| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සම්‌මොහවිනොදනී-අට්‌ඨකථා • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(3.) තිකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
(3.) Tikaniddesavaṇṇanā
909. තිකනිද්‌දෙසෙ තීහි අකුසලමූලෙහි වට්‌ටමූලසමුදාචාරො කථිතො. අකුසලවිතක්‌කාදීසු විතක්‌කනවසෙන විතක්‌කො, සඤ්‌ජානනවසෙන සඤ්‌ඤා, සභාවට්‌ඨෙන ධාතූති වෙදිතබ්‌බා. දුච්‌චරිතනිද්‌දෙසෙ පඨමනයො කම්‌මපථවසෙන විභත්‌තො, දුතියො සබ්‌බසඞ්‌ගාහිකකම්‌මවසෙන, තතියො නිබ්‌බත්‌තිතචෙතනාවසෙනෙව.
909. Tikaniddese tīhi akusalamūlehi vaṭṭamūlasamudācāro kathito. Akusalavitakkādīsu vitakkanavasena vitakko, sañjānanavasena saññā, sabhāvaṭṭhena dhātūti veditabbā. Duccaritaniddese paṭhamanayo kammapathavasena vibhatto, dutiyo sabbasaṅgāhikakammavasena, tatiyo nibbattitacetanāvaseneva.
914. ආසවනිද්‌දෙසෙ සුත්‌තන්‌තපරියායෙන තයොව ආසවා කථිතා.
914. Āsavaniddese suttantapariyāyena tayova āsavā kathitā.
919. එසනානිද්‌දෙසෙ සඞ්‌ඛෙපතො තත්‌ථ කතමා කාමෙසනාති ආදිනා නයෙන වුත්‌තො කාමගවෙසනරාගො කාමෙසනා. යො භවෙසු භවච්‌ඡන්‌දොතිආදිනා නයෙන වුත්‌තො භවගවෙසනරාගො භවෙසනා. සස්‌සතො ලොකොතිආදිනා නයෙන වුත්‌තා දිට්‌ඨිගතිකසම්‌මතස්‌ස බ්‍රහ්‌මචරියස්‌ස ගවෙසනා දිට්‌ඨි බ්‍රහ්‌මචරියෙසනාති වෙදිතබ්‌බා. යස්‌මා ච න කෙවලං රාගදිට්‌ඨියො එව එසනා, තදෙකට්‌ඨං පන කම්‌මම්‌පි එසනා එව, තස්‌මා තං දස්‌සෙතුං දුතියනයො විභත්‌තො. තත්‌ථ තදෙකට්‌ඨන්‌ති සම්‌පයුත්‌තෙකට්‌ඨං වෙදිතබ්‌බං. තත්‌ථ කාමරාගෙකට්‌ඨං කාමාවචරසත්‌තානමෙව පවත්‌තති; භවරාගෙකට්‌ඨං පන මහාබ්‍රහ්‌මානං. සමාපත්‌තිතො වුට්‌ඨාය චඞ්‌කමන්‌තානං ඣානඞ්‌ගානං අස්‌සාදනකාලෙ අකුසලකායකම්‌මං හොති, ‘අහො සුඛං අහො සුඛ’න්‌ති වාචං භින්‌දිත්‌වා අස්‌සාදනකාලෙ වචීකම්‌මං, කායඞ්‌ගවාචඞ්‌ගානි අචොපෙත්‌වා මනසාව අස්‌සාදනකාලෙ මනොකම්‌මං. අන්‌තග්‌ගාහිකදිට්‌ඨිවසෙන සබ්‌බෙසම්‌පි දිට්‌ඨිගතිකානං චඞ්‌කමනාදිවසෙන තානි හොන්‌තියෙව.
919. Esanāniddese saṅkhepato tattha katamā kāmesanāti ādinā nayena vutto kāmagavesanarāgo kāmesanā. Yo bhavesu bhavacchandotiādinā nayena vutto bhavagavesanarāgo bhavesanā. Sassato lokotiādinā nayena vuttā diṭṭhigatikasammatassa brahmacariyassa gavesanā diṭṭhi brahmacariyesanāti veditabbā. Yasmā ca na kevalaṃ rāgadiṭṭhiyo eva esanā, tadekaṭṭhaṃ pana kammampi esanā eva, tasmā taṃ dassetuṃ dutiyanayo vibhatto. Tattha tadekaṭṭhanti sampayuttekaṭṭhaṃ veditabbaṃ. Tattha kāmarāgekaṭṭhaṃ kāmāvacarasattānameva pavattati; bhavarāgekaṭṭhaṃ pana mahābrahmānaṃ. Samāpattito vuṭṭhāya caṅkamantānaṃ jhānaṅgānaṃ assādanakāle akusalakāyakammaṃ hoti, ‘aho sukhaṃ aho sukha’nti vācaṃ bhinditvā assādanakāle vacīkammaṃ, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva assādanakāle manokammaṃ. Antaggāhikadiṭṭhivasena sabbesampi diṭṭhigatikānaṃ caṅkamanādivasena tāni hontiyeva.
920. විධානිද්‌දෙසෙ ‘‘කථංවිධං සීලවන්‌තං වදන්‌ති, කථංවිධං පඤ්‌ඤවන්‌තං වදන්‌තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) ආකාරසණ්‌ඨානං විධා නාම. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්‌ථූ’’තිආදීසු (විභ. 751) කොට්‌ඨාසො. ‘‘විධාසු න විකම්‌පතී’’තිආදීසු (ථෙරගා. 1079) මානො. ඉධාපි මානොව විධා නාම. සො හි සෙය්‍යාදිවසෙන විදහනතො විධාති වුච්‌චති. ඨපනට්‌ඨෙන වා විධා. තස්‌මා ‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’ති එවං උප්‌පන්‌නා මානවිධා මානඨපනා සෙය්‍යොහමස්‌මීති විධාති වෙදිතබ්‌බා. සෙසපදද්‌වයෙසුපි එසෙව නයො.
920. Vidhāniddese ‘‘kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) ākārasaṇṭhānaṃ vidhā nāma. ‘‘Ekavidhena ñāṇavatthū’’tiādīsu (vibha. 751) koṭṭhāso. ‘‘Vidhāsu na vikampatī’’tiādīsu (theragā. 1079) māno. Idhāpi mānova vidhā nāma. So hi seyyādivasena vidahanato vidhāti vuccati. Ṭhapanaṭṭhena vā vidhā. Tasmā ‘seyyohamasmī’ti evaṃ uppannā mānavidhā mānaṭhapanā seyyohamasmīti vidhāti veditabbā. Sesapadadvayesupi eseva nayo.
921. භයනිද්‌දෙසෙ ජාතිං පටිච්‌ච භයන්‌ති ජාතිපච්‌චයා උප්‌පන්‌නභයං. භයානකන්‌ති ආකාරනිද්‌දෙසො. ඡම්‌භිතත්‌තන්‌ති භයවසෙන ගත්‌තචලනං. ලොමහංසොති ලොමානං හංසනං, උද්‌ධග්‌ගභාවො. ඉමිනා පදද්‌වයෙන කිච්‌චතො භයං දස්‌සෙත්‌වා පුන චෙතසො උත්‍රාසොති සභාවතො දස්‌සිතං.
921. Bhayaniddese jātiṃ paṭicca bhayanti jātipaccayā uppannabhayaṃ. Bhayānakanti ākāraniddeso. Chambhitattanti bhayavasena gattacalanaṃ. Lomahaṃsoti lomānaṃ haṃsanaṃ, uddhaggabhāvo. Iminā padadvayena kiccato bhayaṃ dassetvā puna cetaso utrāsoti sabhāvato dassitaṃ.
922. තමනිද්‌දෙසෙ විචිකිච්‌ඡාසීසෙන අවිජ්‌ජා කථිතා. ‘‘තමන්‌ධකාරො සම්‌මොහො, අවිජ්‌ජොඝො මහබ්‌භයො’’ති වචනතො හි අවිජ්‌ජා තමො නාම. තිණ්‌ණං පන අද්‌ධානං වසෙන දෙසනාසුඛතාය විචිකිච්‌ඡාසීසෙන දෙසනා කතා. තත්‌ථ ‘කිං නු ඛො අහං අතීතෙ ඛත්‌තියො අහොසිං උදාහු බ්‍රාහ්‌මණො වෙස්‌සො සුද්‌දො කාළො ඔදාතො රස්‌සො දීඝො’ති කඞ්‌ඛන්‌තො අතීතං අද්‌ධානං ආරබ්‌භ කඞ්‌ඛති නාම. ‘කිං නු ඛො අහං අනාගතෙ ඛත්‌තියො භවිස්‌සාමි උදාහු බ්‍රාහ්‌මණො වෙස්‌සො…පෙ.… දීඝො’ති කඞ්‌ඛන්‌තො අනාගතං අද්‌ධානං ආරබ්‌භ කඞ්‌ඛති නාම. ‘කිං නු ඛො අහං එතරහි ඛත්‌තියො උදාහු බ්‍රාහ්‌මණො වෙස්‌සො සුද්‌දො; කිං වා අහං රූපං උදාහු වෙදනා සඤ්‌ඤා සඞ්‌ඛාරා විඤ්‌ඤාණ’න්‌ති කඞ්‌ඛන්‌තො පච්‌චුප්‌පන්‌නං අද්‌ධානං ආරබ්‌භ කඞ්‌ඛති නාම.
922. Tamaniddese vicikicchāsīsena avijjā kathitā. ‘‘Tamandhakāro sammoho, avijjogho mahabbhayo’’ti vacanato hi avijjā tamo nāma. Tiṇṇaṃ pana addhānaṃ vasena desanāsukhatāya vicikicchāsīsena desanā katā. Tattha ‘kiṃ nu kho ahaṃ atīte khattiyo ahosiṃ udāhu brāhmaṇo vesso suddo kāḷo odāto rasso dīgho’ti kaṅkhanto atītaṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma. ‘Kiṃ nu kho ahaṃ anāgate khattiyo bhavissāmi udāhu brāhmaṇo vesso…pe… dīgho’ti kaṅkhanto anāgataṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma. ‘Kiṃ nu kho ahaṃ etarahi khattiyo udāhu brāhmaṇo vesso suddo; kiṃ vā ahaṃ rūpaṃ udāhu vedanā saññā saṅkhārā viññāṇa’nti kaṅkhanto paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma.
තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි ඛත්‌තියො වා අත්‌තනො ඛත්‌තියභාවං, බ්‍රාහ්‌මණො වා බ්‍රාහ්‌මණභාවං, වෙස්‌සො වා වෙස්‌සභාවං, සුද්‌දො වා සුද්‌දභාවං අජානනකො නාම නත්‌ථි, ජීවලද්‌ධිකො පන සත්‌තො ඛත්‌තියජීවාදීනං වණ්‌ණාදිභෙදං සුත්‌වා ‘කීදිසො නු ඛො අම්‌හාකං අබ්‌භන්‌තරෙ ජීවො – කිං නු ඛො නීලකො උදාහු පීතකො ලොහිතකො ඔදාතො චතුරංසො ඡළංසො අට්‌ඨංසො’ති කඞ්‌ඛන්‌තො එවං කඞ්‌ඛති නාම.
Tattha kiñcāpi khattiyo vā attano khattiyabhāvaṃ, brāhmaṇo vā brāhmaṇabhāvaṃ, vesso vā vessabhāvaṃ, suddo vā suddabhāvaṃ ajānanako nāma natthi, jīvaladdhiko pana satto khattiyajīvādīnaṃ vaṇṇādibhedaṃ sutvā ‘kīdiso nu kho amhākaṃ abbhantare jīvo – kiṃ nu kho nīlako udāhu pītako lohitako odāto caturaṃso chaḷaṃso aṭṭhaṃso’ti kaṅkhanto evaṃ kaṅkhati nāma.
923. තිත්‌ථායතනානීති තිත්‌ථභූතානි ආයතනානි, තිත්‌ථියානං වා ආයතනානි. තත්‌ථ තිත්‌ථං නාම ද්‌වාසට්‌ඨි දිට්‌ඨියො. තිත්‌ථියා නාම යෙසං තා දිට්‌ඨියො රුච්‌චන්‌ති ඛමන්‌ති. ආයතනට්‌ඨො හෙට්‌ඨා වුත්‌තොයෙව. තත්‌ථ යස්‌මා සබ්‌බෙපි දිට්‌ඨිගතිකා සඤ්‌ජායමානා ඉමෙසුයෙව තීසු ඨානෙසු සඤ්‌ජායන්‌ති, සමොසරමානාපි එතෙසුයෙව සමොසරන්‌ති සන්‌නිපතන්‌ති, දිට්‌ඨිගතිකභාවෙ ච නෙසං එතානියෙව කාරණානි, තස්‌මා තිත්‌ථානි ච තානි සඤ්‌ජාතානීතිආදිනා අත්‌ථෙන ආයතනානි චාති තිත්‌ථායතනානි; තෙනෙවත්‌ථෙන තිත්‌ථියානං ආයතනානීතිපි තිත්‌ථායතනානි. පුරිසපුග්‌ගලොති සත්‌තො. කාමඤ්‌ච පුරිසොතිපි පුග්‌ගලොතිපි වුත්‌තෙ සත්‌තොයෙව වුත්‌තො, අයං පන සම්‌මුතිකථා නාම යො යථා ජානාති තස්‌ස තථා වුච්‌චති. පටිසංවෙදෙතීති අත්‌තනො සන්‌තානෙ උප්‌පන්‌නං ජානාති, පටිසංවිදිතං කරොති අනුභවති වා. පුබ්‌බෙකතහෙතූති පුබ්‌බෙ කතකාරණා, පුබ්‌බෙ කතකම්‌මපච්‌චයෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්‌ථො. අයං නිගණ්‌ඨසමයො. එවංවාදිනො පන තෙ කම්‌මවෙදනඤ්‌ච කිරියවෙදනඤ්‌ච පටික්‌ඛිපිත්‌වා එකං විපාකවෙදනමෙව සම්‌පටිච්‌ඡන්‌ති. පිත්‌තසමුට්‌ඨානාදීසු (මහානි. 5) ච අට්‌ඨසු ආබාධෙසු සත්‌ත පටික්‌ඛිපිත්‌වා අට්‌ඨමංයෙව සම්‌පටිච්‌ඡන්‌ති, දිට්‌ඨධම්‌මවෙදනීයාදීසු ච තීසු කම්‌මෙසු ද්‌වෙ පටික්‌ඛිපිත්‌වා එකං අපරාපරියවෙදනීයමෙව සම්‌පටිච්‌ඡන්‌ති, කුසලාකුසලවිපාකකිරියසඞ්‌ඛාතාසු ච චතූසු චෙතනාසු විපාකචෙතනංයෙව සම්‌පටිච්‌ඡන්‌ති.
923. Titthāyatanānīti titthabhūtāni āyatanāni, titthiyānaṃ vā āyatanāni. Tattha titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo. Titthiyā nāma yesaṃ tā diṭṭhiyo ruccanti khamanti. Āyatanaṭṭho heṭṭhā vuttoyeva. Tattha yasmā sabbepi diṭṭhigatikā sañjāyamānā imesuyeva tīsu ṭhānesu sañjāyanti, samosaramānāpi etesuyeva samosaranti sannipatanti, diṭṭhigatikabhāve ca nesaṃ etāniyeva kāraṇāni, tasmā titthāni ca tāni sañjātānītiādinā atthena āyatanāni cāti titthāyatanāni; tenevatthena titthiyānaṃ āyatanānītipi titthāyatanāni. Purisapuggaloti satto. Kāmañca purisotipi puggalotipi vutte sattoyeva vutto, ayaṃ pana sammutikathā nāma yo yathā jānāti tassa tathā vuccati. Paṭisaṃvedetīti attano santāne uppannaṃ jānāti, paṭisaṃviditaṃ karoti anubhavati vā. Pubbekatahetūti pubbe katakāraṇā, pubbe katakammapaccayeneva paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ nigaṇṭhasamayo. Evaṃvādino pana te kammavedanañca kiriyavedanañca paṭikkhipitvā ekaṃ vipākavedanameva sampaṭicchanti. Pittasamuṭṭhānādīsu (mahāni. 5) ca aṭṭhasu ābādhesu satta paṭikkhipitvā aṭṭhamaṃyeva sampaṭicchanti, diṭṭhadhammavedanīyādīsu ca tīsu kammesu dve paṭikkhipitvā ekaṃ aparāpariyavedanīyameva sampaṭicchanti, kusalākusalavipākakiriyasaṅkhātāsu ca catūsu cetanāsu vipākacetanaṃyeva sampaṭicchanti.
ඉස්‌සරනිම්‌මානහෙතූති ඉස්‌සරනිම්‌මානකාරණා; බ්‍රහ්‌මුනා වා පජාපතිනා වා ඉස්‌සරෙන නිම්‌මිතත්‌තා පටිසංවෙදෙතීති අත්‌ථො. අයං බ්‍රාහ්‌මණසමයො. අයඤ්‌හි නෙසං අධිප්‌පායො – ඉමා තිස්‌සො වෙදනා පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ අත්‌තනා කතමූලකෙන වා ආණත්‌තිමූලකෙන වා පුබ්‌බෙ කතෙන වා අහෙතුඅප්‌පච්‌චයා වා පටිසංවෙදෙතුං නාම න සක්‌කා; ඉස්‌සරනිම්‌මානකාරණා එව පන ඉමා පටිසංවෙදෙතීති. එවංවාදිනො පනෙතෙ හෙට්‌ඨා වුත්‌තෙසු අට්‌ඨසු ආබාධෙසු එකම්‌පි අසම්‌පටිච්‌ඡිත්‌වා සබ්‌බං පටිබාහන්‌ති. තථා දිට්‌ඨධම්‌මවෙදනීයාදීසුපි සබ්‌බකොට්‌ඨාසෙසු එකම්‌පි අසම්‌පටිච්‌ඡිත්‌වා සබ්‌බං පටිබාහන්‌ති.
Issaranimmānahetūti issaranimmānakāraṇā; brahmunā vā pajāpatinā vā issarena nimmitattā paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ brāhmaṇasamayo. Ayañhi nesaṃ adhippāyo – imā tisso vedanā paccuppanne attanā katamūlakena vā āṇattimūlakena vā pubbe katena vā ahetuappaccayā vā paṭisaṃvedetuṃ nāma na sakkā; issaranimmānakāraṇā eva pana imā paṭisaṃvedetīti. Evaṃvādino panete heṭṭhā vuttesu aṭṭhasu ābādhesu ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭibāhanti. Tathā diṭṭhadhammavedanīyādīsupi sabbakoṭṭhāsesu ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭibāhanti.
අහෙතු අප්‌පච්‌චයාති හෙතුඤ්‌ච පච්‌චයඤ්‌ච විනා අකාරණෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්‌ථො. අයං ආජීවකසමයො. එවං වාදිනො එතෙපි හෙට්‌ඨා වුත්‌තෙසු කාරණෙසු ච බ්‍යාධීසු ච එකම්‌පි අසම්‌පටිච්‌ඡිත්‌වා සබ්‌බං පටික්‌ඛිපන්‌ති.
Ahetu appaccayāti hetuñca paccayañca vinā akāraṇeneva paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ ājīvakasamayo. Evaṃ vādino etepi heṭṭhā vuttesu kāraṇesu ca byādhīsu ca ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭikkhipanti.
924. කිඤ්‌චනාති පලිබොධා. රාගො කිඤ්‌චනන්‌ති රාගො උප්‌පජ්‌ජමානො සත්‌තෙ බන්‌ධති පලිබුන්‌ධෙති, තස්‌මා කිඤ්‌චනන්‌ති වුච්‌චති. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. අඞ්‌ගණානීති ‘‘උදඞ්‌ගණෙ තත්‌ථ පපං අවින්‌දු’’න්‌ති (ජා. 1.1.2) ආගතට්‌ඨානෙ භූමිප්‌පදෙසො අඞ්‌ගණං. ‘‘තස්‌සෙව රජස්‌ස වා අඞ්‌ගණස්‌ස වා පහානාය වායමතී’’ති (ම. නි. 1.184; අ. නි. 10.51) ආගතට්‌ඨානෙ යං කිඤ්‌චි මලං වා පඞ්‌කො වා. ‘‘සාඞ්‌ගණොව සමානො’’ති (ම. නි. 1.57) ආගතට්‌ඨානෙ නානප්‌පකාරො තිබ්‌බකිලෙසො. ඉධාපි තදෙව කිලෙසඞ්‌ගණං අධිප්‌පෙතං. තෙනෙව රාගො අඞ්‌ගණන්‌තිආදිමාහ.
924. Kiñcanāti palibodhā. Rāgo kiñcananti rāgo uppajjamāno satte bandhati palibundheti, tasmā kiñcananti vuccati. Dosamohesupi eseva nayo. Aṅgaṇānīti ‘‘udaṅgaṇe tattha papaṃ avindu’’nti (jā. 1.1.2) āgataṭṭhāne bhūmippadeso aṅgaṇaṃ. ‘‘Tasseva rajassa vā aṅgaṇassa vā pahānāya vāyamatī’’ti (ma. ni. 1.184; a. ni. 10.51) āgataṭṭhāne yaṃ kiñci malaṃ vā paṅko vā. ‘‘Sāṅgaṇova samāno’’ti (ma. ni. 1.57) āgataṭṭhāne nānappakāro tibbakileso. Idhāpi tadeva kilesaṅgaṇaṃ adhippetaṃ. Teneva rāgo aṅgaṇantiādimāha.
මලානීති මලිනභාවකරණානි. රාගො මලන්‌ති රාගො උප්‌පජ්‌ජමානො චිත්‌තං මලිනං කරොති, මලං ගාහාපෙති, තස්‌මා මලන්‌ති වුච්‌චති. ඉතරෙසුපි ද්‌වීසු එසෙව නයො.
Malānīti malinabhāvakaraṇāni. Rāgo malanti rāgo uppajjamāno cittaṃ malinaṃ karoti, malaṃ gāhāpeti, tasmā malanti vuccati. Itaresupi dvīsu eseva nayo.
විසමනිද්‌දෙසෙ යස්‌මා රාගාදීසු චෙව කායදුච්‌චරිතාදීසු ච සත්‌තා පක්‌ඛලන්‌ති, පක්‌ඛලිතා ච පන සාසනතොපි සුගතිතොපි පතන්‌ති, තස්‌මා පක්‌ඛලනපාතහෙතුතො රාගො විසමන්‌තිආදි වුත්‌තං.
Visamaniddese yasmā rāgādīsu ceva kāyaduccaritādīsu ca sattā pakkhalanti, pakkhalitā ca pana sāsanatopi sugatitopi patanti, tasmā pakkhalanapātahetuto rāgo visamantiādi vuttaṃ.
අග්‌ගීති අනුදහනට්‌ඨෙන අග්‌ගි. රාගග්‌ගීති රාගො උප්‌පජ්‌ජමානො සත්‌තෙ අනුදහති ඣාපෙති, තස්‌මා අග්‌ගීති වුච්‌චති. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. තත්‌ථ වත්‌ථූනි – එකා කිර දහරභික්‌ඛුනී චිත්‌තලපබ්‌බතවිහාරෙ උපොසථාගාරං ගන්‌ත්‌වා ද්‌වාරපාලකරූපං ඔලොකයමානා ඨිතා. අථස්‌සා අන්‌තො රාගො උප්‌පන්‌නො. සා තෙනෙව ඣායිත්‌වා කාලමකාසි. භික්‌ඛුනියො ගච්‌ඡමානා ‘අයං දහරා ඨිතා, පක්‌කොසථ න’න්‌ති ආහංසු. එකා ගන්‌ත්‌වා ‘කස්‌මා ඨිතාසී’ති හත්‌ථෙ ගණ්‌හි. ගහිතමත්‌තා පරිවත්‌තිත්‌වා පතිතා. ඉදං තාව රාගස්‌ස අනුදහනතාය වත්‌ථු. දොසස්‌ස පන අනුදහනතාය මනොපදොසිකා දෙවා දට්‌ඨබ්‌බා. මොහස්‌ස අනුදහනතාය ඛිඩ්‌ඩාපදොසිකා දෙවා දට්‌ඨබ්‌බා. මොහනවසෙන හි තෙසං සතිසම්‌මොසො හොති. තස්‌මා ඛිඩ්‌ඩාවසෙන ආහාරකාලං අතිවත්‌තිත්‌වා කාලං කරොන්‌ති. කසාවාති කසටා නිරොජා. රාගාදීසු ච කායදුච්‌චරිතාදීසු ච එකම්‌පි පණීතං ඔජවන්‌තං නත්‌ථි, තස්‌මා රාගො කසාවොතිආදි වුත්‌තං.
Aggīti anudahanaṭṭhena aggi. Rāgaggīti rāgo uppajjamāno satte anudahati jhāpeti, tasmā aggīti vuccati. Dosamohesupi eseva nayo. Tattha vatthūni – ekā kira daharabhikkhunī cittalapabbatavihāre uposathāgāraṃ gantvā dvārapālakarūpaṃ olokayamānā ṭhitā. Athassā anto rāgo uppanno. Sā teneva jhāyitvā kālamakāsi. Bhikkhuniyo gacchamānā ‘ayaṃ daharā ṭhitā, pakkosatha na’nti āhaṃsu. Ekā gantvā ‘kasmā ṭhitāsī’ti hatthe gaṇhi. Gahitamattā parivattitvā patitā. Idaṃ tāva rāgassa anudahanatāya vatthu. Dosassa pana anudahanatāya manopadosikā devā daṭṭhabbā. Mohassa anudahanatāya khiḍḍāpadosikā devā daṭṭhabbā. Mohanavasena hi tesaṃ satisammoso hoti. Tasmā khiḍḍāvasena āhārakālaṃ ativattitvā kālaṃ karonti. Kasāvāti kasaṭā nirojā. Rāgādīsu ca kāyaduccaritādīsu ca ekampi paṇītaṃ ojavantaṃ natthi, tasmā rāgo kasāvotiādi vuttaṃ.
925. අස්‌සාදදිට්‌ඨීති අස්‌සාදසම්‌පයුත්‌තා දිට්‌ඨි. නත්‌ථි කාමෙසු දොසොති කිලෙසකාමෙන වත්‌ථුකාමපටිසෙවනදොසො නත්‌ථීති වදති. පාතබ්‍යතන්‌ති පාතබ්‌බභාවං පරිභුඤ්‌ජනං අජ්‌ඣොහරණං. එවංවාදී හි සො වත්‌ථුකාමෙසු කිලෙසකාමං පිවන්‌තො විය අජ්‌ඣොහරන්‌තො විය පරිභුඤ්‌ජති. අත්‌තානුදිට්‌ඨීති අත්‌තානං අනුගතා දිට්‌ඨි. මිච්‌ඡාදිට්‌ඨීති ලාමකා දිට්‌ඨි. ඉදානි යස්‌මා එත්‌ථ පඨමා සස්‌සතදිට්‌ඨි හොති, දුතියා සක්‌කායදිට්‌ඨි, තතියා උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨි, තස්‌මා තමත්‌ථං දස්‌සෙතුං සස්‌සතදිට්‌ඨි අස්‌සාදදිට්‌ඨීතිආදිමාහ.
925. Assādadiṭṭhīti assādasampayuttā diṭṭhi. Natthi kāmesu dosoti kilesakāmena vatthukāmapaṭisevanadoso natthīti vadati. Pātabyatanti pātabbabhāvaṃ paribhuñjanaṃ ajjhoharaṇaṃ. Evaṃvādī hi so vatthukāmesu kilesakāmaṃ pivanto viya ajjhoharanto viya paribhuñjati. Attānudiṭṭhīti attānaṃ anugatā diṭṭhi. Micchādiṭṭhīti lāmakā diṭṭhi. Idāni yasmā ettha paṭhamā sassatadiṭṭhi hoti, dutiyā sakkāyadiṭṭhi, tatiyā ucchedadiṭṭhi, tasmā tamatthaṃ dassetuṃ sassatadiṭṭhi assādadiṭṭhītiādimāha.
926. අරතිනිද්‌දෙසො ච විහෙසානිද්‌දෙසො ච වුත්‌තත්‌ථොයෙව. අධම්‌මස්‌ස චරියා අධම්‌මචරියා, අධම්‌මකරණන්‌ති අත්‌ථො. විසමා චරියා, විසමස්‌ස වා කම්‌මස්‌ස චරියාති විසමචරියා. දොවචස්‌සතාපාපමිත්‌තතා නිද්‌දෙසා වුත්‌තත්‌ථා එව. පුථුනිමිත්‌තාරම්‌මණෙසු පවත්‌තිතො නානත්‌තෙසු සඤ්‌ඤා නානත්‌තසඤ්‌ඤා. යස්‌මා වා අඤ්‌ඤාව කාමසඤ්‌ඤා, අඤ්‌ඤා බ්‍යාපාදාදිසඤ්‌ඤා, තස්‌මා නානත්‌තා සඤ්‌ඤාතිපි නානත්‌තසඤ්‌ඤා. කොසජ්‌ජපමාදනිද්‌දෙසෙසු පඤ්‌චසු කාමගුණෙසු විස්‌සට්‌ඨචිත්‌තස්‌ස කුසලධම්‌මභාවනාය අනනුයොගවසෙන ලීනවුත්‌තිතා කොසජ්‌ජං, පමජ්‌ජනවසෙන පමත්‌තභාවො පමාදොති වෙදිතබ්‌බො. අසන්‌තුට්‌ඨිතාදිනිද්‌දෙසා වුත්‌තත්‌ථා එව.
926. Aratiniddeso ca vihesāniddeso ca vuttatthoyeva. Adhammassa cariyā adhammacariyā, adhammakaraṇanti attho. Visamā cariyā, visamassa vā kammassa cariyāti visamacariyā. Dovacassatāpāpamittatā niddesā vuttatthā eva. Puthunimittārammaṇesu pavattito nānattesu saññā nānattasaññā. Yasmā vā aññāva kāmasaññā, aññā byāpādādisaññā, tasmā nānattā saññātipi nānattasaññā. Kosajjapamādaniddesesu pañcasu kāmaguṇesu vissaṭṭhacittassa kusaladhammabhāvanāya ananuyogavasena līnavuttitā kosajjaṃ, pamajjanavasena pamattabhāvo pamādoti veditabbo. Asantuṭṭhitādiniddesā vuttatthā eva.
931. අනාදරියනිද්‌දෙසෙ ඔවාදස්‌ස අනාදියනවසෙන අනාදරභාවො අනාදරියං. අනාදරියනාකාරො අනාදරතා. සගරුවාසං අවසනට්‌ඨෙන අගාරවභාවො අගාරවතා. සජෙට්‌ඨකවාසං අවසනට්‌ඨෙන අප්‌පතිස්‌සවතා. අනද්‌දාති අනාදියනා. අනද්‌දායනාති අනාදියනාකාරො. අනද්‌දාය අයිතස්‌ස භාවො අනද්‌දායිතත්‌තං. අසීලස්‌ස භාවො අසීල්‍යං. අචිත්‌තීකාරොති ගරුචිත්‌තීකාරස්‌ස අකරණං.
931. Anādariyaniddese ovādassa anādiyanavasena anādarabhāvo anādariyaṃ. Anādariyanākāro anādaratā. Sagaruvāsaṃ avasanaṭṭhena agāravabhāvo agāravatā. Sajeṭṭhakavāsaṃ avasanaṭṭhena appatissavatā. Anaddāti anādiyanā. Anaddāyanāti anādiyanākāro. Anaddāya ayitassa bhāvo anaddāyitattaṃ. Asīlassa bhāvo asīlyaṃ. Acittīkāroti garucittīkārassa akaraṇaṃ.
932. අස්‌සද්‌ධභාවො අස්‌සද්‌ධියං. අසද්‌දහනාකාරො අසද්‌දහනා. ඔකප්‌පෙත්‌වා අනුපවිසිත්‌වා අග්‌ගහණං අනොකප්‌පනා. අප්‌පසීදනට්‌ඨෙන අනභිප්‌පසාදො.
932. Assaddhabhāvo assaddhiyaṃ. Asaddahanākāro asaddahanā. Okappetvā anupavisitvā aggahaṇaṃ anokappanā. Appasīdanaṭṭhena anabhippasādo.
අවදඤ්‌ඤුතාති ථද්‌ධමච්‌ඡරියවසෙන ‘දෙහි, කරොහී’ති වචනස්‌ස අජානතා.
Avadaññutāti thaddhamacchariyavasena ‘dehi, karohī’ti vacanassa ajānatā.
934. බුද්‌ධා ච බුද්‌ධසාවකා චාති එත්‌ථ බුද්‌ධග්‌ගහණෙන පච්‌චෙකබුද්‌ධාපි ගහිතාව. අසමෙතුකම්‍යතාති තෙසං සමීපං අගන්‌තුකාමතා. සද්‌ධම්‌මං අසොතුකම්‍යතාති සත්‌තතිංස බොධිපක්‌ඛියධම්‌මා සද්‌ධම්‌මො නාම, තං අසුණිතුකාමතා. අනුග්‌ගහෙතුකම්‍යතාති න උග්‌ගහෙතුකාමතා.
934. Buddhāca buddhasāvakā cāti ettha buddhaggahaṇena paccekabuddhāpi gahitāva. Asametukamyatāti tesaṃ samīpaṃ agantukāmatā. Saddhammaṃ asotukamyatāti sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā saddhammo nāma, taṃ asuṇitukāmatā. Anuggahetukamyatāti na uggahetukāmatā.
උපාරම්‌භචිත්‌තතාති උපාරම්‌භචිත්‌තභාවො. යස්‌මා පන සො අත්‌ථතො උපාරම්‌භොව හොති, තස්‌මා තං දස්‌සෙතුං තත්‌ථ කතමො උපාරම්‌භොතිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ උපාරම්‌භනවසෙන උපාරම්‌භො. පුනප්‌පුනං උපාරම්‌භො අනුපාරම්‌භො උපාරම්‌භනාකාරො උපාරම්‌භනා. පුනප්‌පුනං උපාරම්‌භනා අනුපාරම්‌භනා. අනුපාරම්‌භිතස්‌ස භාවො අනුපාරම්‌භිතත්‌තං. උඤ්‌ඤාති හෙට්‌ඨා කත්‌වා ජානනා. අවඤ්‌ඤාති අවජානනා. පරිභවනං පරිභවො. රන්‌ධස්‌ස ගවෙසිතා රන්‌ධගවෙසිතා. රන්‌ධං වා ගවෙසතීති රන්‌ධගවෙසී, තස්‌ස භාවො රන්‌ධගවෙසිතා. අයං වුච්‌චතීති අයං පරවජ්‌ජානුපස්‌සනලක්‌ඛණො උපාරම්‌භො නාම වුච්‌චති, යෙන සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො, යථා නාම තුන්‌නකාරො සාටකං පසාරෙත්‌වා ඡිද්‌දමෙව ඔලොකෙති, එවමෙව පරස්‌ස සබ්‌බෙපි ගුණෙ මක්‌ඛෙත්‌වා අගුණෙසුයෙව පතිට්‌ඨාති.
Upārambhacittatāti upārambhacittabhāvo. Yasmā pana so atthato upārambhova hoti, tasmā taṃ dassetuṃ tattha katamo upārambhotiādi vuttaṃ. Tattha upārambhanavasena upārambho. Punappunaṃ upārambho anupārambho upārambhanākāro upārambhanā. Punappunaṃ upārambhanā anupārambhanā. Anupārambhitassa bhāvo anupārambhitattaṃ. Uññāti heṭṭhā katvā jānanā. Avaññāti avajānanā. Paribhavanaṃ paribhavo. Randhassa gavesitā randhagavesitā. Randhaṃ vā gavesatīti randhagavesī, tassa bhāvo randhagavesitā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ paravajjānupassanalakkhaṇo upārambho nāma vuccati, yena samannāgato puggalo, yathā nāma tunnakāro sāṭakaṃ pasāretvā chiddameva oloketi, evameva parassa sabbepi guṇe makkhetvā aguṇesuyeva patiṭṭhāti.
936. අයොනිසො මනසිකාරොති අනුපායමනසිකාරො. අනිච්‌චෙ නිච්‌චන්‌ති අනිච්‌චෙයෙව වත්‌ථුස්‌මිං ‘ඉදං නිච්‌ච’න්‌ති එවං පවත්‌තො. දුක්‌ඛෙ සුඛන්‌තිආදීසුපි එසෙව නයො. සච්‌චවිප්‌පටිකුලෙන චාති චතුන්‌නං සච්‌චානං අනනුලොමවසෙන. චිත්‌තස්‌ස ආවට්‌ටනාතිආදීනි සබ්‌බානිපි ආවජ්‌ජනස්‌සෙව වෙවචනානෙව. ආවජ්‌ජනඤ්‌හි භවඞ්‌ගචිත්‌තං ආවට්‌ටෙතීති චිත්‌තස්‌ස ආවට්‌ටනා. අනුඅනු ආවට්‌ටෙතීති අනාවට්‌ටනා. ආභුජතීති ආභොගො. භවඞ්‌ගාරම්‌මණතො අඤ්‌ඤං ආරම්‌මණං සමන්‌නාහරතීති සමන්‌නාහාරො. තදෙවාරම්‌මණං අත්‌තානං අනුබන්‌ධිත්‌වා උප්‌පජ්‌ජමානෙ මනසිකරොතීති මනසිකාරො. කරොතීති ඨපෙති. අයං වුච්‌චතීති අයං අනුපායමනසිකාරො උප්‌පථමනසිකාරලක්‌ඛණො අයොනිසොමනසිකාරො නාම වුච්‌චති. තස්‌ස වසෙන පුග්‌ගලො දුක්‌ඛාදීනි සච්‌චානි යාථාවතො ආවජ්‌ජිතුං න සක්‌කොති.
936. Ayoniso manasikāroti anupāyamanasikāro. Anicce niccanti anicceyeva vatthusmiṃ ‘idaṃ nicca’nti evaṃ pavatto. Dukkhe sukhantiādīsupi eseva nayo. Saccavippaṭikulena cāti catunnaṃ saccānaṃ ananulomavasena. Cittassa āvaṭṭanātiādīni sabbānipi āvajjanasseva vevacanāneva. Āvajjanañhi bhavaṅgacittaṃ āvaṭṭetīti cittassa āvaṭṭanā. Anuanu āvaṭṭetīti anāvaṭṭanā. Ābhujatīti ābhogo. Bhavaṅgārammaṇato aññaṃ ārammaṇaṃ samannāharatīti samannāhāro. Tadevārammaṇaṃ attānaṃ anubandhitvā uppajjamāne manasikarotīti manasikāro. Karotīti ṭhapeti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ anupāyamanasikāro uppathamanasikāralakkhaṇo ayonisomanasikāro nāma vuccati. Tassa vasena puggalo dukkhādīni saccāni yāthāvato āvajjituṃ na sakkoti.
කුම්‌මග්‌ගසෙවනානිද්‌දෙසෙ යං කුම්‌මග්‌ගං සෙවතො සෙවනා කුම්‌මග්‌ගසෙවනාති වුච්‌චති, තං දස්‌සෙතුං තත්‌ථ කතමො කුම්‌මග්‌ගොති දුතියපුච්‌ඡා කතා. සෙසං සබ්‌බත්‌ථ උත්‌තානමෙවාති.
Kummaggasevanāniddese yaṃ kummaggaṃ sevato sevanā kummaggasevanāti vuccati, taṃ dassetuṃ tattha katamo kummaggoti dutiyapucchā katā. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
තිකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Tikaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / විභඞ්‌ගපාළි • Vibhaṅgapāḷi / 17. ඛුද්‌දකවත්‌ථුවිභඞ්‌ගො • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / විභඞ්‌ග-මූලටීකා • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / 17. ඛුද්‌දකවත්‌ථුවිභඞ්‌ගො • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / විභඞ්‌ග-අනුටීකා • Vibhaṅga-anuṭīkā / 17. ඛුද්‌දකවත්‌ථුවිභඞ්‌ගො • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
