1.465).

    ‘‘Sukhāya kho, āvuso visākha, vedanāya rāgānusayo anusetī’’tiādi (ma. ni. 1.465).

    දිට්‌ඨිමානානුසයා චෙත්‌ථ රාගපක්‌ඛියා කාතබ්‌බා. සුඛාභිනන්‌දනෙන හි දිට්‌ඨිගතිකා ‘‘සස්‌සත’’න්‌තිආදිනා සක්‌කායෙ අභිනිවිසන්‌ති, මානජාතිකා ච මානං ජප්‌පෙන්‌ති ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදිනා. විචිකිච්‌ඡානුසයො පන අවිජ්‌ජාපක්‌ඛිකො කාතබ්‌බො. තථා හි වුත්‌තං පටිච්‌චසමුප්‌පාදවිභඞ්‌ගෙ (විභ. 288-289) ‘‘වෙදනාපච්‌චයා විචිකිච්‌ඡා’’ති. අනුසයානඤ්‌ච තත්‌ථ තත්‌ථ සන්‌තානෙ අප්‌පහීනභාවෙන ථාමගමනං. තස්‌මා ‘‘සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති මග්‌ගෙන අප්‌පහීනත්‌තා අනුරූපකාරණලාභෙ උප්‌පජ්‌ජනාරහො රාගො, තත්‌ථ සයිතො විය හොතීති අත්‌ථො. එස නයො සෙසෙසුපි.

    Diṭṭhimānānusayā cettha rāgapakkhiyā kātabbā. Sukhābhinandanena hi diṭṭhigatikā ‘‘sassata’’ntiādinā sakkāye abhinivisanti, mānajātikā ca mānaṃ jappenti ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā. Vicikicchānusayo pana avijjāpakkhiko kātabbo. Tathā hi vuttaṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge (vibha. 288-289) ‘‘vedanāpaccayā vicikicchā’’ti. Anusayānañca tattha tattha santāne appahīnabhāvena thāmagamanaṃ. Tasmā ‘‘sukhāya vedanāya rāgānusayo anusetī’’ti maggena appahīnattā anurūpakāraṇalābhe uppajjanāraho rāgo, tattha sayito viya hotīti attho. Esa nayo sesesupi.

    ඨානන්‌ති කායො චිත්‌තඤ්‌ච වෙදනාය ඨානං. වුත්‌තඤ්‌හෙතං – ‘‘යං තස්‌මිං සමයෙ කායිකං සුඛං කායසම්‌ඵස්‌සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං (ධ. ස. 449). යං තස්‌මිං සමයෙ චෙතසිකං සුඛං චෙතොසම්‌ඵස්‌සජං සාතං සුඛං වෙදයිත’’න්‌ති (ධ. ස. 471) ච.

    Ṭhānanti kāyo cittañca vedanāya ṭhānaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘yaṃ tasmiṃ samaye kāyikaṃ sukhaṃ kāyasamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayitaṃ (dha. sa. 449). Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sukhaṃ cetosamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayita’’nti (dha. sa. 471) ca.

    පවත්‌තිකාලොති පවත්‌තික්‌ඛණො, පවත්‌තනාකලනඤ්‌ච. පවත්‌තික්‌ඛණෙන හි සුඛදුක්‌ඛවෙදනානං සුඛදුක්‌ඛභාවො වවත්‌ථිතො. යථාහ –

    Pavattikāloti pavattikkhaṇo, pavattanākalanañca. Pavattikkhaṇena hi sukhadukkhavedanānaṃ sukhadukkhabhāvo vavatthito. Yathāha –

    ‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්‌ඛා, දුක්‌ඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිදුක්‌ඛා විපරිණාමසුඛා’’ති (ම. නි. 1.465).

    ‘‘Sukhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā’’ti (ma. ni. 1.465).

    සුඛාය වෙදනාය අත්‌ථිභාවො සුඛං, නත්‌ථිභාවො දුක්‌ඛං. දුක්‌ඛාය වෙදනාය අත්‌ථිභාවො දුක්‌ඛං, නත්‌ථිභාවො සුඛන්‌ති අත්‌ථො. අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය පවත්‌තනාකලනං පවත්‌තියා ආකලනං අනාකලනඤ්‌ච ජානනං අජානනඤ්‌ච සුඛදුක්‌ඛභාවවවත්‌ථානං. වුත්‌තම්‌පි චෙතං –

    Sukhāya vedanāya atthibhāvo sukhaṃ, natthibhāvo dukkhaṃ. Dukkhāya vedanāya atthibhāvo dukkhaṃ, natthibhāvo sukhanti attho. Adukkhamasukhāya vedanāya pavattanākalanaṃ pavattiyā ākalanaṃ anākalanañca jānanaṃ ajānanañca sukhadukkhabhāvavavatthānaṃ. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘අදුක්‌ඛමසුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්‌ඤාණදුක්‌ඛා’’ති.

    ‘‘Adukkhamasukhā kho, āvuso visākha, vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti.

    ඉන්‌ද්‍රියන්‌ති එතා හි සුඛාදයො තිස්‌සො වෙදනා සුඛින්‌ද්‍රියං, දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං, සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං, දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං, උපෙක්‌ඛින්‌ද්‍රියන්‌ති අධිපතෙය්‍යට්‌ඨෙන ඉන්‌ද්‍රියතො පඤ්‌චධා විභත්‌තා. කායිකඤ්‌හි සාතං සුඛින්‌ද්‍රියන්‌ති වුත්‌තං, අසාතං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියන්‌ති. මානසං පන සාතං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියන්‌ති වුත්‌තං, අසාතං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියන්‌ති. දුවිධම්‌පි නෙව සාතං නාසාතං උපෙක්‌ඛින්‌ද්‍රියන්‌ති. කිං පනෙත්‌ථ කාරණං – යථා කායිකචෙතසිකා සුඛදුක්‌ඛවෙදනා ‘‘සුඛින්‌ද්‍රියං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං, දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රිය’’න්‌ති විභජිත්‌වා වුත්‌තා, න එවං අදුක්‌ඛමසුඛාති? භෙදාභාවතො. යථෙව හි අනුග්‌ගහසභාවා බාධකසභාවා ච සුඛදුක්‌ඛවෙදනා අඤ්‌ඤථා කායස්‌ස අනුග්‌ගහං බාධකඤ්‌ච කරොන්‌ති, චිත්‌තස්‌ස ච අඤ්‌ඤථා, න එවං අදුක්‌ඛමසුඛා, තස්‌මා භෙදාභාවතො විභජිත්‌වා න වුත්‌තා.

    Indriyanti etā hi sukhādayo tisso vedanā sukhindriyaṃ, dukkhindriyaṃ, somanassindriyaṃ, domanassindriyaṃ, upekkhindriyanti adhipateyyaṭṭhena indriyato pañcadhā vibhattā. Kāyikañhi sātaṃ sukhindriyanti vuttaṃ, asātaṃ dukkhindriyanti. Mānasaṃ pana sātaṃ somanassindriyanti vuttaṃ, asātaṃ domanassindriyanti. Duvidhampi neva sātaṃ nāsātaṃ upekkhindriyanti. Kiṃ panettha kāraṇaṃ – yathā kāyikacetasikā sukhadukkhavedanā ‘‘sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ, dukkhindriyaṃ domanassindriya’’nti vibhajitvā vuttā, na evaṃ adukkhamasukhāti? Bhedābhāvato. Yatheva hi anuggahasabhāvā bādhakasabhāvā ca sukhadukkhavedanā aññathā kāyassa anuggahaṃ bādhakañca karonti, cittassa ca aññathā, na evaṃ adukkhamasukhā, tasmā bhedābhāvato vibhajitvā na vuttā.

    ද්‌විධාදිතාති සබ්‌බාපි හි වෙදනා වෙදයිතට්‌ඨෙන එකවිධාපි නිස්‌සයභෙදෙන දුවිධා – කායිකා චෙතසිකාති, සුඛා, දුක්‌ඛා, අදුක්‌ඛමසුඛාති තිවිධා, චතුයොනිවසෙන චතුබ්‌බිධා, ඉන්‌ද්‍රියවසෙන, ගතිවසෙන ච පඤ්‌චවිධා, ද්‌වාරවසෙන ච ආරම්‌මණවසෙන ච ඡබ්‌බිධා, සත්‌තවිඤ්‌ඤාණධාතුයොගෙන සත්‌තවිධා, අට්‌ඨලොකධම්‌මපච්‌චයතාය අට්‌ඨවිධා, සුඛාදීනං පච්‌චෙකං අතීතාදිවිභාගෙන නවවිධා, තා එව අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධාභෙදෙන අට්‌ඨාරසවිධා, තථා රූපාදීසු ඡසු ආරම්‌මණෙසු එකෙකස්‌මිං සුඛාදිවසෙන තිස්‌සො තිස්‌සො කත්‌වා. රූපාරම්‌මණස්‌මිඤ්‌හි සුඛාපි උප්‌පජ්‌ජති, දුක්‌ඛාපි, අදුක්‌ඛමසුඛාපි, එවං ඉතරෙසුපි. අථ වා අට්‌ඨාරසමනොපවිචාරවසෙන අට්‌ඨාරස. වුත්‌තඤ්‌හි –

    Dvidhāditāti sabbāpi hi vedanā vedayitaṭṭhena ekavidhāpi nissayabhedena duvidhā – kāyikā cetasikāti, sukhā, dukkhā, adukkhamasukhāti tividhā, catuyonivasena catubbidhā, indriyavasena, gativasena ca pañcavidhā, dvāravasena ca ārammaṇavasena ca chabbidhā, sattaviññāṇadhātuyogena sattavidhā, aṭṭhalokadhammapaccayatāya aṭṭhavidhā, sukhādīnaṃ paccekaṃ atītādivibhāgena navavidhā, tā eva ajjhattabahiddhābhedena aṭṭhārasavidhā, tathā rūpādīsu chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ sukhādivasena tisso tisso katvā. Rūpārammaṇasmiñhi sukhāpi uppajjati, dukkhāpi, adukkhamasukhāpi, evaṃ itaresupi. Atha vā aṭṭhārasamanopavicāravasena aṭṭhārasa. Vuttañhi –

    ‘‘චක්‌ඛුනා රූපං දිස්‌වා සොමනස්‌සට්‌ඨානියං රූපං උපවිචරති, දොමනස්‌සට්‌ඨානියං, උපෙක්‌ඛාට්‌ඨානියං රූපං උපවිචරති, සොතෙන සද්‌දං…පෙ.… මනසා ධම්‌මං විඤ්‌ඤාය සොමනස්‌සට්‌ඨානියං ධම්‌මං උපවිචරති, දොමනස්‌සට්‌ඨානියං, උපෙක්‌ඛාට්‌ඨානියං ධම්‌මං උපවිචරතී’’ති (අ. නි. 3.62).

    ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, sotena saddaṃ…pe… manasā dhammaṃ viññāya somanassaṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicaratī’’ti (a. ni. 3.62).

    එවං අට්‌ඨාරසවිධා හොන්‌ති. තථා ඡ ගෙහස්‌සිතානි සොමනස්‌සානි, ඡ ගෙහස්‌සිතානි දොමනස්‌සානි, ඡ ගෙහස්‌සිතා උපෙක්‌ඛා, තථා නෙක්‌ඛම්‌මස්‌සිතා සොමනස්‌සාදයොති එවං ඡත්‌තිංසවිධා . අතීතෙ ඡත්‌තිංස, අනාගතෙ ඡත්‌තිංස, පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ ඡත්‌තිංසාති අට්‌ඨුත්‌තරසතම්‌පි භවන්‌ති. එවමෙත්‌ථ ද්‌විධාදිතා වෙදිතබ්‌බාති.

    Evaṃ aṭṭhārasavidhā honti. Tathā cha gehassitāni somanassāni, cha gehassitāni domanassāni, cha gehassitā upekkhā, tathā nekkhammassitā somanassādayoti evaṃ chattiṃsavidhā . Atīte chattiṃsa, anāgate chattiṃsa, paccuppanne chattiṃsāti aṭṭhuttarasatampi bhavanti. Evamettha dvidhāditā veditabbāti.

    පකිණ්‌ණකකථා නිට්‌ඨිතා.

    Pakiṇṇakakathā niṭṭhitā.

    ගාථාසු සමාහිතොති උපචාරප්‌පනාභෙදෙන සමාධිනා සමාහිතො. තෙන සමථභාවනානුයොගං දස්‌සෙති. සම්‌පජානොති සාත්‌ථකසම්‌පජඤ්‌ඤාදිනා චතුබ්‌බිධෙන සම්‌පජඤ්‌ඤෙන සම්‌පජානො. තෙන විපස්‌සනානුයොගං දස්‌සෙති. සතොති සතොකාරී. තෙන සමථවිපස්‌සනානයෙන ධම්‌මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌ති. තෙන සමන්‌නාගතත්‌තං දස්‌සෙති. වෙදනා ච පජානාතීති ‘‘ඉමා වෙදනා, එත්‌තකා වෙදනා’’ති සභාවතො විභාගතො ‘‘අනිච්‌චා දුක්‌ඛා විපරිණාමධම්‌මා’’ති අනිච්‌චාදිලක්‌ඛණතො ච පුබ්‌බභාගෙ තීහි පරිඤ්‌ඤාහි පරිජානන්‌තො විපස්‌සනං වඩ්‌ඪෙත්‌වා අරියමග්‌ගෙන පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධෙන පජානාති. වෙදනානඤ්‌ච සම්‌භවන්‌ති සමුදයසච්‌චං. යත්‌ථ චෙතා නිරුජ්‌ඣන්‌තීති එත්‌තාවතා වෙදනා යත්‌ථ නිරුජ්‌ඣන්‌ති, තං නිරොධසච්‌චං. ඛයගාමිනන්‌ති වෙදනානං ඛයගාමිනං අරියමග්‌ගඤ්‌ච පජානාතීති සම්‌බන්‌ධො. වෙදනානං ඛයාති එවං චත්‌තාරි සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣන්‌තෙන අරියමග්‌ගෙන වෙදනානං අනුප්‌පාදනිරොධා. නිච්‌ඡාතො පරිනිබ්‌බුතොති නිත්‌තණ්‌හො, පහීනතණ්‌හො, කිලෙසපරිනිබ්‌බානෙන, ඛන්‌ධපරිනිබ්‌බානෙන ච පරිනිබ්‌බුතො හොති.

    Gāthāsu samāhitoti upacārappanābhedena samādhinā samāhito. Tena samathabhāvanānuyogaṃ dasseti. Sampajānoti sātthakasampajaññādinā catubbidhena sampajaññena sampajāno. Tena vipassanānuyogaṃ dasseti. Satoti satokārī. Tena samathavipassanānayena dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti. Tena samannāgatattaṃ dasseti. Vedanā ca pajānātīti ‘‘imā vedanā, ettakā vedanā’’ti sabhāvato vibhāgato ‘‘aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’’ti aniccādilakkhaṇato ca pubbabhāge tīhi pariññāhi parijānanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggena pariññāpaṭivedhena pajānāti. Vedanānañca sambhavanti samudayasaccaṃ. Yattha cetā nirujjhantīti ettāvatā vedanā yattha nirujjhanti, taṃ nirodhasaccaṃ. Khayagāminanti vedanānaṃ khayagāminaṃ ariyamaggañca pajānātīti sambandho. Vedanānaṃkhayāti evaṃ cattāri saccāni paṭivijjhantena ariyamaggena vedanānaṃ anuppādanirodhā. Nicchāto parinibbutoti nittaṇho, pahīnataṇho, kilesaparinibbānena, khandhaparinibbānena ca parinibbuto hoti.

    තතියසුත්‌තවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / ඉතිවුත්‌තකපාළි • Itivuttakapāḷi / 3. පඨමවෙදනාසුත්‌තං • 3. Paṭhamavedanāsuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact