Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය (ටීකා) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    මජ්‌ඣිමනිකායෙ

    Majjhimanikāye

    මූලපණ්‌ණාස-ටීකා

    Mūlapaṇṇāsa-ṭīkā

    (පඨමො භාගො)

    (Paṭhamo bhāgo)

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    1. සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයවන්‌දනා සංවණ්‌ණෙතබ්‌බස්‌ස ධම්‌මස්‌ස පභවනිස්‌සයවිසුද්‌ධිපටිවෙදනත්‌ථං, තං පන ධම්‌මසංවණ්‌ණනාසු විඤ්‌ඤූනං බහුමානුප්‌පාදනත්‌ථං, තං සම්‌මදෙව තෙසං උග්‌ගහධාරණාදික්‌කමලද්‌ධබ්‌බාය සම්‌මාපටිපත්‌තියා සබ්‌බහිතසුඛනිප්‌ඵාදනත්‌ථං. අථ වා මඞ්‌ගලභාවතො, සබ්‌බකිරියාසු පුබ්‌බකිච්‌චභාවතො, පණ්‌ඩිතෙහි සමාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්‌ඨානුගතිආපජ්‌ජනතො ච සංවණ්‌ණනායං රතනත්‌තයපණාමකිරියා. අථ වා රතනත්‌තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්‌ඤවිසෙසනිබ්‌බත්‌තනත්‌ථං. තං අත්‌තනො යථාලද්‌ධසම්‌පත්‌තිනිමිත්‌තකස්‌ස කම්‌මස්‌ස බලානුප්‌පදානත්‌ථං. අන්‌තරා ච තස්‌ස අසඞ්‌කොචනත්‌ථං. තදුභයං අනන්‌තරායෙන අට්‌ඨකථාය පරිසමාපනත්‌ථං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්‌පෙතං. තථා හි වක්‌ඛති ‘‘ඉති මෙ පසන්‌නමතිනො…පෙ.… තස්‌සානුභාවෙනා’’ති. වත්‌ථුත්‌තයපූජාහි නිරතිසයපුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තසංබුද්‌ධියා අපරිමෙය්‍යපභාවො පුඤ්‌ඤාතිසයොති බහුවිධන්‌තරායෙපි ලොකසන්‌නිවාසෙ අන්‌තරායනිබන්‌ධනසකලසංකිලෙසවිද්‌ධංසනාය පහොති. භයාදිඋපද්‌දවඤ්‌ච නිවාරෙති. යථාහ –

    1. Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi samācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ. Taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānatthaṃ. Antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ. Tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjāhi niratisayapuññakkhettasaṃbuddhiyā aparimeyyapabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti. Bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –

    ‘‘පූජාරහෙ පූජයතො. බුද්‌ධෙ යදි ව සාවකෙ’’තිආදි (ධ. ප. 195; අප. 1.10.1), තථා –

    ‘‘Pūjārahe pūjayato. Buddhe yadi va sāvake’’tiādi (dha. pa. 195; apa. 1.10.1), tathā –

    ‘‘යෙ, භික්‌ඛවෙ, බුද්‌ධෙ පසන්‌නා, අග්‌ගෙ තෙ පසන්‌නා, අග්‌ගෙ ඛො පන පසන්‌නානං අග්‌ගො විපාකො හොතී’’තිආදි (ඉතිවු. 90, 91),

    ‘‘Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (itivu. 90, 91),

    ‘‘බුද්‌ධොති කිත්‌තයන්‌තස්‌ස, කායෙ භවති යා පීති;

    ‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;

    වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්‌බුදීපස්‌ස.

    Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa.

    ධම්‌මොති කිත්‌තයන්‌තස්‌ස…පෙ.… කසිණෙනපි ජම්‌බුදීපස්‌ස;

    Dhammoti kittayantassa…pe… kasiṇenapi jambudīpassa;

    සඞ්‌ඝොති කිත්‌තයන්‌තස්‌ස…පෙ.… කසිණෙනපි ජම්‌බුදීපස්‌සා’’ති. (ඉතිවු. අට්‌ඨ. 90),

    Saṅghoti kittayantassa…pe… kasiṇenapi jambudīpassā’’ti. (itivu. aṭṭha. 90),

    තථා –

    Tathā –

    ‘‘යස්‌මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්‌සරති, නෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ රාගපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, න දොස…පෙ.… න මොහපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

    ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11),

    ‘‘අරඤ්‌ඤෙ රුක්‌ඛමූලෙ වා…පෙ.…

    ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…

    භයං වා ඡම්‌භිතත්‌තං වා,

    Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā,

    ලොමහංසො න හෙස්‌සතී’’ති ච. (සං. නි. 2.249);

    Lomahaṃso na hessatī’’ti ca. (saṃ. ni. 2.249);

    තත්‌ථ යස්‌ස වත්‌ථුත්‌තයස්‌ස වන්‌දනං කත්‌තුකාමො, තස්‌ස ගුණාතිසයයොගසන්‌දස්‌සනත්‌ථං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌තිආදිනා ගාථාත්‌තයමාහ. ගුණාතිසයයොගෙන හි වන්‌දනාරහභාවො, වන්‌දනාරහෙ ච කතා වන්‌දනා යථාධිප්‌පෙතං පයොජනං සාධෙතීති. තත්‌ථ යස්‌සා දෙසනාය සංවණ්‌ණනං කත්‌තුකාමො. සා න විනයදෙසනා විය කරුණාප්‌පධානා, නාපි අභිධම්‌මදෙසනා විය පඤ්‌ඤාප්‌පධානා , අථ ඛො කරුණාපඤ්‌ඤාප්‌පධානාති තදුභයප්‌පධානමෙව තාව සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ථොමනං කාතුං තම්‌මූලකත්‌තා සෙසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්‌ඛං වික්‌ඛිපති අපනෙතීති අත්‌ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්‌ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධතීති අත්‌ථො. පරදුක්‌ඛෙ සති සාධූනං කම්‌පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්‌ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්‌ඛාපනයනකාමතාලක්‌ඛණා අත්‌තසුඛනිරපෙක්‌ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්‌ධති විබන්‌ධතීති අත්‌ථො . කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්‌සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං.

    Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthāttayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetaṃ payojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo. Sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā , atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho . Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ.

    තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිච්‌ඡනසභාවතාය, බ්‍යාපාදාරතීනං උජුවිපච්‌චනීකතාය ච පරසත්‌තසන්‌තානගතසන්‌තාපවිච්‌ඡෙදනාකාරප්‌පවත්‌තියා මෙත්‌තාමුදිතානම්‌පි චිත්‌තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්‌භති, තථාපි පරදුක්‌ඛාපනයනාකාරප්‌පවත්‌තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතා කරුණාව විසෙසෙන භගවතො චිත්‌තස්‌ස චිත්‌තපස්‌සද්‌ධි විය සීතිභාවනිමිත්‌තන්‌ති වුත්‌තං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්‌තාමුදිතානම්‌පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්‌ධනභූතා සාතිසයං නිරවසෙසඤ්‌ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං විය සවිසයබ්‍යාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතා කරුණාව භගවතො අතිසයෙන හදයසීතලභාවහෙතූති ආහ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති. අථ වා සතිපි මෙත්‌තාමුදිතානං සාතිසයෙ හදයසීතිභාවනිබන්‌ධනත්‌තෙ සකලබුද්‌ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්‌පි කාරණන්‌ති කරුණාව භගවතො ‘‘හදයසීතලභාවකාරණ’’න්‌ති වුත්‌තා. කරුණානිදානා හි සබ්‌බෙපි බුද්‌ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්‌බාපියමානසංසාරදුක්‌ඛසන්‌තාපස්‌ස හි භගවතො පරදුක්‌ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි කප්‌පානං අකිලන්‌තරූපස්‌සෙව නිරවසෙසබුද්‌ධකරධම්‌මසම්‌භරණනිරතස්‌ස සමධිගතධම්‌මාධිපතෙය්‍යස්‌ස ච සන්‌නිහිතෙසුපි සත්‌තසඞ්‌ඛාරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්‌තෙසු න ඊසකම්‌පි චිත්‌තසීතිභාවස්‌ස අඤ්‌ඤථත්‌තමහොසීති. එතස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ තීසුපි අවත්‌ථාසු භගවතො කරුණා සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca parasattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi paradukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇāva visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītibhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītibhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato ‘‘hadayasītalabhāvakāraṇa’’nti vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkhyeyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniratassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītibhāvassa aññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    පජානාතීති පඤ්‌ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්‌ඣතීති අත්‌ථො. පඤ්‌ඤාව ඤෙය්‍යාවරණප්‌පහානතො පකාරෙහි ධම්‌මසභාවජොතනට්‌ඨෙන පජ්‌ජොතොති පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතො. සවාසනප්‌පහානතො විසෙසෙන හතං සමුග්‌ඝාතිතං විහතං, පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන විහතං පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතං. මුය්‌හන්‌ති තෙන, සයං වා මුය්‌හති, මොහනමත්‌තමෙව වා තන්‌ති මොහො, අවිජ්‌ජා, ස්‌වෙව විසයසභාවපටිච්‌ඡාදනතො අන්‌ධකාරසරික්‌ඛතාය තමො වියාති තමො, පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතො මොහතමො එතස්‌සාති පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමං. සබ්‌බෙසම්‌පි හි ඛීණාසවානං සතිපි පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන අවිජ්‌ජන්‌ධකාරස්‌ස විහතභාවෙ සද්‌ධාවිමුත්‌තෙහි විය දිට්‌ඨිප්‌පත්‌තානං සාවකෙහි පච්‌චෙකසම්‌බුද්‌ධෙහි ච සවාසනප්‌පහානෙන සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධානං කිලෙසප්‌පහානස්‌ස විසෙසො විජ්‌ජතීති සාතිසයෙන අවිජ්‌ජාපහානෙන භගවන්‌තං ථොමෙන්‌තො ආහ ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති.

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto. Savāsanappahānato visesena hataṃ samugghātitaṃ vihataṃ, paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā, sveva visayasabhāvapaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjandhakārassa vihatabhāve saddhāvimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāpahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    අථ වා අන්‌තරෙන පරොපදෙසං අත්‌තනො සන්‌තානෙ අච්‌චන්‌තං අවිජ්‌ජන්‌ධකාරවිගමස්‌ස නිබ්‌බත්‌තිතත්‌තා, තථා සබ්‌බඤ්‌ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්‌ස සමධිගතත්‌තා, පරසන්‌තතියඤ්‌ච ධම්‌මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්‌මදෙව තස්‌ස පවත්‌තිතත්‌තා භගවාව විසෙසතො මොහතමවිගමෙන ථොමෙතබ්‌බොති ආහ ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති. ඉමස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතො’’ති පදෙන භගවතො පටිවෙධපඤ්‌ඤා විය දෙසනාපඤ්‌ඤාපි සාමඤ්‌ඤනිද්‌දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjandhakāravigamassa nibbattitattā, tathā sabbaññutāya balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    අථ වා භගවතො ඤාණස්‌ස ඤෙය්‍යපරියන්‌තිකත්‌තා සකලඤෙය්‍යධම්‌මසභාවාවබොධනසමත්‌ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්‌ඛාතෙන පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන සබ්‌බඤෙය්‍යධම්‌මසභාවච්‌ඡාදකස්‌ස මොහන්‌ධකාරස්‌ස විධමිතත්‌තා අනඤ්‌ඤසාධාරණො භගවතො මොහතමවිනාසොති කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති. එත්‌ථ ච මොහතමවිධමනන්‌තෙ අධිගතත්‌තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචාරෙන සසන්‌තානෙ මොහතමවිධමනන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අභිනීහාරසම්‌පත්‌තියා සවාසනප්‌පහානමෙව හි කිලෙසානං ඤෙය්‍යාවරණප්‌පහානන්‌ති, පරසන්‌තානෙ පන මොහතමවිධමනස්‌ස කාරණභාවතො අනාවරණඤාණං ‘‘මොහතමවිධමන’’න්‌ති වුච්‌චතීති.

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvāvabodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sasantāne mohatamavidhamananti daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ñeyyāvaraṇappahānanti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    කිං පන කාරණං අවිජ්‌ජාසමුග්‌ඝාතොයෙවෙකො පහානසම්‌පත්‌තිවසෙන භගවතො ථොමනානිමිත්‌තං ගය්‌හති, න පන සාතිසයං නිරවසෙසකිලෙසප්‌පහානන්‌ති? තප්‌පහානවචනෙනෙව තදෙකට්‌ඨතාය සකලසංකිලෙසගණසමුග්‌ඝාතස්‌ස ජොතිතභාවතො. න හි සො තාදිසො කිලෙසො අත්‌ථි, යො නිරවසෙසඅවිජ්‌ජාප්‌පහානෙන න පහීයතීති.

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāsamugghātoyeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaṃ niravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātassa jotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti.

    අථ වා විජ්‌ජා විය සකලකුසලධම්‌මසමුප්‌පත්‌තියා නිරවසෙසාකුසලධම්‌මනිබ්‌බත්‌තියා සංසාරප්‌පවත්‌තියා ච අවිජ්‌ජා පධානකාරණන්‌ති තබ්‌බිඝාතවචනෙන සකලසංකිලෙසගණසමුග්‌ඝාතො වුත්‌තොයෙව හොතීති වුත්‌තං ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති.

    Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbighātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vuttoyeva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    නරා ච අමරා ච නරාමරා, සහ නරාමරෙහීති සනරාමරො, සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො. තස්‌ස ගරූති සනරාමරලොකගරු, තං සනරාමරලොකගරුං. එතෙන දෙවමනුස්‌සානං විය තදවසිට්‌ඨසත්‌තානම්‌පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතාය භගවතො උපකාරිතං දස්‌සෙති. න චෙත්‌ථ පධානාප්‌පධානභාවො චොදෙතබ්‌බො. අඤ්‌ඤො හි සද්‌දක්‌කමො, අඤ්‌ඤො අත්‌ථක්‌කමො. එදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්‌පි අප්‌පධානං විය නිද්‌දිසීයති යථා ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති (චූළව. 336). කාමඤ්‌චෙත්‌ථ සත්‌තසඞ්‌ඛාරොකාසවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්‌ස පන අධිප්‌පෙතත්‌තා ගරුකරණසමත්‌ථස්‌සෙව යුජ්‌ජනතො සත්‌තලොකස්‌ස වසෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො. සො හි ලොකීයන්‌ති එත්‌ථ පුඤ්‌ඤපාපානි තබ්‌බිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්‌චති. අමරග්‌ගහණෙන චෙත්‌ථ උපපත්‌තිදෙවා අධිප්‌පෙතා.

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko. Tassa garūti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahatāya bhagavato upakāritaṃ dasseti. Na cettha padhānāppadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (cūḷava. 336). Kāmañcettha sattasaṅkhārokāsavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassa vasena attho gahetabbo. So hi lokīyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    අථ වා සමූහත්‌ථො ලොකසද්‌දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්‌ඤාපීයතීති. සහ නරෙහීති සනරා, සනරා ච තෙ අමරා චාති සනරාමරා, තෙසං ලොකොති සනරාමරලොකොති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බං. අමරසද්‌දෙන චෙත්‌ථ විසුද්‌ධිදෙවාපි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති. තෙ හි මරණාභාවතො පරමත්‌ථතො අමරා. නරාමරානංයෙව ච ගහණං උක්‌කට්‌ඨනිද්‌දෙසවසෙන යථා ‘‘සත්‌ථා දෙවමනුස්‌සාන’’න්‌ති (දී. නි. 1.157). තථා හි සබ්‌බානත්‌ථපරිහාරපුබ්‌බඞ්‌ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්‌පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්‌පත්‌තියා සදෙවමනුස්‌සාය පජාය අච්‌චන්‌තූපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්‌පභාවගුණවිසෙසසමඞ්‌ගිතාය ච සබ්‌බසත්‌තුත්‌තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්‌තානං උත්‌තමගාරවට්‌ඨානං. තෙන වුත්‌තං ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්‌ති.

    Atha vā samūhattho lokasaddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā cāti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amarasaddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamagāravaṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    සොභනං ගතං ගමනං එතස්‌සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්‍යජනුපසඞ්‌කමනං එකන්‌තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්‌ඵාදනතො සොභනං, තථා ලක්‌ඛණානුබ්‍යඤ්‌ජනපටිමණ්‌ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්‌බිත-ඛලිතානුකඩ්‌ඪන-නිප්‌පීළනුක්‌කුටික-කුටිලාකුලතාදි-දොසරහිත-මවහසිත-රාජහංස- වසභවාරණ-මිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්‌ච විපුලනිම්‌මලකරුණා-සතිවීරියාදි-ගුණවිසෙසසහිතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධිං අනවජ්‌ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා සයම්‌භුඤාණෙන සකලමපි ලොකං පරිඤ්‌ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්‌තො ඤාණෙන සම්‌මා ගතො අවගතොති සුගතො. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්‌තො අනුප්‌පත්‌තිධම්‌මතං ආපාදෙන්‌තො සම්‌මා ගතො අතීතොති සුගතො, ලොකනිරොධං නිබ්‌බානං සච්‌ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්‌මා ගතො අධිගතොති සුගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්‌මා ගතො පටිපන්‌නොති සුගතො. ‘‘සොතාපත්‌තිමග්‌ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්‌චෙති න පච්‌චාගච්‌ඡතීති සුගතො’’තිආදිනා (මහානි. 38; චූළනි. 27) නයෙන අයමත්‌ථො විභාවෙතබ්‌බො. අථ වා සුන්‌දරං ඨානං සම්‌මාසම්‌බොධිං, නිබ්‌බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො. යස්‌මා වා භූතං තච්‌ඡං අත්‌ථසංහිතං වෙනෙය්‍යානං යථාරහං කාලයුත්‌තමෙව ච ධම්‌මං භාසති, තස්‌මා සම්‌මා ගදති වදතීති සුගතො ද-කාරස්‌ස ත-කාරං කත්‌වා. ඉති සොභනගමනතාදීහි සුගතො, තං සුගතං.

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjanapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambita-khalitānukaḍḍhana-nippīḷanukkuṭika-kuṭilākulatādi-dosarahita-mavahasita-rājahaṃsa- vasabhavāraṇa-migarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇā-sativīriyādi-guṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhiṃ anavajjatāya sobhanamevāti. Atha vā sayambhuñāṇena sakalamapi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato, lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. ‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’tiādinā (mahāni. 38; cūḷani. 27) nayena ayamattho vibhāvetabbo. Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ, nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ veneyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadati vadatīti sugato da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    පුඤ්‌ඤපාපකම්‌මෙහි උපපජ්‌ජනවසෙන ගන්‌තබ්‌බතො ගතියො, උපපත්‌තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිවසෙන පඤ්‌චවිධා. තාහි සකලස්‌සපි භවගාමිකම්‌මස්‌ස අරියමග්‌ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්‌තිතත්‌තා භගවා පඤ්‌චහිපි ගතීහි සුට්‌ඨු මුත්‌තො විසංයුත්‌තොති ආහ ‘‘ගතිවිමුත්‌ත’’න්‌ති. එතෙන භගවතො කත්‌ථචිපි ගතියා අපරියාපන්‌නතං දස්‌සෙති, යතො භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්‌චති. තෙනෙවාහ –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā. Tāhi sakalassapi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati. Tenevāha –

    ‘‘යෙන දෙවූපපත්‍යස්‌ස, ගන්‌ධබ්‌බො වා විහඞ්‌ගමො;

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    යක්‌ඛත්‌තං යෙන ගච්‌ඡෙය්‍යං, මනුස්‌සත්‌තඤ්‌ච අබ්‌බජෙ;

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    තෙ මය්‌හං ආසවා ඛීණා, විද්‌ධස්‌තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    තංතංගතිසංවත්‌තනකානඤ්‌හි කම්‌මකිලෙසානං අග්‌ගමග්‌ගෙන බොධිමූලෙයෙව සුප්‌පහීනත්‌තා නත්‌ථි භගවතො ගතිපරියාපන්‌නතාති අච්‌චන්‌තමෙව භගවා සබ්‌බභවයොනිගති-විඤ්‌ඤාණට්‌ඨිති-සත්‌තාවාස-සත්‌තනිකායෙහි පරිමුත්‌තො, තං ගතිවිමුත්‌තං. වන්‌දෙති නමාමි, ථොමෙමීති වා අත්‌ථො.

    Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigati-viññāṇaṭṭhiti-sattāvāsa-sattanikāyehi parimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    අථ වා ගතිවිමුත්‌තන්‌ති අනුපාදිසෙසනිබ්‌බානධාතුප්‌පත්‌තියා භගවන්‌තං ථොමෙති. එත්‌ථ හි ද්‌වීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්‌බා අත්‌තහිතසම්‌පත්‌තිතො පරහිතපටිපත්‌තිතො ච. තෙසු අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති අනාවරණඤාණාධිගමතො සවාසනානං සබ්‌බෙසං කිලෙසානං අච්‌චන්‌තප්‌පහානතො අනුපාදිසෙසනිබ්‌බානප්‌පත්‌තිතො ච වෙදිතබ්‌බා, පරහිතපටිපත්‌ති ලාභසක්‌කාරාදිනිරපෙක්‌ඛචිත්‌තස්‌ස සබ්‌බදුක්‌ඛනිය්‍යානිකධම්‌මදෙසනතො විරුද්‌ධෙසුපි නිච්‌චං හිතජ්‌ඣාසයතො ඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච. සා පනෙත්‌ථ ආසයතො පයොගතො ච දුවිධා පරහිතපටිපත්‌ති, තිවිධා ච අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති එතෙන ආසයතො පරහිතපටිපත්‌ති, සම්‌මාගදනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන පයොගතො පරහිතපටිපත්‌ති, ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්‌ත’’න්‌ති එතෙහි චතුසච්‌චපටිවෙධත්‌ථෙන ච සුගතසද්‌දෙන තිවිධාපි අත්‌තහිතසම්‌පත්‌ති, අවසිට්‌ඨට්‌ඨෙන තෙන ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති එතෙන චාපි සබ්‌බාපි අත්‌තහිතසම්‌පත්‌තිපරහිතපටිපත්‌ති පකාසිතා හොතීති.

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato anupādisesanibbānappattito ca veditabbā, parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammāgadanatthena sugatasaddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugatasaddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhaṭṭhena tena ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena cāpi sabbāpi attahitasampattiparahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.

    අථ වා තීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්‌බා – හෙතුතො ඵලතො උපකාරතො ච. තත්‌ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පඨමපදෙන දස්‌සිතා. ඵලං චතුබ්‌බිධං ඤාණසම්‌පදා පහානසම්‌පදා ආනුභාවසම්‌පදා රූපකායසම්‌පදා චාති. තාසු ඤාණපහානසම්‌පදා දුතියපදෙන සච්‌චපටිවෙධත්‌ථෙන ච සුගතසද්‌දෙන පකාසිතා හොන්‌ති, ආනුභාවසම්‌පදා පන තතියපදෙන, රූපකායසම්‌පදා යථාවුත්‌තකායගමනසොභනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන ලක්‌ඛණානුබ්‍යඤ්‌ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවතො. උපකාරො අනන්‌තරං අබාහිරං කරිත්‌වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්‌තිධම්‌මදෙසනා. සො සම්‌මාගදනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්‌බං.

    Atha vā tīhi ākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto phalato upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇapahānasampadā dutiyapadena saccapaṭivedhatthena ca sugatasaddena pakāsitā honti, ānubhāvasampadā pana tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugatasaddena lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā vinā tadabhāvato. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā. So sammāgadanatthena sugatasaddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    තත්‌ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්‌ති එතෙන සම්‌මාසම්‌බොධියා මූලං දස්‌සෙති. මහාකරුණාසඤ්‌චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්‌කතො සත්‌තානං සමුද්‌ධරණත්‌ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්‌බෙන පාරමියො පූරෙත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්‌මාසම්‌බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති එතෙන සම්‌මාසම්‌බොධිං දස්‌සෙති . අනාවරණඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌හි මග්‌ගඤාණං, මග්‌ගඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්‌මාසම්‌බොධී’’ති වුච්‌චතීති. සම්‌මාගමනත්‌ථෙන සුගතසද්‌දෙන සම්‌මාසම්‌බොධියා පටිපත්‌තිං දස්‌සෙති ලීනුද්‌ධච්‌චපතිට්‌ඨානායූහනකාමසුඛල්‌ලිකත්‌තකිලමථානුයොගසස්‌සතුච්‌ඡෙදාභිනිවෙසාදි අන්‌තද්‌වයරහිතාය කරුණාපඤ්‌ඤාපරිග්‌ගහිතාය මජ්‌ඣිමාය පටිපත්‌තියා පකාසනතො සුගතසද්‌දස්‌ස. ඉතරෙහි සම්‌මාසම්‌බොධියා පධානාප්‌පධානභෙදං පයොජනං දස්‌සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්‌තසන්‌තාරණඤ්‌හෙත්‌ථ පධානං පයොජනං, තදඤ්‌ඤමප්‌පධානං. තෙසු පධානෙන පරහිතපටිපත්‌තිං දස්‌සෙති, ඉතරෙන අත්‌තහිතසම්‌පත්‌තිං, තදුභයෙන අත්‌තහිතාය පටිපන්‌නාදීසු චතූසු පුග්‌ගලෙසු භගවතො චතුත්‌ථපුග්‌ගලභාවං දස්‌සෙති. තෙන ච අනුත්‌තරදක්‌ඛිණෙය්‍යභාවං උත්‌තමවන්‌දනීයභාවං අත්‌තනො ච වන්‌දනකිරියාය ඛෙත්‌තඞ්‌ගතභාවං දස්‌සෙති.

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti . Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammāgamanatthena sugatasaddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedābhinivesādi antadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugatasaddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañhettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitapaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandanīyabhāvaṃ attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    එත්‌ථ ච කරුණාගහණෙන ලොකියෙසු මහග්‌ගතභාවප්‌පත්‌තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්‌බලොකියගුණසම්‌පත්‌ති දස්‌සිතා හොති, පඤ්‌ඤාගහණෙන සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණපදට්‌ඨානමග්‌ගඤාණදීපනතො සබ්‌බලොකුත්‌තරගුණසම්‌පත්‌ති. තදුභයග්‌ගහණසිද්‌ධො හි අත්‌ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්‌තිආදිනා විපඤ්‌චීයතීති. කරුණාගහණෙන ච උපගමනං නිරුපක්‌කිලෙසං දස්‌සෙති, පඤ්‌ඤාගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාගහණෙන ලොකසමඤ්‌ඤානුරූපං භගවතො පවත්‌තිං දස්‌සෙති ලොකවොහාරවිසයත්‌තා කරුණාය, පඤ්‌ඤාගහණෙන සමඤ්‌ඤාය අනතිධාවනං සභාවානවබොධෙන හි ධම්‌මානං සමඤ්‌ඤං අතිධාවිත්‌වා සත්‌තාදිපරාමසනං හොතීති. තථා කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්‌තිවිහාරං දස්‌සෙති, පඤ්‌ඤාගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්‌පටිහතඤාණං චතුසච්‌චඤාණං චතුපටිසම්‌භිදාඤාණං චතුවෙසාරජ්‌ජඤාණං.

    Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāgahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāgahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāgahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāgahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāgahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ catuvesārajjañāṇaṃ.

    කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්‌තිඤාණස්‌ස ගහිතත්‌තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්‌ඤා, අට්‌ඨසු පරිසාසු අකම්‌පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්‌දස බුද්‌ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්‌ඨාරස බුද්‌ධධම්‌මා, චතුචත්‌තාලීස ඤාණවත්‌ථූනි, සත්‌තසත්‌තතිඤාණවත්‌ථූනීති එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්‌ඤාපභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්‌සෙති. තථා කරුණාගහණෙන චරණසම්‌පත්‌තිං, පඤ්‌ඤාගහණෙන විජ්‌ජාසම්‌පත්‌තිං. කරුණාගහණෙන අත්‌තාධිපතිතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන ධම්‌මාධිපතිතා. කරුණාගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්‌ඤාගහණෙන අත්‌තනාථභාවො. තථා කරුණාගහණෙන පුබ්‌බකාරිභාවො, පඤ්‌ඤාගහණෙන කතඤ්‌ඤුතා. තථා කරුණාගහණෙන අපරන්‌තපතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන අනත්‌තන්‌තපතා. කරුණාගහණෙන වා බුද්‌ධකරධම්‌මසිද්‌ධි, පඤ්‌ඤාගහණෙන බුද්‌ධභාවසිද්‌ධි. තථා කරුණාගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්‌ඤාගහණෙන සයං තරණං. තථා කරුණාගහණෙන සබ්‌බසත්‌තෙසු අනුග්‌ගහචිත්‌තතා, පඤ්‌ඤාගහණෙන සබ්‌බධම්‌මෙසු විරත්‌තචිත්‌තතා දස්‌සිතා හොති.

    Karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, catucattālīsa ñāṇavatthūni, sattasattatiñāṇavatthūnīti evamādīnaṃ anekesaṃ paññāpabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti. Tathā karuṇāgahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāgahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāgahaṇena attādhipatitā, paññāgahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāgahaṇena lokanāthabhāvo, paññāgahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāgahaṇena pubbakāribhāvo, paññāgahaṇena kataññutā. Tathā karuṇāgahaṇena aparantapatā, paññāgahaṇena anattantapatā. Karuṇāgahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāgahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāgahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāgahaṇena sayaṃ taraṇaṃ. Tathā karuṇāgahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāgahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti.

    සබ්‌බෙසඤ්‌ච බුද්‌ධගුණානං කරුණා ආදි තන්‌නිදානභාවතො, පඤ්‌ඤා පරියොසානං තතො උත්‌තරි කරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්‌සනෙන සබ්‌බෙ බුද්‌ධගුණා දස්‌සිතා හොන්‌ති. තථා කරුණාගහණෙන සීලක්‌ඛන්‌ධපුබ්‌බඞ්‌ගමො සමාධික්‌ඛන්‌ධො දස්‌සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්‌හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්‌පවත්‌තිතො, සා ච ඣානත්‌තයසම්‌පයොගිනීති. පඤ්‌ඤාවචනෙන පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධො. සීලඤ්‌ච සබ්‌බබුද්‌ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්‌ඣෙ, පඤ්‌ඤා පරියොසානන්‌ති එවම්‌පි ආදිමජ්‌ඣපරියොසානකල්‍යාණදස්‌සනෙන සබ්‌බෙ බුද්‌ධගුණා දස්‌සිතා හොන්‌ති නයතො දස්‌සිතත්‌තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්‌ධගුණානං දස්‌සනුපායො, යදිදං නයග්‌ගාහණං. අඤ්‌ඤථා කො නාම සමත්‌ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්‌සෙතුං. තෙනෙවාහ –

    Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāgahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘බුද්‌ධොපි බුද්‌ධස්‌ස භණෙය්‍ය වණ්‌ණං;

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ;

    කප්‌පම්‌පි චෙ අඤ්‌ඤමභාසමානො.

    Kappampi ce aññamabhāsamāno.

    ඛීයෙථ කප්‌පො චිරදීඝමන්‌තරෙ;

    Khīyetha kappo ciradīghamantare;

    වණ්‌ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්‌සා’’ති. (දී. නි. අට්‌ඨ. 1.305; 3.141; ම. නි. අට්‌ඨ. 2.425; උදා. අට්‌ඨ. 53; අප. අට්‌ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්‌ඨ. 4.4; චරියා. අට්‌ඨ. 3.122 පකිණ්‌ණකකථා);

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.305; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. 3.122 pakiṇṇakakathā);

    තෙනෙව ච ආයස්‌මතා සාරිපුත්‌තත්‌ථෙරෙනපි බුද්‌ධගුණපරිච්‌ඡෙදනං පති අනුයුත්‌තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්‌තෙ’’ති පටික්‌ඛිපිත්‌වා ‘‘අපිච මෙ, භන්‌තෙ, ධම්‌මන්‌වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්‌තං.

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenapi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.

    2. එවං සඞ්‌ඛෙපෙන සකලසබ්‌බඤ්‌ඤුගුණෙහි භගවන්‌තං අභිත්‌ථවිත්‌වා ඉදානි සද්‌ධම්‌මං ථොමෙතුං ‘‘බුද්‌ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ බුද්‌ධොති කත්‌තුනිද්‌දෙසො. බුද්‌ධභාවන්‌ති කම්‌මනිද්‌දෙසො. භාවෙත්‌වා සච්‌ඡිකත්‌වාති ච පුබ්‌බකාලකිරියානිද්‌දෙසො . න්‌ති අනියමතො කම්‌මනිද්‌දෙසො. උපගතොති අපරකාලකිරියානිද්‌දෙසො. වන්‌දෙති කිරියානිද්‌දෙසො. න්‌ති නියමනං. ධම්‌මන්‌ති වන්‌දනකිරියාය කම්‌මනිද්‌දෙසො. ගතමලං අනුත්‌තරන්‌ති ච තබ්‌බිසෙසනං.

    2. Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso . Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso. Tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    තත්‌ථ බුද්‌ධසද්‌දස්‌ස තාව ‘‘බුජ්‌ඣිතා සච්‌චානීති බුද්‌ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්‌ධො’’තිආදිනා නිද්‌දෙසනයෙන (මහානි. 192; චූළනි. 97) අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්‌ඤාණනිද්‌දාය අච්‌චන්‌තවිගමතො, බුද්‌ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්‌ධවාති බුද්‌ධො ජාගරණවිකසනත්‌ථවසෙන. අථ වා කස්‌සචිපි ඤෙය්‍යධම්‌මස්‌ස අනවබුද්‌ධස්‌ස අභාවෙන ඤෙය්‍යවිසෙසස්‌ස කම්‌මභාවෙන අග්‌ගහණතො කම්‌මවචනිච්‌ඡාය අභාවෙන අවගමනත්‌ථවසෙනෙව කත්‌තුනිද්‌දෙසො ලබ්‌භතීති බුද්‌ධවාති බුද්‌ධො යථා ‘‘දික්‌ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්‌ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්‌භුඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්‌ධස්‌තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණාදිඅපරිමෙය්‍යගුණගණාධාරො ඛන්‌ධසන්‌තානො බුද්‌ධො. යථාහ –

    Tattha buddhasaddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā niddesanayena (mahāni. 192; cūḷani. 97) attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhuñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyyaguṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘බුද්‌ධොති යො සො භගවා සයම්‌භූ. අනාචරියකො පුබ්‌බෙ අනනුස්‌සුතෙසු ධම්‌මෙසු සාමං සච්‌චානි අභිසම්‌බුජ්‌ඣි, තත්‌ථ ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතං පත්‌තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්‌ති (මහානි. 192; චූළනි. 97; පටි. ම. 3.161).

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū. Anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. 97; paṭi. ma. 3.161).

    අපි-සද්‌දො සම්‌භාවනෙ. තෙන ‘‘එවං ගුණවිසෙසයුත්‌තො සොපි නාම භගවා’’ති වක්‌ඛමානගුණෙ ධම්‌මෙ සම්‌භාවනං දීපෙති. බුද්‌ධභාවන්‌ති සම්‌මාසම්‌බොධිං. භාවෙත්‌වාති උප්‌පාදෙත්‌වා වඩ්‌ඪෙත්‌වා ච. සච්‌ඡිකත්‌වාති පච්‌චක්‌ඛං කත්‌වා. උපගතොති පත්‌තො, අධිගතොති අත්‌ථො. එතස්‌ස ‘‘බුද්‌ධභාව’’න්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. ගතමලන්‌ති විගතමලං, නිද්‌දොසන්‌ති අත්‌ථො. වන්‌දෙති පණමාමි, ථොමෙමි වා. අනුත්‌තරන්‌ති උත්‌තරරහිතං, ලොකුත්‌තරන්‌ති අත්‌ථො. ධම්‌මන්‌ති යථානුසිට්‌ඨං පටිපජ්‌ජමානෙ අපායතො ච සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්‌වා ධාරෙතීති ධම්‌මො. අයඤ්‌හෙත්‌ථ සඞ්‌ඛෙපත්‌ථො – එවං විවිධගුණගණසමන්‌නාගතො බුද්‌ධොපි භගවා යං අරියමග්‌ගසඞ්‌ඛාතං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා, ඵලනිබ්‌බානසඞ්‌ඛාතං පන සච්‌ඡිකත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අධිගතො, තමෙතං බුද්‌ධානම්‌පි බුද්‌ධභාවහෙතුභූතං සබ්‌බදොසමලරහිතං අත්‌තනො උත්‌තරිතරාභාවෙන අනුත්‌තරං පටිවෙධසද්‌ධම්‌මං නමාමීති. පරියත්‌තිසද්‌ධම්‌මස්‌සාපි තප්‌පකාසනත්‌තා ඉධ සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Api-saddo sambhāvane. Tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho. Etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇagaṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyamaggasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānasaṅkhātaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassāpi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo.

    අථ වා ‘‘අභිධම්‌මනයසමුද්‌දං අධිගච්‌ඡි, තීණි පිටකානි සම්‌මසී’’ති ච අට්‌ඨකථායං වුත්‌තත්‌තා පරියත්‌තිධම්‌මස්‌සපි සච්‌ඡිකිරියාසම්‌මසනපරියායො ලබ්‌භතීති සොපි ඉධ වුත්‌තො එවාති දට්‌ඨබ්‌බං. තථා ‘‘යං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා සච්‌චිකත්‌වා’’ති ච වුත්‌තත්‌තා බුද්‌ධකරධම්‌මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්‌බභාගෙ අධිසීලසික්‌ඛාදයොපි ඉධ ධම්‌මසද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතාති වෙදිතබ්‌බං. තාපි හි මලපටිපක්‌ඛතාය ගතමලා අනඤ්‌ඤසාධාරණතාය අනුත්‌තරා චාති. තථා හි සත්‌තානං සකලවට්‌ටදුක්‌ඛනිස්‌සරණත්‌ථාය කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසපෙසලජ්‌ඣාසයො පඤ්‌ඤාවිසෙසපරිධොතනිම්‌මලානං දානදමසංයමාදීනං උත්‌තමධම්‌මානං සතසහස්‌සාධිකානි කප්‌පානං චත්‌තාරි අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි සක්‌කච්‌චං නිරන්‌තරං නිරවසෙසානං භාවනාපච්‌චක්‌ඛකරණෙහි කම්‌මාදීසු අධිගතවසීභාවො අච්‌ඡරියාචින්‌තෙය්‍යමහානුභාවො අධිසීලාධිචිත්‌තානං පරමුක්‌කංසපාරමිප්‌පත්‌තො භගවා පච්‌චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්‌සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්‌වා අනුත්‌තරං සම්‌මාසම්‌බොධිං අභිසම්‌බුද්‌ධොති.

    Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassapi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā saccikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhammasaddena saṅgahitāti veditabbaṃ. Tāpi hi malapaṭipakkhatāya gatamalā anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇatthāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesaparidhotanimmalānaṃ dānadamasaṃyamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesānaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo acchariyācinteyyamahānubhāvo adhisīlādhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    එත්‌ථ ච ‘‘භාවෙත්‌වා’’ති එතෙන විජ්‌ජාසම්‌පදාය ධම්‌මං ථොමෙති, ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන විමුත්‌තිසම්‌පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්‌පදාය, දුතියෙන විමොක්‌ඛසම්‌පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්‌පදාය, දුතියෙන සමාපත්‌තිසම්‌පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයෙඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්‌පාදෙඤාණභාවෙන. පුරිමෙන වා විජ්‌ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්‌පත්‌තියා, දුතියෙන නිරොධසම්‌පත්‌තියා. තථා පඨමෙන නිය්‍යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්‌ස්‌සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්‌ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්‌සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්‌මං ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්‌මං භාවෙත්‌වා බුද්‌ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්‌වාක්‌ඛාතතාය ධම්‌මං ථොමෙති. ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන සන්‌දිට්‌ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්‌ඡිමෙන එහිපස්‌සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්‍යිකතාය, පච්‌ඡිමෙන පච්‌චත්‌තං වෙදිතබ්‌බතාය ධම්‌මං ථොමෙති. ‘‘ගතමල’’න්‌ති ඉමිනා සංකිලෙසාභාවදීපනෙන ධම්‌මස්‌ස පරිසුද්‌ධතං දස්‌සෙති, ‘‘අනුත්‌තර’’න්‌ති එතෙන අඤ්‌ඤස්‌ස විසිට්‌ඨස්‌ස අභාවදීපනෙන විපුලපරිපුණ්‌ණතං. පඨමෙන වා පහානසම්‌පදං ධම්‌මස්‌ස දස්‌සෙති, දුතියෙන සභාවසම්‌පදං. භාවෙතබ්‌බතාය වා ධම්‌මස්‌ස ගතමලභාවො යොජෙතබ්‌බො . භාවනාගුණෙන හි සො දොසානං සමුග්‌ඝාතකො හොතීති. සච්‌ඡිකාතබ්‌බභාවෙන අනුත්‌තරභාවො යොජෙතබ්‌බො. සච්‌ඡිකිරියානිබ්‌බත්‌තිතො හි තදුත්‌තරිකරණීයාභාවතො අනඤ්‌ඤසාධාරණතාය අනුත්‌තරොති. තථා ‘‘භාවෙත්‌වා’’ති එතෙන සහ පුබ්‌බභාගසීලාදීහි සෙක්‌ඛා සීලසමාධිපඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධා දස්‌සිතා හොන්‌ති, ‘‘සච්‌ඡිකත්‌වා’’ති එතෙන සහ අසඞ්‌ඛතාය ධාතුයා අසෙක්‌ඛා සීලසමාධිපඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධා දස්‌සිතා හොන්‌තීති.

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayeñāṇabhāvena, dutiyena anuppādeñāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nisssaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi. ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena sabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo . Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti, ‘‘sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    3. එවං සඞ්‌ඛෙපෙනෙව සබ්‌බධම්‌මගුණෙහි සද්‌ධම්‌මං අභිත්‌ථවිත්‌වා ඉදානි අරියසඞ්‌ඝං ථොමෙතුං ‘‘සුගතස්‌සා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සුගතස්‌සාති සම්‌බන්‌ධනිද්‌දෙසො, තස්‌ස ‘‘පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. ඔරසානන්‌ති පුත්‌තවිසෙසනං. මාරසෙනමථනානන්‌ති ඔරසපුත්‌තභාවෙ කාරණනිද්‌දෙසො. තෙන කිලෙසප්‌පහානමෙව භගවතො ඔරසපුත්‌තභාවෙ කාරණං අනුජානාතීති දස්‌සෙති. අට්‌ඨන්‌නන්‌ති ගණනපරිච්‌ඡෙදනිද්‌දෙසො. තෙන සතිපි තෙසං සත්‌තවිසෙසභාවෙන අනෙකසහස්‌සසඞ්‌ඛාභාවෙ ඉමං ගණනපරිච්‌ඡෙදං නාතිවත්‌තන්‌තීති දස්‌සෙති මග්‌ගට්‌ඨඵලට්‌ඨභාවානාතිවත්‌තනතො. සමූහන්‌ති සමුදායනිද්‌දෙසො. අරියසඞ්‌ඝන්‌ති ගුණවිසිට්‌ඨසඞ්‌ඝාටභාවනිද්‌දෙසො. තෙන අසභිපි අරියපුග්‌ගලානං කායසාමග්‌ගියං අරියසඞ්‌ඝභාවං දස්‌සෙති දිට්‌ඨිසීලසාමඤ්‌ඤෙන සංහතභාවතො.

    3. Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso, tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso. Tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāve kāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso. Tena satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasahassasaṅkhābhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānātivattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghāṭabhāvaniddeso. Tena asabhipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato.

    තත්‌ථ උරසි භවා ජාතා සංවද්‌ධා ච ඔරසා. යථා හි සත්‌තානං ඔරසපුත්‌තා අත්‌තජාතතාය පිතු සන්‌තකස්‌ස දායජ්‌ජස්‌ස විසෙසෙන භාගිනො හොන්‌ති, එවමෙව තෙපි අරියපුග්‌ගලා සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ධම්‌මස්‌සවනන්‌තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්‌තකස්‌ස විමුත්‌තිසුඛස්‌ස අරියධම්‌මරතනස්‌ස ච එකන්‌තභාගිනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්‌මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්‌කමමානා ඔක්‌කන්‌තා ච අරියසාවකා භගවතො උරෙන වායාමජනිතාභිජාතිතාය නිප්‌පරියායෙන ‘‘ඔරසපුත්‌තා’’ති වත්‌තබ්‌බතං අරහන්‌ති. සාවකෙහි පවත්‌තියමානාපි හි ධම්‌මදෙසනා ‘‘භගවතො ධම්‌මදෙසනා’’ඉච්‌චෙව වුච්‌චති තංමූලිකත්‌තා ලක්‌ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච.

    Tattha urasi bhavā jātā saṃvaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitu santakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evameva tepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa dhammassavanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urena vāyāmajanitābhijātitāya nippariyāyena ‘‘orasaputtā’’ti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā ‘‘bhagavato dhammadesanā’’icceva vuccati taṃmūlikattā lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    යදිපි අරියසාවකානං අරියමග්‌ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්‌තරාය කරණත්‌ථං දෙවපුත්‌තමාරො, මාරවාහිනී වා න එකන්‌තෙන අපසාදෙති, තෙහි පන අපසාදෙතබ්‌බතාය කාරණෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා එව නාම හොන්‌තීති ආහ – ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති. ඉමස්‌මිං පනත්‌ථෙ ‘‘මාරමාරසෙනමථනාන’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා ඛන්‌ධාභිසඞ්‌ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්‌තමාරස්‌සපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ‘‘සෙනා’’ති වුච්‌චති. යථාහ ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදි (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68, 149). සා ච තෙහි දියඩ්‌ඪසහස්‌සභෙදා අනන්‌තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්‌මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරණෙහි ඔධිසො විමථිතා විහතා විද්‌ධස්‌තා චාති මාරසෙනමථනා, අරියසාවකා. එතෙන තෙසං භගවතො අනුජාතපුත්‌තතං දස්‌සෙති.

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāya karaṇatthaṃ devaputtamāro, māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘‘māramārasenamathanāna’’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassapi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā vihatā viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    ආරකත්‌තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්‌තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්‌ති අරණීයතො උපගන්‌තබ්‌බතො උපගතානඤ්‌ච තදත්‌ථසිද්‌ධිතො අරියා, අරියානං සඞ්‌ඝොති අරියසඞ්‌ඝො, අරියො ච සො සඞ්‌ඝො චාති වා අරියසඞ්‌ඝො, තං අරියසඞ්‌ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්‌ධධම්‌මරතනානම්‌පි සමධිගමො සඞ්‌ඝරතනාධීනොති අරියසඞ්‌ඝස්‌ස බහූපකාරතං දස්‌සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්‌දෙ’’ති වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato upagantabbato upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    එත්‌ථ ච ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන අරියසඞ්‌ඝස්‌ස පභවසම්‌පදං දස්‌සෙති, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එතෙන පහානසම්‌පදං සකලසංකිලෙසප්‌පහානදීපනතො. ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති එතෙන ඤාණසම්‌පදං මග්‌ගට්‌ඨඵලට්‌ඨභාවදීපනතො. ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති එතෙන පභාවසම්‌පදං දස්‌සෙති සබ්‌බසඞ්‌ඝානං අග්‌ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති අරියසඞ්‌ඝස්‌ස විසුද්‌ධනිස්‌සයභාවදීපනං, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති සම්‌මාඋජුඤායසාමීචිප්‌පටිපන්‌නභාවදීපනං, ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති ආහුනෙය්‍යාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති අනුත්‌තරපුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්‌ස ඔරසානං පුත්‌තාන’’න්‌ති එතෙන අරියසඞ්‌ඝස්‌ස ලොකුත්‌තරසරණගමනසබ්‌භාවං දීපෙති. ලොකුත්‌තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්‌තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්‌ති එතෙන අභිනීහාරසම්‌පදාසිද්‌ධං පුබ්‌බභාගෙ සම්‌මාපටිපත්‌තිං දස්‌සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්‌මාපටිපන්‌නා මාරං මාරපරිසං වා අභිවිජිනන්‌ති. ‘‘අට්‌ඨන්‌නම්‌පි සමූහ’’න්‌ති එතෙන පටිවිද්‌ධස්‌තවිපක්‌ඛෙ සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛධම්‌මෙ දස්‌සෙති පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානෙන මග්‌ගඵලධම්‌මානං පකාසිතත්‌තා. ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති අග්‌ගදක්‌ඛිණෙය්‍යභාවං දස්‌සෙති. සරණගමනඤ්‌ච සාවකානං සබ්‌බගුණානං ආදි, සපුබ්‌බභාගපටිපදා සෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො මජ්‌ඣෙ, අසෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො පරියොසානන්‌ති ආදිමජ්‌ඣපරියොසානකල්‍යාණා සඞ්‌ඛෙපතො සබ්‌බෙ අරියසඞ්‌ඝගුණා පකාසිතා හොන්‌ති.

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhāvasampadaṃ dasseti sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammāpaṭipannā māraṃ māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena paṭividdhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgapaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    4. එවං ගාථාත්‌තයෙන සඞ්‌ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්‌තනමුඛෙන රතනත්‌තයස්‌ස පණාමං කත්‌වා ඉදානි තංනිපච්‌චකාරං යථාධිප්‌පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්‌තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ රතිජනනට්‌ඨෙන රතනං, බුද්‌ධධම්‌මසඞ්‌ඝා. තෙසඤ්‌හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්‌ජෙන්‌තස්‌ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්‌පකං පීතිපාමොජ්‌ජං උප්‌පජ්‌ජති. යථාහ –

    4. Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃnipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjentassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘යස්‌මිං මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්‌සරති, නෙවස්‌ස තස්‌මිං සමයෙ රාගපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති, න දොස…පෙ.… න මොහපරියුට්‌ඨිතං චිත්‌තං හොති…පෙ.… උජුගතචිත්‌තො ඛො මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්‌ථවෙදං, ලභති ධම්‌මවෙදං, ලභති ධම්‌මූපසංහිතං පාමොජ්‌ජං, පමුදිතස්‌ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

    ‘‘Yasmiṃ mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti…pe… ujugatacitto kho mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11).

    චිත්‌තීකතාදිභාවො වා රතනට්‌ඨො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘චිත්‌තීකතං මහග්‌ඝඤ්‌ච, අතුලං දුල්‌ලභදස්‌සනං;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    අනොමසත්‌තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්‌චතී’’ති. (දී. නි. අට්‌ඨ. 2.33; සං. නි. අට්‌ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්‌ඨ. 6.3; සු. නි. අට්‌ඨ. 1.226; මහානි. අට්‌ඨ. 50);

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 6.3; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50);

    චිත්‌තිකතභාවාදයො ච අනඤ්‌ඤසාධාරණා බුද්‌ධාදීසු එව ලබ්‌භන්‌තීති.

    Cittikatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti.

    වන්‌දනාව වන්‌දනාමයං යථා ‘‘දානමයං සීලමය’’න්‌ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60). වන්‌දනා චෙත්‌ථ කායවාචාචිත්‌තෙහි තිණ්‌ණං රතනානං ගුණනින්‌නතා, ථොමනා වා. පුජ්‌ජභවඵලනිබ්‌බත්‌තනතො පුඤ්‌ඤං, අත්‌තනො සන්‌තානං පුනාතීති වා. සුවිහතන්‌තරායොති සුට්‌ඨු විහතන්‌තරායො. එතෙන අත්‌තනො පසාදසම්‌පත්‌තියා රතනත්‌තයස්‌ස ච ඛෙත්‌තභාවසම්‌පත්‌තියා තං පුඤ්‌ඤං අත්‌ථප්‌පකාසනස්‌ස උපඝාතකඋපද්‌දවානං විහනනෙ සමත්‌ථන්‌ති දස්‌සෙති. හුත්‌වාති පුබ්‌බකාලකිරියා. තස්‌ස ‘‘අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති එතෙන සම්‌බන්‌ධො. තස්‌සාති යං රතනත්‌තයවන්‌දනාමයං පුඤ්‌ඤං, තස්‌ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

    Vandanāva vandanāmayaṃ yathā ‘‘dānamayaṃ sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ punātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo. Etena attano pasādasampattiyā ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā. Tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    5. එවං රතනත්‌තයස්‌ස නිපච්‌චකාරෙ පයොජනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි යස්‌සා ධම්‌මදෙසනාය අත්‌ථං සංවණ්‌ණෙතුකාමො, තස්‌සා තාව ගුණාභිත්‌ථවනවසෙන උපඤ්‌ඤාපනත්‌ථං ‘‘මජ්‌ඣිමපමාණසුත්‌තඞ්‌කිතස්‌සා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ මජ්‌ඣිමපමාණසුත්‌තඞ්‌කිතස්‌සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්‌දකපමාණෙහි සුත්‌තන්‌තෙහි ලක්‌ඛිතස්‌ස. යථා හි දීඝාගමෙ දීඝපමාණානි සුත්‌තානි, යථා ච සංයුත්‌තඞ්‌ගුත්‌තරාගමෙසු ද්‌වීසු ඛුද්‌දකපමාණානි, න එවං ඉධ. ඉධ පන පමාණතො මජ්‌ඣිමානි සුත්‌තානි. තෙන වුත්‌තං ‘‘මජ්‌ඣිමපමාණසුත්‌තඞ්‌කිතස්‌සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්‌දකපමාණෙහි සුත්‌තන්‌තෙහි ලක්‌ඛිතස්‌සති අත්‌ථො’’ති. එතෙන ‘‘මජ්‌ඣිමො’’ති අයං ඉමස්‌ස අත්‌ථානුගතසමඤ්‌ඤාති දස්‌සෙති. නනු ච සුත්‌තානි එව ආගමො, කස්‌ස පන සුත්‌තෙහි අඞ්‌කනන්‌ති? සච්‌චමෙතං පරමත්‌ථතො, සුත්‌තානි පන උපාදාය පඤ්‌ඤත්‌තො ආගමො. යථෙව හි අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසමුදායෙ ‘‘සුත්‌ත’’න්‌ති වොහාරො, එවං සුත්‌තසමුදායෙ අයං ‘‘ආගමො’’ති වොහාරො. ඉධාති ඉමස්‌මිං සාසනෙ. ආගමිස්‌සන්‌ති එත්‌ථ, එතෙන එතස්‌මා වා අත්‌තත්‌ථපරත්‌ථාදයොති ආගමො, ආදිකල්‍යාණාදිගුණසම්‌පත්‌තියා උත්‌තමට්‌ඨෙන තංතංඅභිපත්‌ථිතසමිද්‌ධිහෙතුතාය පණ්‌ඩිතෙහි වරිතබ්‌බතො වරො, ආගමො ච සො වරො චාති ආගමවරො. ආගමසම්‌මතෙහි වා වරොති ආගමවරො, මජ්‌ඣිමො ච සො ආගමවරො චාති මජ්‌ඣිමාගමවරො, තස්‌ස.

    5. Evaṃ ratanattayassa nipaccakāre payojanaṃ dassetvā idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘majjhimapamāṇasuttaṅkitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha majjhimapamāṇasuttaṅkitassāti nātidīghanātikhuddakapamāṇehi suttantehi lakkhitassa. Yathā hi dīghāgame dīghapamāṇāni suttāni, yathā ca saṃyuttaṅguttarāgamesu dvīsu khuddakapamāṇāni, na evaṃ idha. Idha pana pamāṇato majjhimāni suttāni. Tena vuttaṃ ‘‘majjhimapamāṇasuttaṅkitassāti nātidīghanātikhuddakapamāṇehi suttantehi lakkhitassati attho’’ti. Etena ‘‘majjhimo’’ti ayaṃ imassa atthānugatasamaññāti dasseti. Nanu ca suttāni eva āgamo, kassa pana suttehi aṅkananti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāya paññatto āgamo. Yatheva hi atthabyañjanasamudāye ‘‘sutta’’nti vohāro, evaṃ suttasamudāye ayaṃ ‘‘āgamo’’ti vohāro. Idhāti imasmiṃ sāsane. Āgamissanti ettha, etena etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, ādikalyāṇādiguṇasampattiyā uttamaṭṭhena taṃtaṃabhipatthitasamiddhihetutāya paṇḍitehi varitabbato varo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro. Āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, majjhimo ca so āgamavaro cāti majjhimāgamavaro, tassa.

    බුද්‌ධානං අනුබුද්‌ධානං බුද්‌ධානුබුද්‌ධා, බුද්‌ධානං සච්‌චපටිවෙධං අනුගම්‌ම පටිවිද්‌ධසච්‌චා අග්‌ගසාවකාදයො අරියා. තෙහි අත්‌ථසංවණ්‌ණනාගුණසංවණ්‌ණනානං වසෙන සංවණ්‌ණිතස්‌ස. අථ වා බුද්‌ධා ච අනුබුද්‌ධා ච බුද්‌ධානුබුද්‌ධාති යොජෙතබ්‌බං. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධෙනෙව හි විනයසුත්‌තාභිධම්‌මානං පකිණ්‌ණකදෙසනාදිවසෙන යො පඨමං අත්‌ථො විභත්‌තො, සො එව පච්‌ඡා තස්‌ස තස්‌ස සංවණ්‌ණනාවසෙන සඞ්‌ගීතිකාරෙහි සඞ්‌ගහං ආරොපිතොති. පරවාදමථනස්‌සාති අඤ්‌ඤතිත්‌ථියානං වාදනිම්‌මථනස්‌ස, තෙසං දිට්‌ඨිගතභඤ්‌ජනස්‌සාති අත්‌ථො. අයඤ්‌හි ආගමො මූලපරියායසුත්‌තසබ්‌බාසවසුත්‌තාදීසු දිට්‌ඨිගතිකානං දිට්‌ඨිගතදොසවිභාවනතො සච්‌චකසුත්‌තං (ම. නි. 1.353) උපාලිසුත්‌තාදීසු (ම. නි. 2.56) සච්‌චකාදීනං මිච්‌ඡාවාදනිම්‌මථනදීපනතො විසෙසතො ‘‘පරවාදමථනො’’ති ථොමිතොති. සංවණ්‌ණනාසු චායං ආචරියස්‌ස පකති, යා තංතංසංවණ්‌ණනාසු ආදිතො තස්‌ස තස්‌ස සංවණ්‌ණෙතබ්‌බස්‌ස ධම්‌මස්‌ස විසෙසගුණකිත්‌තනෙන ථොමනා. තථා හි සුමඞ්‌ගලවිලාසිනීසාරත්‌ථපකාසිනීමනොරථපූරණීසු අට්‌ඨසාලිනීආදීසු ච යථාක්‌කමං ‘‘සද්‌ධාවහගුණස්‌ස, ඤාණප්‌පභෙදජනනස්‌ස, ධම්‌මකථිකපුඞ්‌ගවානං විචිත්‌තපටිභානජනනස්‌ස, තස්‌ස ගම්‌භීරඤාණෙහි ඔගාළ්‌හස්‌ස අභිණ්‌හසො නානානයවිචිත්‌තස්‌ස අභිධම්‌මස්‌සා’’තිආදිනා ථොමනා කතා.

    Buddhānaṃ anubuddhānaṃ buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāguṇasaṃvaṇṇanānaṃ vasena saṃvaṇṇitassa. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi vinayasuttābhidhammānaṃ pakiṇṇakadesanādivasena yo paṭhamaṃ attho vibhatto, so eva pacchā tassa tassa saṃvaṇṇanāvasena saṅgītikārehi saṅgahaṃ āropitoti. Paravādamathanassāti aññatitthiyānaṃ vādanimmathanassa, tesaṃ diṭṭhigatabhañjanassāti attho. Ayañhi āgamo mūlapariyāyasuttasabbāsavasuttādīsu diṭṭhigatikānaṃ diṭṭhigatadosavibhāvanato saccakasuttaṃ (ma. ni. 1.353) upālisuttādīsu (ma. ni. 2.56) saccakādīnaṃ micchāvādanimmathanadīpanato visesato ‘‘paravādamathano’’ti thomitoti. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi sumaṅgalavilāsinīsāratthapakāsinīmanorathapūraṇīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘saddhāvahaguṇassa, ñāṇappabhedajananassa, dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittapaṭibhānajananassa, tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.

    6. අත්‌ථො කථීයති එතායාති අත්‌ථකථා, සා එව අට්‌ඨකථා ත්‌ථ-කාරස්‌ස ට්‌ඨ-කාරං කත්‌වා යථා ‘‘දුක්‌ඛස්‌ස පීළනට්‌ඨො’’ති (පටි. ම. 1.17; 2.8) ආදිතොතිආදිම්‌හි පඨමසඞ්‌ගීතියං. ඡළභිඤ්‌ඤතාය පරමෙන චිත්‌තිස්‌සරියභාවෙන සමන්‌නාගතත්‌තා ඣානාදීසු පඤ්‌චවිධවසිතාසබ්‌භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්‌සපාදයො. තෙසං සතෙහි පඤ්‌චහි. යාති යා අට්‌ඨකථා. සඞ්‌ගීතාති අත්‌ථං පකාසෙතුං යුත්‌තට්‌ඨානෙ ‘‘අයං එතස්‌ස අත්‌ථො, අයං එතස්‌ස අත්‌ථො’’ති සඞ්‌ගහෙත්‌වා වුත්‌තා. අනුසඞ්‌ගීතා ච යසත්‌ථෙරාදීහි පච්‌ඡාපි දුතියතතියසඞ්‌ගීතීසු. ඉමිනා අත්‌තනො සංවණ්‌ණනාය ආගමනසුද්‌ධිං දස්‌සෙති.

    6. Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17; 2.8) āditotiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittissariyabhāvena samannāgatattā jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo. Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu. Iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanasuddhiṃ dasseti.

    7. සීහස්‌ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්‌බපණ්‌ණිදීපෙ ඛත්‌තියානං, තෙසං නිවාසතාය තම්‌බපණ්‌ණිදීපස්‌ස ච සීහළභාවො වෙදිතබ්‌බො. ආභතාති ජම්‌බුදීපතො ආනීතා. අථාති පච්‌ඡා. අපරභාගෙ හි නිකායන්‌තරලද්‌ධීහි අසඞ්‌කරත්‌ථං සීහළභාසාය අට්‌ඨකථා ඨපිතාති. තෙන මූලට්‌ඨකථා සබ්‌බසාධාරණා න හොතීති ඉදං අත්‌ථප්‌පකාසනං එකන්‌තෙන කරණීයන්‌ති දස්‌සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘දීපවාසීනමත්‌ථායා’’ති. තත්‌ථ දීපවාසීනන්‌ති ජම්‌බුදීපවාසීනං, සීහළදීපවාසීනං වා අත්‌ථාය සීහළභාසාය ඨපිතාති යොජනා.

    7. Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi nikāyantaraladdhīhi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tena mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ, sīhaḷadīpavāsīnaṃ vā atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    8. අපනෙත්‌වානාති කඤ්‌චුකසදිසං සීහළභාසං අපනෙත්‌වා. තතොති අට්‌ඨකථාතො. අහන්‌ති අත්‌තානං නිද්‌දිසති, මනොරමං භාසන්‌ති මාගධභාසං. සා හි සභාවනිරුත්‌තිභූතා පණ්‌ඩිතානං මනං රමයතීති. තෙනෙවාහ ‘‘තන්‌තිනයානුච්‌ඡවික’’න්‌ති, පාළිගතියා අනුලොමිකං පාළිභාසායානුවිධායිනින්‌ති අත්‌ථො. විගතදොසන්‌ති අසභාවනිරුත්‌තිභාසන්‌තරරහිතං.

    8.Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati, manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷibhāsāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    9. සමයං අවිලොමෙන්‌තොති සිද්‌ධන්‌තං අවිරොධෙන්‌තො. එතෙන අත්‌ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්‌ධත්‌තා එව හි ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසීයිස්‌සන්‌ති. ථෙරවංසදීපානන්‌ති ථිරෙහි සීලක්‌ඛන්‌ධාදීහි සමන්‌නාගතත්‌තා ථෙරා, මහාකස්‌සපාදයො. තෙහි ආගතා ආචරියපරම්‌පරා ථෙරවංසො, තප්‌පරියාපන්‌නා හුත්‌වා ආගමාධිගමසම්‌පන්‌නත්‌තා පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතෙන තස්‌ස සමුජ්‌ජලනතො ථෙරවංසදීපා, මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්‌ඡීයතීති විනිච්‌ඡයො, ගණ්‌ඨිට්‌ඨානෙසු ඛීලමද්‌දනාකාරෙන පවත්‌තා විමතිච්‌ඡෙදනී කථා. සුට්‌ඨු නිපුණො සණ්‌හො විනිච්‌ඡයො එතෙසන්‌ති සුනිපුණවිනිච්‌ඡයා. අථ වා විනිච්‌ඡිනොතීති විනිච්‌ඡයො, යථාවුත්‌තත්‌ථවිසයං ඤාණං. සුට්‌ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්‌ඡයො එතෙසන්‌ති යොජෙතබ්‌බං. එතෙන මහාකස්‌සපාදිථෙරපරම්‌පරාභතො, තතො එව ච අවිපරීතො සණ්‌හො සුඛුමො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්‌ඡයොති තස්‌ස පමාණභූතතං දස්‌සෙති.

    9.Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento. Etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsīyissanti. Theravaṃsadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsadīpā, mahāvihāravāsino, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedanī kathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttatthavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti yojetabbaṃ. Etena mahākassapāditheraparamparābhato, tato eva ca aviparīto saṇho sukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    10. සුජනස්‌ස චාති -සද්‌දො සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො. තෙන ‘‘න කෙවලං ජම්‌බුදීපවාසීනමෙව අත්‌ථාය, අථ ඛො සාධුජනතොසනත්‌ථඤ්‌චා’’ති දස්‌සෙති. තෙන ච ‘‘තම්‌බපණ්‌ණිදීපවාසීනම්‌පි අත්‌ථායා’’ති අයමත්‌ථො සිද්‌ධො හොති උග්‌ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්‌පි බහුකාරත්‌තා. චිරට්‌ඨිතත්‌ථන්‌ති චිරට්‌ඨිතිඅත්‌ථං, චිරකාලට්‌ඨිතියාති අත්‌ථො. ඉදඤ්‌හි අත්‌ථප්‌පකාසනං අවිපරීතපදබ්‍යඤ්‌ජනසුනික්‌ඛෙපස්‌ස අත්‌ථසුනයස්‌ස ච උපායභාවතො සද්‌ධම්‌මස්‌ස චිරට්‌ඨිතියා සංවත්‌තති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘ද්‌වෙමෙ, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මා සද්‌ධම්‌මස්‌ස ඨිතියා අසම්‌මොසාය අනන්‌තරධානාය සංවත්‌තන්‌ති. කතමෙ ද්‌වෙ? සුන්‌නික්‌ඛිත්‌තඤ්‌ච පදබ්‍යඤ්‌ජනං අත්‌ථො ච සුනීතො’’ති (අ. නි. 2.20).

    10.Sujanassati ca-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya, atha kho sādhujanatosanatthañcā’’ti dasseti. Tena ca ‘‘tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyā’’ti ayamattho siddho hoti uggahaṇādisukaratāya tesampi bahukārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ, cirakālaṭṭhitiyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītapadabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunnikkhittañca padabyañjanaṃ attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.20).

    11. යං අත්‌ථවණ්‌ණනං කත්‌තුකාමො, තස්‌සා මහත්‌තං පරිහරිතුං ‘‘සීලකථා’’තිආදි වුත්‌තං. තෙනෙවාහ ‘‘න තං ඉධ විචාරයිස්‌සාමී’’ති. අථ වා යං අට්‌ඨකථං කත්‌තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්‌ධිමග්‌ගො ගහෙතබ්‌බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්‌තො තත්‌ථ විචාරිතධම්‌මෙ උද්‌දෙසවසෙන දස්‌සෙති ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා. තත්‌ථ සීලකථාති චාරිත්‌තවාරිත්‌තාදිවසෙන සීලස්‌ස විත්‌ථාරකථා. ධුතධම්‌මාති පිණ්‌ඩපාතිකඞ්‌ගාදයො තෙරස කිලෙසධුනනකධම්‌මා. කම්‌මට්‌ඨානානි සබ්‌බානීති පාළියං ආගතානි අට්‌ඨතිංස, අට්‌ඨකථායං ද්‌වෙති නිරවසෙසානි යොගකම්‌මස්‌ස භාවනාය පවත්‌තිට්‌ඨානානි. චරියාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහිතො. ඣානානි චත්‌තාරි රූපාවචරජ්‌ඣානානි, සමාපත්‌තියො චතස්‌සො අරූපසමාපත්‌තියො. අට්‌ඨපි වා පටිලද්‌ධමත්‌තානි ඣානානි, සමාපජ්‌ජනවසීභාවප්‌පත්‌තියා සමාපත්‌තියො. ඣානානි වා රූපාරූපාවචරජ්‌ඣානානි, සමාපත්‌තියො ඵලසමාපත්‌තිනිරොධසමාපත්‌තියො.

    11. Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sīlakathā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘na taṃ idha vicārayissāmī’’ti. Atha vā yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlassa vitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    12. ලොකියලොකුත්‌තරභෙදා ඡ අභිඤ්‌ඤායො සබ්‌බා අභිඤ්‌ඤායො. ඤාණවිභඞ්‌ගාදීසු (විභ. 751) ආගතනයෙන එකවිධාදිනා පඤ්‌ඤාය සංකලෙත්‌වා සම්‌පිණ්‌ඩෙත්‌වා නිච්‌ඡයො පඤ්‌ඤාසඞ්‌කලනනිච්‌ඡයො.

    12. Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu (vibha. 751) āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṃkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    13. පච්‌චයධම්‌මානං හෙතාදීනං පච්‌චයුප්‌පන්‌නධම්‌මානං හෙතුපච්‌චයාදිභාවො පච්‌චයාකාරො, තස්‌ස දෙසනා පච්‌චයාකාරදෙසනා, පටිච්‌චසමුප්‌පාදකථාති අත්‌ථො. සා පන නිකායන්‌තරලද්‌ධිසඞ්‌කරරහිතතාය සුට්‌ඨු පරිසුද්‌ධා, ඝනවිනිබ්‌භොගස්‌ස සුදුක්‌කරතාය නිපුණා සණ්‌හසුඛුමා, එකත්‌තනයාදිසහිතා ච තත්‌ථ විචාරිතාති ආහ ‘‘සුපරිසුද්‌ධනිපුණනයා’’ති. පටිසම්‌භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්‌සජ්‌ජෙත්‌වාව විචාරිතත්‌තා අවිමුත්‌තතන්‌තිමග්‌ගා.

    13. Paccayadhammānaṃ hetādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana nikāyantaraladdhisaṅkararahitatāya suṭṭhu parisuddhā, ghanavinibbhogassa sudukkaratāya nipuṇā saṇhasukhumā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatantimaggā.

    14. ඉති පන සබ්‌බන්‌ති ඉති-සද්‌දො පරිසමාපනෙ, පන-සද්‌දො වචනාලඞ්‌කාරෙ, එතං සබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. ඉධාති ඉමිස්‌සා අට්‌ඨකථාය. න තං විචාරයිස්‌සාමි පුනරුත්‌තිභාවතොති අධිප්‌පායො.

    14.Itipana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāya. Na taṃ vicārayissāmi punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    15. ඉදානි තස්‌සෙව අවිචාරණස්‌ස එකන්‌තකාරණං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ‘‘මජ්‌ඣෙ විසුද්‌ධිමග්‌ගො’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ ‘‘මජ්‌ඣෙ ඨත්‌වා’’ති එතෙන මජ්‌ඣට්‌ඨභාවදීපනෙන විසෙසතො චතුන්‌නං ආගමානං සාධාරණට්‌ඨකථා විසුද්‌ධිමග්‌ගො, න සුමඞ්‌ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්‌ඨකථාති දස්‌සෙති. ‘‘විසෙසතො’’ති ච ඉදං විනයාභිධම්‌මානම්‌පි විසුද්‌ධිමග්‌ගො යථාරහං අත්‌ථවණ්‌ණනා හොති එවාති කත්‌වා වුත්‌තං.

    15. Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhaṭṭhabhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti ca idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti evāti katvā vuttaṃ.

    16. ඉච්‌චෙවාති ඉති එව. තම්‌පීති විසුද්‌ධිමග්‌ගම්‌පි. එතායාති පපඤ්‌චසූදනියා. එත්‌ථ ච ‘‘සීහළදීපං ආභතා’’තිආදිනා අට්‌ඨකථාකරණස්‌ස නිමිත්‌තං දස්‌සෙති, ‘‘දීපවාසීනමත්‌ථාය, සුජනස්‌ස ච තුට්‌ඨත්‌ථං, චිරට්‌ඨිතත්‌ථඤ්‌ච ධම්‌මස්‌සා’’ති එතෙන පයොජනං, ‘‘මජ්‌ඣිමාගමවරස්‌ස අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති එතෙන පිණ්‌ඩත්‌ථං, ‘‘අපනෙත්‌වාන තතොහං සීහළභාස’’න්‌තිආදිනා, ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා ච කරණප්‌පකාරං. සීලකථාදීනං අවිචාරණම්‌පි හි ඉධ කරණප්‌පකාරො එවාති.

    16.Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti papañcasūdaniyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā aṭṭhakathākaraṇassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya, sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, ‘‘majjhimāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena piṇḍatthaṃ, ‘‘apanetvāna tatohaṃ sīhaḷabhāsa’’ntiādinā, ‘‘sīlakathā’’tiādinā ca karaṇappakāraṃ. Sīlakathādīnaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    නිදානකථාවණ්‌ණනා

    Nidānakathāvaṇṇanā

    1. විභාගවන්‌තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්‌සනමුඛෙනෙව හොතීති පඨමං තාව පණ්‌ණාසවග්‌ගසුත්‌තාදිවසෙන මජ්‌ඣිමාගමස්‌ස විභාගං දස්‌සෙතුං ‘‘තත්‌ථ මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීති නාමා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ තත්‌ථාති යං වුත්‌තං ‘‘මජ්‌ඣිමාගමවරස්‌ස අත්‌ථං පකාසයිස්‌සාමී’’ති, තස්‌මිං වචනෙ. යා මජ්‌ඣිමාගමපරියායෙන මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීති වුත්‌තා, සා පණ්‌ණාසාදිතො එදිසාති දස්‌සෙති ‘‘මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීති නාමා’’තිආදිනා. තත්‌ථාති වා ‘‘එතාය අට්‌ඨකථාය විජානාථ මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීතියා අත්‌ථ’’න්‌ති එත්‌ථ යස්‌සා මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීතියා අත්‌ථං විජානාථාති වුත්‌තං, සා මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීති නාම පණ්‌ණාසාදිතො එදිසාති දස්‌සෙති. පඤ්‌ච දසකා පණ්‌ණාසා, මූලෙ ආදිම්‌හි පණ්‌ණාසා, මූලභූතා වා පණ්‌ණාසා මූලපණ්‌ණාසා. මජ්‌ඣෙ භවා මජ්‌ඣිමා, මජ්‌ඣිමා ච සා පණ්‌ණාසා චාති මජ්‌ඣිමපණ්‌ණාසා. උපරි උද්‌ධං පණ්‌ණාසා උපරිපණ්‌ණාසා. පණ්‌ණාසත්‌තයසඞ්‌ගහාති පණ්‌ණාසත්‌තයපරිගණනා.

    1. Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanamukheneva hotīti paṭhamaṃ tāva paṇṇāsavaggasuttādivasena majjhimāgamassa vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha majjhimasaṅgīti nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti yaṃ vuttaṃ ‘‘majjhimāgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti, tasmiṃ vacane. Yā majjhimāgamapariyāyena majjhimasaṅgīti vuttā, sā paṇṇāsādito edisāti dasseti ‘‘majjhimasaṅgīti nāmā’’tiādinā. Tatthāti vā ‘‘etāya aṭṭhakathāya vijānātha majjhimasaṅgītiyā attha’’nti ettha yassā majjhimasaṅgītiyā atthaṃ vijānāthāti vuttaṃ, sā majjhimasaṅgīti nāma paṇṇāsādito edisāti dasseti. Pañca dasakā paṇṇāsā, mūle ādimhi paṇṇāsā, mūlabhūtā vā paṇṇāsā mūlapaṇṇāsā. Majjhe bhavā majjhimā, majjhimā ca sā paṇṇāsā cāti majjhimapaṇṇāsā. Upari uddhaṃ paṇṇāsā uparipaṇṇāsā. Paṇṇāsattayasaṅgahāti paṇṇāsattayaparigaṇanā.

    අයං සඞ්‌ගහො නාම ජාතිසඤ්‌ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්‌බිධො. තත්‌ථ ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාවාචා, යො ච සම්‌මාකම්‌මන්‌තො, යො ච සම්‌මාආජීවො , ඉමෙ ධම්‌මා සීලක්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ජාතිසඞ්‌ගහො. ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාවායාමො. යා ච සම්‌මාසති, යො ච සම්‌මාසමාධි, ඉමෙ ධම්‌මා සමාධික්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති අයං සඤ්‌ජාතිසඞ්‌ගහො. ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්‌මාදිට්‌ඨි, යො ච සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො, ඉමෙ ධම්‌මා පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙ සඞ්‌ගහිතා’’ති අයං කිරියාසඞ්‌ගහො. ‘‘හඤ්‌චි චක්‌ඛායතනං රූපක්‌ඛන්‌ධගණනං ගච්‌ඡති, තෙන වත රෙ වත්‌තබ්‌බෙ චක්‌ඛායතනං රූපක්‌ඛන්‌ධෙන සඞ්‌ගහිත’’න්‌ති (කථා. 471) අයං ගණනසඞ්‌ගහො. අයමෙව ච ඉධාධිප්‌පෙතො. තෙන වුත්‌තං ‘‘පණ්‌ණාසත්‌තයසඞ්‌ගහාති පණ්‌ණාසත්‌තයපරිගණනා’’ති.

    Ayaṃ saṅgaho nāma jātisañjātikiriyāgaṇanavasena catubbidho. Tattha ‘‘yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo , ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462) ayaṃ jātisaṅgaho. ‘‘Yo cāvuso visākha, sammāvāyāmo. Yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi, ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ sañjātisaṅgaho. ‘‘Yā cāvuso visākha, sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti ayaṃ kiriyāsaṅgaho. ‘‘Hañci cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhena saṅgahita’’nti (kathā. 471) ayaṃ gaṇanasaṅgaho. Ayameva ca idhādhippeto. Tena vuttaṃ ‘‘paṇṇāsattayasaṅgahāti paṇṇāsattayaparigaṇanā’’ti.

    වග්‌ගතොති සමූහතො, සො පනෙත්‌ථ දසකවසෙන වෙදිතබ්‌බො. යෙභුය්‍යෙන හි සාසනෙ දසකෙ වග්‌ගවොහාරො. තෙනෙවාහ ‘‘එකෙකාය පණ්‌ණාසාය පඤ්‌ච පඤ්‌ච වග්‌ගෙ කත්‌වා’’ති. පන්‌නරසවග්‌ගසමායොගාති පන්‌නරසවග්‌ගසංයොගාති අත්‌ථො. කෙචි පන සමායොගසද්‌දං සමුදායත්‌ථං වදන්‌ති. පදතොති එත්‌ථ අට්‌ඨක්‌ඛරො ගාථාපාදො ‘‘පද’’න්‌ති අධිප්‌පෙතො, තස්‌මා ‘‘අක්‌ඛරතො ඡ අක්‌ඛරසතසහස්‌සානි චතුරාසීතුත්‌තරසතාධිකානි චතුචත්‌තාලීස සහස්‌සානි ච අක්‌ඛරානී’’ති පාඨෙන භවිතබ්‌බන්‌ති වදන්‌ති. යස්‌මා පන නවක්‌ඛරො යාව ද්‌වාදසක්‌ඛරො ච ගාථාපාදො සංවිජ්‌ජති, තස්‌මා තාදිසානම්‌පි ගාථානං වසෙන අඩ්‌ඪතෙය්‍යගාථාසතං භාණවාරො හොතීති කත්‌වා ‘‘අක්‌ඛරතො සත්‌ත අක්‌ඛරසතසහස්‌සානි චත්‌තාලීසඤ්‌ච සහස්‌සානි තෙපඤ්‌ඤාසඤ්‌ච අක්‌ඛරානී’’ති වුත්‌තං. එවඤ්‌හි පදභාණවාරගණනාහි අක්‌ඛරගණනා සංසන්‌දති, නෙතරථා. භාණවාරොති ච ද්‌වත්‌තිංසක්‌ඛරානං ගාථානං වසෙන අඩ්‌ඪතෙය්‍යගාථාසතං, අයඤ්‌ච අක්‌ඛරගණනා භාණවාරගණනා ච පදගණනානුසාරෙන ලද්‌ධාති වෙදිතබ්‌බා. ඉමමෙව හි අත්‌ථං ඤාපෙතුං සුත්‌තගණනානන්‌තරං භාණවාරෙ අගණෙත්‌වා පදානි ගණිතානි. තත්‍රිදං වුච්‌චති –

    Vaggatoti samūhato, so panettha dasakavasena veditabbo. Yebhuyyena hi sāsane dasake vaggavohāro. Tenevāha ‘‘ekekāya paṇṇāsāya pañca pañca vagge katvā’’ti. Pannarasavaggasamāyogāti pannarasavaggasaṃyogāti attho. Keci pana samāyogasaddaṃ samudāyatthaṃ vadanti. Padatoti ettha aṭṭhakkharo gāthāpādo ‘‘pada’’nti adhippeto, tasmā ‘‘akkharato cha akkharasatasahassāni caturāsītuttarasatādhikāni catucattālīsa sahassāni ca akkharānī’’ti pāṭhena bhavitabbanti vadanti. Yasmā pana navakkharo yāva dvādasakkharo ca gāthāpādo saṃvijjati, tasmā tādisānampi gāthānaṃ vasena aḍḍhateyyagāthāsataṃ bhāṇavāro hotīti katvā ‘‘akkharato satta akkharasatasahassāni cattālīsañca sahassāni tepaññāsañca akkharānī’’ti vuttaṃ. Evañhi padabhāṇavāragaṇanāhi akkharagaṇanā saṃsandati, netarathā. Bhāṇavāroti ca dvattiṃsakkharānaṃ gāthānaṃ vasena aḍḍhateyyagāthāsataṃ, ayañca akkharagaṇanā bhāṇavāragaṇanā ca padagaṇanānusārena laddhāti veditabbā. Imameva hi atthaṃ ñāpetuṃ suttagaṇanānantaraṃ bhāṇavāre agaṇetvā padāni gaṇitāni. Tatridaṃ vuccati –

    ‘‘භාණවාරා යථාපි හි, මජ්‌ඣිමස්‌ස පකාසිතා;

    ‘‘Bhāṇavārā yathāpi hi, majjhimassa pakāsitā;

    උපඩ්‌ඪභාණවාරො ච, තෙවීසතිපදාධිකො.

    Upaḍḍhabhāṇavāro ca, tevīsatipadādhiko.

    සත්‌ත සතසහස්‌සානි, අක්‌ඛරානං විභාවයෙ;

    Satta satasahassāni, akkharānaṃ vibhāvaye;

    චත්‌තාලීස සහස්‌සානි, තෙපඤ්‌ඤාසඤ්‌ච අක්‌ඛර’’න්‌ති.

    Cattālīsa sahassāni, tepaññāsañca akkhara’’nti.

    අනුසන්‌ධිතොති දෙසනානුසන්‌ධිතො. එකස්‌මිං එව හි සුත්‌තෙ පුරිමපච්‌ඡිමානං දෙසනාභාගානං සම්‌බන්‌ධො අනුසන්‌ධානතො අනුසන්‌ධි. එත්‌ථ ච අත්‌තජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි පරජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධීති දුවිධො අජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි. සො පන කත්‌ථචි දෙසනාය විප්‌පකතාය ධම්‌මං සුණන්‌තානං පුච්‌ඡාවසෙන, කත්‌ථචි දෙසෙන්‌තස්‌ස සත්‌ථු සාවකස්‌ස ධම්‌මපටිග්‌ගාහකානඤ්‌ච අජ්‌ඣාසයවසෙන, කත්‌ථචි දෙසෙතබ්‌බස්‌ස ධම්‌මස්‌ස වසෙන හොතීති සමාසතො තිප්‌පකාරො. තෙන වුත්‌තං ‘‘පුච්‌ඡානුසන්‌ධිඅජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධියථානුසන්‌ධිවසෙන සඞ්‌ඛෙපතො තිවිධො අනුසන්‌ධී’’ති. සඞ්‌ඛෙපෙනෙව ච චතුබ්‌බිධො අනුසන්‌ධි වෙදිතබ්‌බො. තත්‌ථ ‘‘එවං වුත්‌තෙ අඤ්‌ඤතරො භික්‌ඛු භගවන්‌තං එතදවොච ‘කිං නු ඛො, භන්‌තෙ, ඔරිමං තීරං, කිං පාරිමං තීරං, කො මජ්‌ඣෙ සංසීදො, කො ථලෙ උස්‌සාදො, කො මනුස්‌සග්‌ගාහො, කො අමනුස්‌සග්‌ගාහො, කො ආවත්‌තග්‌ගාහො, කො අන්‌තොපූතිභාවො’ති’’ (සං. නි. 4.241)? එවං පුච්‌ඡන්‌තානං විස්‌සජ්‌ජෙන්‌තෙන භගවතා පවත්‌තිතදෙසනාවසෙන පුච්‌ඡානුසන්‌ධී වෙදිතබ්‌බො. ‘‘අථ ඛො අඤ්‌ඤතරස්‌ස භික්‌ඛුනො එවං චෙතසො පරිවිතක්‌කො උදපාදි ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්‌තා… වෙදනා… සඤ්‌ඤා… සඞ්‌ඛාරා… විඤ්‌ඤාණං අනත්‌තා, අනත්‌තකතානි කම්‌මානි කමත්‌තානං ඵුසිස්‌සන්‌තී’ති. අථ ඛො භගවා තස්‌ස භික්‌ඛුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්‌කමඤ්‌ඤාය භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙසි ඨානං ඛො පනෙතං, භික්‌ඛවෙ, විජ්‌ජති, යං ඉධෙකච්‌චො මොඝපුරිසො අවිද්‌වා අවිජ්‌ජාගතො තණ්‌හාධිපතෙය්‍යෙන චෙතසා සත්‌ථුසාසනං අතිධාවිතබ්‌බං මඤ්‌ඤෙය්‍ය ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්‌තා…පෙ.… ඵුසිස්‌සන්‌තී’ති. තං කිං මඤ්‌ඤථ , භික්‌ඛවෙ, රූපං නිච්‌චං වා අනිච්‌චං වා’’ති (ම. නි. 3.90) එවං පරෙසං අජ්‌ඣාසයං විදිත්‌වා භගවතා පවත්‌තිතදෙසනාවසෙන පරජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි වෙදිතබ්‌බො.

    Anusandhitoti desanānusandhito. Ekasmiṃ eva hi sutte purimapacchimānaṃ desanābhāgānaṃ sambandho anusandhānato anusandhi. Ettha ca attajjhāsayānusandhi parajjhāsayānusandhīti duvidho ajjhāsayānusandhi. So pana katthaci desanāya vippakatāya dhammaṃ suṇantānaṃ pucchāvasena, katthaci desentassa satthu sāvakassa dhammapaṭiggāhakānañca ajjhāsayavasena, katthaci desetabbassa dhammassa vasena hotīti samāsato tippakāro. Tena vuttaṃ ‘‘pucchānusandhiajjhāsayānusandhiyathānusandhivasena saṅkhepato tividho anusandhī’’ti. Saṅkhepeneva ca catubbidho anusandhi veditabbo. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca ‘kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ, kiṃ pārimaṃ tīraṃ, ko majjhe saṃsīdo, ko thale ussādo, ko manussaggāho, ko amanussaggāho, ko āvattaggāho, ko antopūtibhāvo’ti’’ (saṃ. ni. 4.241)? Evaṃ pucchantānaṃ vissajjentena bhagavatā pavattitadesanāvasena pucchānusandhī veditabbo. ‘‘Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘iti kira bho rūpaṃ anattā… vedanā… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kammāni kamattānaṃ phusissantī’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya ‘iti kira bho rūpaṃ anattā…pe… phusissantī’ti. Taṃ kiṃ maññatha , bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.90) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā pavattitadesanāvasena parajjhāsayānusandhi veditabbo.

    ‘‘තස්‌ස මය්‌හං බ්‍රාහ්‌මණ එතදහොසි ‘යංනූනාහං යා තා රත්‌තියො අභිඤ්‌ඤාතා අභිලක්‌ඛිතා චාතුද්‌දසී පඤ්‌චදසී අට්‌ඨමී ච පක්‌ඛස්‌ස, තථාරූපාසු රත්‌තීසු යානි තානි ආරාමචෙතියානි වනචෙතියානි රුක්‌ඛචෙතියානි භිංසනකානි සලොමහංසානි, තථාරූපෙසු සෙනාසනෙසු විහරෙය්‍යං අප්‌පෙව නාමාහං භයභෙරවං පස්‌සෙය්‍ය’න්‌ති’’ (ම. නි. 1.49) එවං භගවතා, ‘‘තත්‍රාවුසො ලොභො ච පාපකො දොසො ච පාපකො ලොභස්‌ස ච පහානාය දොසස්‌ස ච පහානාය අත්‌ථි මජ්‌ඣිමා පටිපදා, චක්‌ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්‌ඤාය සම්‌බොධාය නිබ්‌බානාය සංවත්‌තතී’’ති (ම. නි. 1.33) එවං ධම්‌මසෙනාපතිනා ච අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයෙනෙව පවත්‌තිතදෙසනාවසෙන අත්‌තජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි වෙදිතබ්‌බො. යෙන පන ධම්‌මෙන ආදිම්‌හි දෙසනා උට්‌ඨිතා, තස්‌ස අනුරූපධම්‌මවසෙන වා පටිපක්‌ඛධම්‌මවසෙන වා යෙසු සුත්‌තෙසු උපරි දෙසනා ආගච්‌ඡති, තෙසං වසෙන යථානුසන්‌ධි වෙදිතබ්‌බො. සෙය්‍යථිදං ආකඞ්‌ඛෙය්‍යසුත්‌තෙ (ම. නි. 1.65) හෙට්‌ඨා සීලෙන දෙසනා උට්‌ඨිතා, උපරි අභිඤ්‌ඤා ආගතා. වත්‌ථුසුත්‌තෙ (ම. නි. 1.70) හෙට්‌ඨා කිලෙසෙන දෙසනා උට්‌ඨිතා, උපරි බ්‍රහ්‌මවිහාරා ආගතා. කොසම්‌බකසුත්‌තෙ (ම. නි. 1.491) හෙට්‌ඨා භණ්‌ඩනෙන දෙසනා උට්‌ඨිතා, උපරි සාරණීයධම්‌මා ආගතා. කකචූපමෙ (ම. නි. 1.222) හෙට්‌ඨා අක්‌ඛන්‌තියා වසෙන දෙසනා උට්‌ඨිතා, උපරි කකචූපමා ආගතාති.

    ‘‘Tassa mayhaṃ brāhmaṇa etadahosi ‘yaṃnūnāhaṃ yā tā rattiyo abhiññātā abhilakkhitā cātuddasī pañcadasī aṭṭhamī ca pakkhassa, tathārūpāsu rattīsu yāni tāni ārāmacetiyāni vanacetiyāni rukkhacetiyāni bhiṃsanakāni salomahaṃsāni, tathārūpesu senāsanesu vihareyyaṃ appeva nāmāhaṃ bhayabheravaṃ passeyya’nti’’ (ma. ni. 1.49) evaṃ bhagavatā, ‘‘tatrāvuso lobho ca pāpako doso ca pāpako lobhassa ca pahānāya dosassa ca pahānāya atthi majjhimā paṭipadā, cakkhukaraṇī ñāṇakaraṇī upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 1.33) evaṃ dhammasenāpatinā ca attano ajjhāsayeneva pavattitadesanāvasena attajjhāsayānusandhi veditabbo. Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa anurūpadhammavasena vā paṭipakkhadhammavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbo. Seyyathidaṃ ākaṅkheyyasutte (ma. ni. 1.65) heṭṭhā sīlena desanā uṭṭhitā, upari abhiññā āgatā. Vatthusutte (ma. ni. 1.70) heṭṭhā kilesena desanā uṭṭhitā, upari brahmavihārā āgatā. Kosambakasutte (ma. ni. 1.491) heṭṭhā bhaṇḍanena desanā uṭṭhitā, upari sāraṇīyadhammā āgatā. Kakacūpame (ma. ni. 1.222) heṭṭhā akkhantiyā vasena desanā uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatāti.

    විත්‌ථාරතො පනෙත්‌ථාති එවං සඞ්‌ඛෙපතො තිවිධො චතුබ්‌බිධො ච අනුසන්‌ධි එත්‌ථ එතස්‌මිං මජ්‌ඣිමනිකායෙ තස්‌මිං තස්‌මිං සුත්‌තෙ යථාරහං විත්‌ථාරතො විභජිත්‌වා විඤ්‌ඤායමානා නවසතාධිකානි තීණි අනුසන්‌ධිසහස්‌සානි හොන්‌ති. යථා චෙතං පණ්‌ණාසාදිවිභාගවචනං මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීතියා සරූපදස්‌සනත්‌ථං හොති, එවං පක්‌ඛෙපදොසපරිහරණත්‌ථඤ්‌ච හොති. එවඤ්‌හි පණ්‌ණාසාදීසු වවත්‌ථිතෙසු තබ්‌බිනිමුත්‌තං කිඤ්‌චි සුත්‌තං යාව එකං පදම්‌පි ආනෙත්‌වා ඉමං මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීතියාති කස්‌සචි වත්‌තුං ඔකාසො න සියාති.

    Vitthārato panetthāti evaṃ saṅkhepato tividho catubbidho ca anusandhi ettha etasmiṃ majjhimanikāye tasmiṃ tasmiṃ sutte yathārahaṃ vitthārato vibhajitvā viññāyamānā navasatādhikāni tīṇi anusandhisahassāni honti. Yathā cetaṃ paṇṇāsādivibhāgavacanaṃ majjhimasaṅgītiyā sarūpadassanatthaṃ hoti, evaṃ pakkhepadosapariharaṇatthañca hoti. Evañhi paṇṇāsādīsu vavatthitesu tabbinimuttaṃ kiñci suttaṃ yāva ekaṃ padampi ānetvā imaṃ majjhimasaṅgītiyāti kassaci vattuṃ okāso na siyāti.

    එවං පණ්‌ණාසවග්‌ගසුත්‌තභාණවාරානුසන්‌ධිබ්‍යඤ්‌ජනතො මජ්‌ඣිමසඞ්‌ගීතිං වවත්‌ථපෙත්‌වා ඉදානි නං ආදිතො පට්‌ඨාය සංවණ්‌ණෙතුකාමො අත්‌තනො සංවණ්‌ණනාය තස්‌සා පඨමමහාසඞ්‌ගීතියං නික්‌ඛිත්‌තානුක්‌කමෙනෙව පවත්‌තභාවං දස්‌සෙතුං ‘‘තත්‌ථ පණ්‌ණාසාසු මූලපණ්‌ණාසා ආදී’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ යථාපච්‌චයං තත්‌ථ තත්‌ථ දෙසිතත්‌තා පඤ්‌ඤත්‌තත්‌තා ච විප්‌පකිණ්‌ණානං ධම්‌මවිනයානං සඞ්‌ගහෙත්‌වා ගායනං කථනං සඞ්‌ගීති, මහාවිසයත්‌තා පූජනීයත්‌තා ච මහතී සඞ්‌ගීතීති මහාසඞ්‌ගීති, පඨමා මහාසඞ්‌ගීති පඨමමහාසඞ්‌ගීති, තස්‌සා පවත්‌තිතකාලො පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලො, තස්‌මිං පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලෙ. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්‌වා නිදස්‌සෙතීති නිදානං, යො ලොකියෙහි ‘‘උපොග්‌ඝාතො’’ති වුච්‌චති, ස්‌වායමෙත්‌ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌තිආදිකො ගන්‌ථො වෙදිතබ්‌බො, න පන ‘‘සනිදානාහං, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අජ්‌ඣාසයාදිදෙසනුප්‌පත්‌තිහෙතු. තෙනෙවාහ ‘‘එවං මෙ සුතන්‌තිආදිකං ආයස්‌මතා ආනන්‌දෙන පඨමමහාසඞ්‌ගීතිකාලෙ වුත්‌තං නිදානමාදී’’ති. කාමඤ්‌චෙත්‌ථ යස්‌සං පඨමමහාසඞ්‌ගීතියං නික්‌ඛිත්‌තානුක්‌කමෙන සංවණ්‌ණනං කත්‌තුකාමො, සා විත්‌ථාරතො වත්‌තබ්‌බා. සුමඞ්‌ගලවිලාසිනියං (දී. නි. ටී. 1.නිදානකථාවණ්‌ණනා) පන අත්‌තනා විත්‌ථාරිතත්‌තා තත්‌ථෙව ගහෙතබ්‌බාති ඉමිස්‌සා සංවණ්‌ණනාය මහන්‌තතං පරිහරන්‌තො ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිමාහ.

    Evaṃ paṇṇāsavaggasuttabhāṇavārānusandhibyañjanato majjhimasaṅgītiṃ vavatthapetvā idāni naṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetukāmo attano saṃvaṇṇanāya tassā paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha paṇṇāsāsu mūlapaṇṇāsā ādī’’tiādimāha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjanīyattā ca mahatī saṅgītīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattitakālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ, yo lokiyehi ‘‘upogghāto’’ti vuccati, svāyamettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādiko gantho veditabbo, na pana ‘‘sanidānāhaṃ, bhikkhave, dhammaṃ desemī’’tiādīsu (a. ni. 3.126) viya ajjhāsayādidesanuppattihetu. Tenevāha ‘‘evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti. Kāmañcettha yassaṃ paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā vitthārato vattabbā. Sumaṅgalavilāsiniyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.nidānakathāvaṇṇanā) pana attanā vitthāritattā tattheva gahetabbāti imissā saṃvaṇṇanāya mahantataṃ pariharanto ‘‘sā panesā’’tiādimāha.

    නිදානකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    1. මූලපරියායවග්‌ගො

    1. Mūlapariyāyavaggo

    1. මූලපරියායසුත්‌තවණ්‌ණනා

    1. Mūlapariyāyasuttavaṇṇanā

    අබ්‌භන්‌තරනිදානවණ්‌ණනා

    Abbhantaranidānavaṇṇanā

    1. එවං බාහිරනිදානෙ වත්‌තබ්‌බං අතිදිසිත්‌වා ඉදානි අභන්‌තරනිදානං ආදිතො පට්‌ඨාය සංවණ්‌ණෙතුං ‘‘යං පනෙත’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ යස්‌මා සංවණ්‌ණනං කරොන්‌තෙන සංවණ්‌ණෙතබ්‌බෙ ධම්‌මෙ පදවිභාගං පදත්‌ථඤ්‌ච දස්‌සෙත්‌වා තතො පරං පිණ්‌ඩත්‌තාදිදස්‌සනවසෙන සංවණ්‌ණනා කාතබ්‌බා, තස්‌මා පදානි තාව දස්‌සෙන්‌තො ‘‘එවන්‌ති නිපාතපද’’න්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ පදවිභාගොති පදානං විසෙසො, න පදවිග්‌ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො, පදවිග්‌ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්‌ගහා පදවිභාගසද්‌දෙන වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බං. තත්‌ථ පදවිග්‌ගහො ‘‘සුභගඤ්‌ච තං වනඤ්‌චාති සුභගවනං, සාලානං රාජා, සාලො ච සො රාජා ච ඉතිපි සාලරාජා’’තිආදිවසෙන සමාසපදෙසු දට්‌ඨබ්‌බො.

    1. Evaṃ bāhiranidāne vattabbaṃ atidisitvā idāni abhantaranidānaṃ ādito paṭṭhāya saṃvaṇṇetuṃ ‘‘yaṃ paneta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yasmā saṃvaṇṇanaṃ karontena saṃvaṇṇetabbe dhamme padavibhāgaṃ padatthañca dassetvā tato paraṃ piṇḍattādidassanavasena saṃvaṇṇanā kātabbā, tasmā padāni tāva dassento ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha. Tattha padavibhāgoti padānaṃ viseso, na padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahā padavibhāgasaddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘subhagañca taṃ vanañcāti subhagavanaṃ, sālānaṃ rājā, sālo ca so rājā ca itipi sālarājā’’tiādivasena samāsapadesu daṭṭhabbo.

    අත්‌ථතොති පදත්‌ථතො. තං පන පදත්‌ථං අත්‌ථුද්‌ධාරක්‌කමෙන පඨමං එවංසද්‌දස්‌ස දස්‌සෙන්‌තො ‘‘එවං-සද්‌දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන ඉදමත්‌ථපුච්‌ඡාපරිමාණාදිඅත්‌ථානං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්‌පායතනානි (දී. නි. 1.163), එවවිධො එවමාකාරො’’ති ච ආදීසු ඉදං-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථෙ එවං-සද්‌දො. ගත-සද්‌දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්‌දා ච. තථා හි විධයුත්‌තගත-සද්‌දෙ ලොකියා පකාරත්‌ථෙ වදන්‌ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්‌හාතා සුවිලිත්‌තා කප්‌පිතකෙසමස්‌සූ ආමුක්‌කමණිකුණ්‌ඩලාභරණා ඔදාතවත්‌ථවසනා පඤ්‌චහි කාමගුණෙහි සමප්‌පිතා සමඞ්‌ගීභූතා පරිචාරෙන්‌ති, සෙය්‍යථාපි ත්‌වං එතරහි සාචරියකොති. නො හිදං, භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්‌ඡායං. ‘‘එවංලහුපරිවත්‌තං (අ. නි. 1.48) එවමායුපරියන්‌තො’’ති (පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ.

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃsaddassa dassento ‘‘evaṃ-saddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.163), evavidho evamākāro’’ti ca ādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagata-sadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmukkamaṇikuṇḍalābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti. No hidaṃ, bho gotamā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃlahuparivattaṃ (a. ni. 1.48) evamāyupariyanto’’ti (pārā. 12) ca ādīsu parimāṇe.

    නනු ච ‘‘එවං සු තෙ සුන්‌හාතා සුවිලිත්‌තා, එවමායුපරියන්‌තො’’ති එත්‌ථ එවං-සද්‌දෙන පුච්‌ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්‌තත්‌තා ආකාරත්‌ථො එව එවං-සද්‌දොති? න, විසෙසසබ්‌භාවතො. ආකාරමත්‌තවාචකො හි එවං-සද්‌දො ආකාරත්‌ථොති අධිප්‌පෙතො යථා ‘‘එවං බ්‍යා ඛො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.234, 396), න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්‌චෙනා’’තිආදීනි උපමාදිඋදාහරණානි උපපන්‌නානි හොන්‌ති. තථා හි ‘‘යථාපි…පෙ.… බහු’’න්‌ති (ධ. ප. 53) එත්‌ථ පුප්‌ඵරාසිට්‌ඨානියතො මනුස්‌සූපපත්‌ති-සප්‌පුරිසූපනිස්‌සය-සද්‌ධම්‌මස්‌සවන-යොනිසොමනසිකාර- භොගසම්‌පත්‌ති-ආදිදානාදි-පුඤ්‌ඤකිරියහෙතුසමුදායතො සොභා-සුගන්‌ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුණසදිසියො පහූතා පුඤ්‌ඤකිරියා මරිතබ්‌බසභාවතාය මච්‌චෙන සත්‌තෙන කත්‌තබ්‌බාති ජොතිතත්‌තා පුප්‌ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා, තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්‌දෙන අනියමතො වුත්‌තොති ‘‘එවං-සද්‌දො උපමාකාරනිගමනත්‌ථො’’ති වත්‌තුං යුත්‌තං. සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්‌ථතො උපමාව හොතීති ආහ ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්‌කමිතබ්‌බ’’න්‌තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්‌පාය ආකප්‌පසම්‌පත්‌තියා යො තත්‌ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්‌ථතො උපදෙසො එවාති වුත්‌තං ‘‘එවං තෙ…පෙ.… උපදෙසෙ’’ති. තථා ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’ති එත්‌ථ ච භගවතා යථාවුත්‌තමත්‌ථං අවිපරීතතො ජානන්‌තෙහි කතං තත්‌ථ සංවිජ්‌ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්‌ගතාකරණං සම්‌පහංසනං. යො තත්‌ථ සම්‌පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්‌බං.

    Nanu ca ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā, evamāyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddoti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hi evaṃ-saddo ākāratthoti adhippeto yathā ‘‘evaṃ byā kho’’tiādīsu (ma. ni. 1.234, 396), na pana ākāravisesavācako. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni upamādiudāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti (dha. pa. 53) ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussūpapatti-sappurisūpanissaya-saddhammassavana-yonisomanasikāra- bhogasampatti-ādidānādi-puññakiriyahetusamudāyato sobhā-sugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti jotitattā puppharāsimālāguṇāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti ‘‘evaṃ-saddo upamākāranigamanattho’’ti vattuṃ yuttaṃ. So pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti. Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadeso evāti vuttaṃ ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā ‘‘evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ. Yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ.

    එවමෙවං පනායන්‌ති එත්‌ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්‌බං, සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්‌දසන්‌නිධානතො ඉධ එවං-සද්‌දෙන පකාසිතොති විඤ්‌ඤායති. යථා චෙත්‌ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්‌තානං පුප්‌ඵරාසිආදිසද්‌දානං සන්‌නිධානතො දට්‌ඨබ්‌බං. එවං, භන්‌තෙති පන ධම්‌මස්‌ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ සන්‌නියොජිතෙහි භික්‌ඛූහි අත්‌තනො තත්‌ථ ඨිතභාවස්‌ස පටිජානනවසෙන වුත්‌තත්‌තා එත්‌ථ එවං-සද්‌දො වචනසම්‌පටිච්‌ඡනත්‌ථො වුත්‌තො. තෙන එවං, භන්‌තෙ සාධු, භන්‌තෙ, සුට්‌ඨු, භන්‌තෙති වුත්‌තං හොති. එවඤ්‌ච වදෙහීති ‘‘යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්‌දං වදෙහී’’ති යො එවං වදනාකාරො ඉදානි වත්‌තබ්‌බො. සො එවංසද්‌දෙන නිදස්‌සීයතීති ‘‘නිදස්‌සනෙ’’ති වුත්‌තොති. එවං නොති එත්‌ථාපි තෙසං යථාවුත්‌තධම්‌මානං අහිතදුක්‌ඛාවහභාවෙ සන්‌නිට්‌ඨානජනනත්‌ථං අනුමතිගහණවසෙන ‘‘සංවත්‌තන්‌ති වා නො වා, කථං වො එත්‌ථ හොතී’’ති පුච්‌ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්‌ථ හොතී’’ති වුත්‌තත්‌තා තදාකාරසන්‌නිට්‌ඨානං එවං-සද්‌දෙන විභාවිතන්‌ති විඤ්‌ඤායති. සො පන තෙසං ධම්‌මානං අහිතාය දුක්‌ඛාය සංවත්‌තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්‌ථො හොතීති ආහ ‘‘එවං නො එත්‌ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

    Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ, so ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānato daṭṭhabbaṃ. Evaṃ, bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto. Tena evaṃ, bhante sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti yo evaṃ vadanākāro idāni vattabbo. So evaṃsaddena nidassīyatīti ‘‘nidassane’’ti vuttoti. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatigahaṇavasena ‘‘saṃvattanti vā no vā, kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    නානානයනිපුණන්‌ති එකත්‌තනානත්‌තඅබ්‍යාපාරඑවංධම්‌මතාසඞ්‌ඛාතා, නන්‌දියාවත්‌තතිපුක්‌ඛලසීහවික්‌කීළිතඅඞ්‌කුසදිසාලොචනසඞ්‌ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා, නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්‌ඤත්‌තිඅනුපඤ්‌ඤත්‌තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්‌සකාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්‌ධාදිවසෙන සඞ්‌ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්‌තාදිවසෙන ඨපනාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකප්‌පට්‌ඨානාදිවසෙන ච නානප්‌පකාරාති නානානයා. තෙහි නිපුණං සණ්‌හං සුඛුමන්‌ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්‌ඣාසයො, තෙ ච සස්‌සතාදිභෙදෙන, තත්‌ථ ච අප්‌පරජක්‌ඛතාදිභෙදෙන අනෙකෙ, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදයො එව වා සමුට්‌ඨානං උප්‌පත්‌තිහෙතු එතස්‌සාති අනෙකජ්‌ඣාසයසමුට්‌ඨානං. අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නන්‌ති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපරිපුණ්‌ණං උපනෙතබ්‌බාභාවතො, සඞ්‌කාසනපකාසන-විවරණ-විභජන-උත්‌තානීකරණ-පඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන ඡහි අත්‌ථපදෙහි, අක්‌ඛර-පදබ්‍යඤ්‌ජනාකාරනිරුත්‌තිනිද්‌දෙසවසෙන ඡහි බ්‍යඤ්‌ජනපදෙහි ච සමන්‌නාගතන්‌ති වා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvattatipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā, nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikappaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā. Tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena, tattha ca apparajakkhatādibhedena aneke, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇa-paññattivasena chahi atthapadehi, akkhara-padabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    විවිධපාටිහාරියන්‌ති එත්‌ථ පාටිහාරියපදස්‌ස වචනත්‌ථං (උදා. අට්‌ඨ. 1; ඉතිවු. අට්‌ඨ. නිදානවණ්‌ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.1 දෙවතාසංයුත්‌ත) ‘‘පටිපක්‌ඛහරණතො, රාගාදිකිලෙසාපනයනතො ච පාටිහාරිය’’න්‌ති වදන්‌ති, භගවතො පන පටිපක්‌ඛා රාගාදයො න සන්‌ති, යෙ හරිතබ්‌බා. පුථුජ්‌ජනානම්‌පි විගතූපක්‌කිලෙසෙ අට්‌ඨගුණසමන්‌නාගතෙ චිත්‌තෙ හතපටිපක්‌ඛෙ ඉද්‌ධිවිධං පවත්‌තති, තස්‌මා තත්‌ථ පවත්‌තවොහාරෙන ච න සක්‌කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්‌ති වත්‌තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්‌ස භගවතො වෙනෙය්‍යගතා ච කිලෙසා පටිපක්‌ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්‌ති වුත්‌තං, එවං සති යුත්‌තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්‌ස ච පටිපක්‌ඛා තිත්‌ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්‌ඨිහරණවසෙන දිට්‌ඨිපකාසනෙ අසමත්‌ථභාවෙන ච ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්‌තීති . ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්‌දො ‘‘පච්‌ඡා’’ති එතස්‌ස අත්‌ථං බොධෙති ‘‘තස්‌මිං පටිපවිට්‌ඨම්‌හි, අඤ්‌ඤො ආගඤ්‌ඡි බ්‍රාහ්‌මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. 4) විය, තස්‌මා සමාහිතෙ චිත්‌තෙ විගතූපක්‌කිලෙසෙ ච කතකිච්‌චෙන පච්‌ඡා හරිතබ්‌බං පවත්‌තෙතබ්‌බන්‌ති පාටිහාරියං, අත්‌තනො වා උපක්‌කිලෙසෙසු චතුත්‌ථජ්‌ඣානමග්‌ගෙහි හරිතෙසු පච්‌ඡා හරණං පාටිහාරියං, ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්‌කිලෙසෙන කතකිච්‌චෙන ච සත්‌තහිතත්‌ථං පුන පවත්‌තෙතබ්‌බා, හරිතෙසු ච අත්‌තනො උපක්‌කිලෙසෙසු පරසත්‌තානං උපකිලෙසහරණානි හොන්‌තීති පාටිහාරියානි භවන්‌ති. පාටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පාටිහාරියෙ වා ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකමෙකං පාටිහාරියන්‌ති වුච්‌චති. පාටිහාරියං වා චතුත්‌ථජ්‌ඣානං මග්‌ගො ච පටිපක්‌ඛහරණතො, තත්‌ථ ජාතං, තස්‌මිං වා නිමිත්‌තභූතෙ, තතො වා ආගතන්‌ති පාටිහාරියං. තස්‌ස පන ඉද්‌ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්‌ස භගවතො දෙසනායං ලබ්‌භමානත්‌තා ආහ ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්‌ති.

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 devatāsaṃyutta) ‘‘paṭipakkhaharaṇato, rāgādikilesāpanayanato ca pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi, ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhipakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti . ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. 4) viya, tasmā samāhite citte vigatūpakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti pāṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ pāṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakilesaharaṇāni hontīti pāṭihāriyāni bhavanti. Pāṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, pāṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekamekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Pāṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāyaṃ labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    න අඤ්‌ඤථාති භගවතො සම්‌මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්‌ඤථාති අත්‌ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්‌තෙය්‍යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘සබ්‌බප්‌පකාරෙන කො සමත්‌ථො විඤ්‌ඤාතු’’න්‌ති ඉදං වචනං සමත්‌ථිතං භවති, ධාරණබලදස්‌සනඤ්‌ච න විරුජ්‌ඣති සුතාකාරාවිරජ්‌ඣනස්‌ස අධිප්‌පෙතත්‌තා. න හෙත්‌ථ අත්‌ථන්‌තරතාපරිහාරො ද්‌වින්‌නම්‌පි අත්‌ථානං එකවිසයත්‌තා. ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්‌බථා පටිග්‌ගහණෙ සමත්‌ථො අසමත්‌ථො චාති ආපජ්‌ජෙය්‍යාති.

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ bhavati, dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā. Itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘යො පරො න හොති, සො අත්‌තා’’ති එවං වුත්‌තාය නියකජ්‌ඣත්‌තසඞ්‌ඛාතාය සසන්‌තතියා වත්‌තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්‌දො කිඤ්‌චාපි එකස්‌මිංයෙව අත්‌ථෙ දිස්‌සති, කරණසම්‌පදානසාමිනිද්‌දෙසවසෙන පන විජ්‌ජමානං භෙදං සන්‌ධායාහ ‘‘මෙ-සද්‌දො තීසු අත්‌ථෙසු දිස්‌සතී’’ති.

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyā vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānaṃ bhedaṃ sandhāyāha ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    කිඤ්‌චාපි උපසග්‌ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්‌මිං සුතසද්‌දො එව තං තමත්‌ථං වදතීති අනුපසග්‌ගස්‌ස සුතසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරෙ සඋපසග්‌ගස්‌ස ගහණං න විරුජ්‌ඣතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සඋපසග්‌ගො ච අනුපසග්‌ගො චා’’තිආදිමාහ. අස්‌සාති සුතසද්‌දස්‌ස. කම්‌මභාවසාධනානි ඉධ සුතසද්‌දෙ සම්‌භවන්‌තීති වුත්‌තං ‘‘උපධාරිතන්‌ති වා උපධාරණන්‌ති වා අත්‌ථො’’ති. මයාති අත්‌ථෙ සතීති යදා මෙ-සද්‌දස්‌ස කත්‌තුවසෙන කරණනිද්‌දෙසො, තදාති අත්‌ථො. මමාති අත්‌ථෙ සතීති යදා සම්‌බන්‌ධවසෙන සාමිනිද්‌දෙසො, තදා.

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ sutasaddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa sutasaddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’tiādimāha. Assāti sutasaddassa. Kammabhāvasādhanāni idha sutasadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā me-saddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    සුත-සද්‌දසන්‌නිධානෙ පයුත්‌තෙන එවං-සද්‌දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්‌බන්‌ති වුත්‌තං ‘‘එවන්‌ති සොතවිඤ්‌ඤාණාදිවිඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිදස්‌සන’’න්‌ති. ආදි-සද්‌දෙන සම්‌පටිච්‌ඡනාදීනං පඤ්‌චද්‌වාරිකවිඤ්‌ඤාණානං තදභිනීහටානඤ්‌ච මනොද්‌වාරිකවිඤ්‌ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්‌බං. සබ්‌බෙසම්‌පි වාක්‍යානං එව-කාරත්‌ථසහිතත්‌තා ‘‘සුත’’න්‌ති එතස්‌ස සුතමෙවාති අයමත්‌ථො ලබ්‌භතීති ආහ ‘‘අස්‌සවනභාවපටික්‌ඛෙපතො’’ති. එතෙන අවධාරණෙන නිරාසඞ්‌කතං දස්‌සෙති. යථා ච සුතං සුතමෙවාති නියමෙතබ්‌බං, තං සම්‌මා සුතං හොතීති ආහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. අථ වා සද්‌දන්‌තරත්‌ථාපොහනවසෙන සද්‌දො අත්‌ථං වදතීති සුතන්‌ති අසුතං න හොතීති අයමෙතස්‌ස අත්‌ථොති වුත්‌තං ‘‘අස්‌සවනභාවපටික්‌ඛෙපතො’’ති . ඉමිනා දිට්‌ඨාදිවිනිවත්‌තනං කරොති. ඉදං වුත්‌තං හොති ‘‘න ඉදං මයා දිට්‌ඨං, න සයම්‌භුඤාණෙන සච්‌ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්‌ච ඛො සම්‌මදෙවා’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. අවධාරණත්‌ථෙ වා එවං-සද්‌දෙ අයමත්‌ථයොජනා කරීයතීති තදපෙක්‌ඛස්‌ස සුත-සද්‌දස්‌ස අයමත්‌ථො වුත්‌තො ‘‘අස්‌සවනභාවපටික්‌ඛෙපතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්‌ගහණනිදස්‌සන’’න්‌ති. සවනසද්‌දො චෙත්‌ථ කම්‌මත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො ‘‘සුය්‍යතී’’ති.

    Suta-saddasannidhāne payuttena evaṃ-saddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinīhaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ eva-kāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutamevāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Etena avadhāraṇena nirāsaṅkataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutamevāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti . Iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevā’’ti. Tenevāha – ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayamatthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Tenevāha ‘‘anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo ‘‘suyyatī’’ti.

    එවං සවනහෙතුසුණන්‌තපුග්‌ගලසවනවිසෙසවසෙන පදත්‌තයස්‌ස එකෙන පකාරෙන අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි පකාරන්‌තරෙහිපි තං දස්‌සෙතුං ‘‘තථා එව’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ තස්‌සාති යා සා භගවතො සම්‌මුඛා ධම්‌මස්‌සවනාකාරෙන පවත්‌තා මනොද්‌වාරවිඤ්‌ඤාණවීථි, තස්‌සා. සා හි නානප්‌පකාරෙන ආරම්‌මණෙ පවත්‌තිතුං සමත්‌ථා. තථා ච වුත්‌තං ‘‘සොතද්‌වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්‌පකාරෙනාති වක්‌ඛමානානං අනෙකවිහිතානං බ්‍යඤ්‌ජනත්‌ථග්‌ගහණානං නානාකාරෙන. එතෙන ඉමිස්‌සා යොජනාය ආකාරත්‌ථො එවං-සද්‌දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්‌තිභාවප්‌පකාසනන්‌ති පවත්‌තියා අත්‌ථිභාවප්‌පකාසනං. සුතන්‌ති ධම්‌මප්‌පකාසනන්‌ති යස්‌මිං ආරම්‌මණෙ වුත්‌තප්‌පකාරා විඤ්‌ඤාණවීථි නානප්‌පකාරෙන පවත්‌තා, තස්‌ස ධම්‌මත්‌තා වුත්‌තං, න සුතසද්‌දස්‌ස ධම්‌මත්‌ථත්‌තා. වුත්‌තස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස පාකටීකරණං ‘‘අයඤ්‌හෙත්‌ථා’’තිආදි. තත්‌ථ විඤ්‌ඤාණවීථියාති කරණත්‌ථෙ කරණවචනං. මයාති කත්‌තුඅත්‌ථෙ.

    Evaṃ savanahetusuṇantapuggalasavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehipi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānaṃ nānākārena. Etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsananti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ. Mayāti kattuatthe.

    එවන්‌ති නිද්‌දිසිතබ්‌බප්‌පකාසනන්‌ති නිදස්‌සනත්‌ථං එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා වුත්‌තං නිදස්‌සෙතබ්‌බස්‌ස නිද්‌දිසිතබ්‌බත්‌තාභාවාභාවතො. තෙන එවං-සද්‌දෙන සකලම්‌පි සුත්‌තං පච්‌චාමට්‌ඨන්‌ති දස්‌සෙති. සුත-සද්‌දස්‌ස කිරියාසද්‌දත්‌තා සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්‌ඤාණපබන්‌ධපටිබද්‌ධත්‌තා තත්‌ථ ච පුග්‌ගලවොහාරොති වුත්‌තං ‘‘සුතන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චප්‌පකාසන’’න්‌ති. න හි පුග්‌ගලවොහාරරහිතෙ ධම්‌මපබන්‌ධෙ සවනකිරියා ලබ්‌භතීති.

    Evanti niddisitabbappakāsananti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato. Tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇapabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammapabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    යස්‌ස චිත්‌තසන්‌තානස්‌සාතිආදිපි ආකාරත්‌ථමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා පුරිමයොජනාය අඤ්‌ඤථා අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. තත්‌ථ ආකාරපඤ්‌ඤත්‌තීති උපාදාපඤ්‌ඤත්‌ති එව ධම්‌මානං පවත්‌තිආකාරූපාදානවසෙන තථා වුත්‌තා. සුතන්‌ති විසයනිද්‌දෙසොති සොතබ්‌බභූතො ධම්‌මො සවනකිරියාකත්‌තුපුග්‌ගලස්‌ස සවනකිරියාවසෙන පවත්‌තිට්‌ඨානන්‌ති කත්‌වා වුත්‌තං. චිත්‌තසන්‌තානවිනිමුත්‌තස්‌ස පරමත්‌ථතො කස්‌සචි කත්‌තු අභාවෙපි සද්‌දවොහාරෙන බුද්‌ධිපරිකප්‌පිතභෙදවචනිච්‌ඡාය චිත්‌තසන්‌තානතො අඤ්‌ඤං විය තංසමඞ්‌ගිං කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘චිත්‌තසන්‌තානෙන තංසමඞ්‌ගිනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්‌බධම්‌මො සවනකිරියාවසෙන පවත්‌තචිත්‌තසන්‌තානස්‌ස ඉධ පරමත්‌ථතො කත්‌තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්‌තප්‌පවත්‌තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්‌තු ච විසයො හොතීති වුත්‌තං ‘‘තංසමඞ්‌ගිනො කත්‌තුවිසයෙ’’ති. සුතාකාරස්‌ස ච ථෙරස්‌ස සම්‌මානිච්‌ඡිතභාවතො ආහ ‘‘ගහණසන්‌නිට්‌ඨාන’’න්‌ති. එතෙන වා අවධාරණත්‌ථං එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා අයමත්‌ථයොජනා කතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Yassa cittasantānassātiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva dhammānaṃ pavattiākārūpādānavasena tathā vuttā. Sutanti visayaniddesoti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānenataṃsamaṅgino’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgino kattuvisaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti. Etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayamatthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    පුබ්‌බෙ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්‌තසඞ්‌ඛාතානං අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනානං උපධාරිතරූපස්‌ස ආකාරස්‌ස නිදස්‌සනස්‌ස, අවධාරණස්‌ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්‌දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්‌ස පුග්‌ගලපඤ්‌ඤත්‌තියා උපාදානභූතධම්‌මපබන්‌ධබ්‍යාපාරතාය වුත්‌තං – ‘‘එවන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්‌ගලවාදිනොපි විඤ්‌ඤාණනිරපෙක්‌ඛා නත්‌ථීති විසෙසතො විඤ්‌ඤාණබ්‍යාපාරොති ආහ ‘‘සුතන්‌ති විඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. ‘‘මෙ’’ති සද්‌දප්‌පවත්‌තියා එකන්‌තෙනෙව සත්‌තවිසයත්‌තා විඤ්‌ඤාණකිච්‌චස්‌ස ච තත්‌ථෙව සමොදහිතබ්‌බතො ‘‘මෙති උභයකිච්‌චයුත්‌තපුග්‌ගලනිද්‌දෙසො’’ති වුත්‌තං. අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිසභාවා යථාක්‌කමං එවං-සද්‌ද – සුත-සද්‌දානං අත්‌ථාති තෙ තථාරූප-පඤ්‌ඤත්‌ති-උපාදානභූත-ධම්‌මපබන්‌ධබ්‍යාපාරභාවෙන දස්‌සෙන්‌තො ආහ – ‘‘එවන්‌ති පුග්‌ගලකිච්‌චනිද්‌දෙසො, සුතන්‌ති විඤ්‌ඤාණකිච්‌චනිද්‌දෙසො’’ති. එත්‌ථ ච කරණකිරියාකත්‌තුකම්‌මවිසෙසප්‌පකාසනවසෙන පුග්‌ගලබ්‍යාපාරවිසයපුග්‌ගලබ්‍යාපාරනිදස්‌සනවසෙන ගහණාකාරගාහකතබ්‌බිසයවිසෙසනිද්‌දෙසවසෙන කත්‌තුකරණබ්‍යාපාරකත්‌තුනිද්‌දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්‌සො අත්‌ථයොජනා දස්‌සිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa, avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammapabandhabyāpāratāya vuttaṃ – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. ‘‘Me’’ti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-sadda – suta-saddānaṃ atthāti te tathārūpa-paññatti-upādānabhūta-dhammapabandhabyāpārabhāvena dassento āha – ‘‘evanti puggalakiccaniddeso, sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāravisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇabyāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    සබ්‌බස්‌සපි සද්‌දාධිගමනීයස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පඤ්‌ඤත්‌තිමුඛෙනෙව පටිපජ්‌ජිතබ්‌බත්‌තා සබ්‌බපඤ්‌ඤත්‌තීනඤ්‌ච විජ්‌ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්‌ඤත්‌තිභෙදෙසු අන්‌තොගධත්‌තා තෙසු ‘‘එව’’න්‌තිආදීනං පඤ්‌ඤත්‌තීනං සරූපං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ආහ – ‘‘එවන්‌ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්‌ථ ‘‘එව’’න්‌ති ච ‘‘මෙ’’ති ච වුච්‌චමානස්‌සත්‌ථස්‌ස ආකාරාදිනො ධම්‌මානං අසල්‌ලක්‌ඛණභාවතො අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තිභාවොති ආහ – ‘‘සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථවසෙන අවිජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තී’’ති. තත්‌ථ සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථවසෙනාති භූතත්‌ථඋත්‌තමත්‌ථවසෙන. ඉදං වුත්‌තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්‌ථො, අනුස්‌සවාදීහි ගහෙතබ්‌බො විය අනුත්‌තමත්‌ථො ච න හොති, සො රූපසද්‌දාදිසභාවො, රුප්‌පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්‌ථො සච්‌චිකට්‌ඨො පරමත්‌ථො චාති වුච්‌චති, න තථා ‘‘එවං මෙ’’ති පදානං අත්‌ථොති. එතමෙවත්‌ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්‌හෙත්‌ථ ත’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. සුතන්‌ති පන සද්‌දායතනං සන්‌ධායාහ ‘‘විජ්‌ජමානපඤ්‌ඤත්‌තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්‌හි තං එත්‌ථ සොතෙන උපලද්‌ධ’’න්‌ති වුත්‌තං, ‘‘සොතද්‌වාරානුසාරෙන උපලද්‌ධ’’න්‌ති පන වුත්‌තෙ අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනාදිසබ්‌බං ලබ්‌භති.

    Sabbassapi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha – ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha ‘‘eva’’nti ca ‘‘me’’ti ca vuccamānassatthassa ākārādino dhammānaṃ asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha – ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo, ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho saccikaṭṭho paramattho cāti vuccati, na tathā ‘‘evaṃ me’’ti padānaṃ atthoti. Etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi taṃ ettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ, ‘‘sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādisabbaṃ labbhati.

    තං තං උපාදාය වත්‌තබ්‌බතොති සොතපථමාගතෙ ධම්‌මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්‌චාමසනවසෙන ‘‘එව’’න්‌ති, සසන්‌තතිපරියාපන්‌නෙ ඛන්‌ධෙ උපාදාය ‘‘මෙ’’ති වත්‌තබ්‌බත්‌තාති අත්‌ථො. දිට්‌ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්‌දායතනෙ පවත්‌තමානොපි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්‌තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්‌ඨමුතවිඤ්‌ඤාතෙ අපෙක්‌ඛිත්‌වාව පවත්‌තොති ආහ ‘‘දිට්‌ඨාදීනි උපනිධාය වත්‌තබ්‌බතො’’ති අසුතං න හොතීති හි සුතන්‌ති පකාසිතොයමත්‌ථොති. අත්‌තනා පටිවිද්‌ධා සුත්‌තස්‌ස පකාරවිසෙසා ‘‘එව’’න්‌ති ථෙරෙන පච්‌චාමට්‌ඨාති ආහ ‘‘අසම්‌මොහං දීපෙතී’’ති. නානප්‌පකාරපටිවෙධසමත්‌ථො හොතීති එතෙන වක්‌ඛමානස්‌ස සුත්‌තස්‌ස නානප්‌පකාරතං දුප්‌පටිවිජ්‌ඣතඤ්‌ච දස්‌සෙති. සුතස්‌ස අසම්‌මොසං දීපෙතීති සුතාකාරස්‌ස යාථාවතො දස්‌සියමානත්‌තා වුත්‌තං. අසම්‌මොහෙනාති සම්‌මොහාභාවෙන, පඤ්‌ඤාය එව වා සවනකාලසම්‌භූතාය තදුත්‌තරකාලපඤ්‌ඤාසිද්‌ධි. එවං අසම්‌මොසෙනාති එත්‌ථාපි වත්‌තබ්‌බං. බ්‍යඤ්‌ජනානං පටිවිජ්‌ඣිතබ්‌බො ආකාරො නාතිගම්‌භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්‌ථ කරණීයන්‌ති සතියා බ්‍යාපාරො අධිකො, පඤ්‌ඤා තත්‌ථ ගුණීභූතාති වුත්‌තං ‘‘පඤ්‌ඤාපුබ්‌බඞ්‌ගමායා’’තිආදි ‘‘පඤ්‌ඤාය පුබ්‌බඞ්‌ගමා’’ති කත්‌වා. පුබ්‌බඞ්‌ගමතා චෙත්‌ථ පධානතා ‘‘මනොපුබ්‌බඞ්‌ගමා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1, 2) විය. පුබ්‌බඞ්‌ගමතාය වා චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීසු ආවජ්‌ජනාදීනං විය අප්‌පධානත්‌තෙ පඤ්‌ඤා පුබ්‌බඞ්‌ගමා එතිස්‌සාති අයම්‌පි අත්‌ථො යුජ්‌ජති. එවං සතිපුබ්‌බඞ්‌ගමායාති එත්‌ථාපි වුත්‌තනයානුසාරෙන යථාසම්‌භවමත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නස්‌සාති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපරිපුණ්‌ණස්‌ස, සඞ්‌කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්‌තානීකරණපඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන ඡහි අත්‌ථපදෙහි, අක්‌ඛරපදබ්‍යඤ්‌ජනාකාරනිරුත්‌තිනිද්‌දෙසවසෙන ඡහි බ්‍යඤ්‌ජනපදෙහි ච සමන්‌නාගතස්‌සාති වා අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Taṃtaṃ upādāya vattabbatoti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena ‘‘eva’’nti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya ‘‘me’’ti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvāva pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti. Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā ‘‘eva’’nti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. Nānappakārapaṭivedhasamattho hotīti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. Sutassa asammosaṃ dīpetīti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi. Evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi ‘‘paññāya pubbaṅgamā’’ti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānatā ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu (dha. pa. 1, 2) viya. Pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati. Evaṃ satipubbaṅgamāyāti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    යොනිසොමනසිකාරං දීපෙති එවං-සද්‌දෙන වුච්‌චමානානං ආකාරනිදස්‌සනාවධාරණත්‌ථානං අවිපරීතසද්‌ධම්‌මවිසයත්‌තාති අධිප්‌පායො. අවික්‌ඛෙපං දීපෙතීති ‘‘මූලපරියායං කත්‌ථ භාසිත’’න්‌තිආදිපුච්‌ඡාවසෙන පකරණප්‌පත්‌තස්‌ස වක්‌ඛමානස්‌ස සුත්‌තස්‌ස සවනං සමාධානමන්‌තරෙන න සම්‌භවතීති කත්‌වා වුත්‌තං. වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තස්‌සාතිආදි තස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස සමත්‌ථනවසෙන වුත්‌තං. සබ්‌බසම්‌පත්‌තියාති අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනදෙසකපයොජනාදිසම්‌පත්‌තියා. අවිපරීතසද්‌ධම්‌මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්‌සනාවධාරණත්‌ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්‌ස, සද්‌ධම්‌මස්‌සවනෙන විය ච අවික්‌ඛෙපස්‌ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්‌තසම්‌මාපණිධිපුබ්‌බෙකතපුඤ්‌ඤතානං සිද්‌ධි වුත්‌තා තදවිනාභාවතො, එවං අවික්‌ඛෙපෙන ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්‌ධම්‌මස්‌සවනසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයානං සිද්‌ධි දස්‌සෙතබ්‌බා සියා අස්‌සුතවතො සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයරහිතස්‌ස ච තදභාවතො. න හි වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තොතිආදිනා සමත්‌ථනවචනෙන පන අවික්‌ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයෙන ච ඵලභූතස්‌ස සද්‌ධම්‌මස්‌සවනස්‌ස සිද්‌ධි දස්‌සිතා. අයං පනෙත්‌ථ අධිප්‌පායො යුත්‌තො සියා – සද්‌ධම්‌මස්‌සවනසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයා න එකන්‌තෙන අවික්‌ඛෙපස්‌ස කාරණං බාහිරඞ්‌ගත්‌තා, අවික්‌ඛෙපො පන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයො විය සද්‌ධම්‌මස්‌සවනස්‌ස එකන්‌තකාරණන්‌ති. එවම්‌පි අවික්‌ඛෙපෙන සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයසිද්‌ධිජොතනා න සමත්‌ථිතාව, නො න සමත්‌ථිතා වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තානං සප්‌පුරිසපයිරුපාසනාභාවස්‌ස අත්‌ථසිද්‌ධත්‌තා. එත්‌ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්‌ස සිද්‌ධිදස්‌සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්‌ඨිසබ්‌භාවස්‌ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්‌ස සිද්‌ධිදස්‌සනං දට්‌ඨබ්‌බං එකන්‌තවස්‌සිනා විය මෙඝවුට්‌ඨානෙන වුට්‌ඨිප්‌පවත්‌තියා.

    Yonisomanasikāraṃ dīpeti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. Avikkhepaṃ dīpetīti ‘‘mūlapariyāyaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. Vikkhittacittassātiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakapayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhittacittotiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyā – saddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantavassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    භගවතො වචනස්‌ස අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනපභෙදපරිච්‌ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්‌පත්‌තිඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිකාරණන්‌ති වුත්‌තං ‘‘එවං භද්‌දකො ආකාරො’’ති. යස්‌මා න හොතීති සම්‌බන්‌ධො. පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයසම්‌පත්‌තින්‌ති අත්‌තසම්‌මාපණිධිපුබ්‌බෙකතපුඤ්‌ඤතාසඞ්‌ඛාතං ගුණද්‌වයං. අපරාපරවුත්‌තියා චෙත්‌ථ චක්‌කභාවො, චරන්‌ති එතෙහි සත්‌තා සම්‌පත්‌තිභවෙසූති වා. යෙ සන්‌ධාය වුත්‌තං ‘‘චත්‌තාරිමානි, භික්‌ඛවෙ, චක්‌කානි, යෙහි සමන්‌නාගතානං දෙවමනුස්‌සානං චතුචක්‌කං වත්‌තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31). පුරිමපච්‌ඡිමභාවො චෙත්‌ථ දෙසනාක්‌කමවසෙන දට්‌ඨබ්‌බො. පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයසිද්‌ධියාති පච්‌ඡිමචක්‌කද්‌වයස්‌ස අත්‌ථිතාය. සම්‌මාපණිහිතත්‌තො පුබ්‌බෙ ච කතපුඤ්‌ඤො සුද්‌ධාසයො හොති තදසුද්‌ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ – ‘‘ආසයසුද්‌ධි සිද්‌ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්‌තං ‘‘සම්‌මාපණිහිතං චිත්‌තං, සෙය්‍යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43), ‘‘කතපුඤ්‌ඤොසි ත්‌වං ආනන්‌ද, පධානමනුයුඤ්‌ජ, ඛිප්‌පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. තෙනෙවාහ ‘‘ආසයසුද්‌ධියා අධිගමබ්‍යත්‌තිසිද්‌ධී’’ති. පයොගසුද්‌ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්‌බඞ්‌ගමස්‌ස ධම්‌මස්‌සවනපයොගස්‌ස විසදභාවෙන. තථා චාහ ‘‘ආගමබ්‍යත්‌තිසිද්‌ධී’’ති. සබ්‌බස්‌ස වා කායවචීපයොගස්‌ස නිද්‌දොසභාවෙන. පරිසුද්‌ධකායවචීපයොගො හි විප්‌පටිසාරාභාවතො අවික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තො පරියත්‌තියං විසාරදො හොතීති.

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparavuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi (a. ni. 4.31). Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha – ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43), ‘‘katapuññosi tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti. Sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    නානප්‌පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනෙසු ථෙරස්‌ස එවංසද්‌දසුත-සද්‌දානං අසම්‌මොහාසම්‌මොසදීපනතො චතුපටිසම්‌භිදාවසෙන අත්‌ථයොජනං දස්‌සෙති. තත්‌ථ සොතබ්‌බභෙදපටිවෙධදීපකෙනාති එතෙන අයං සුත-සද්‌දො එවං-සද්‌දසන්‌නිධානතො, වක්‌ඛමානාපෙක්‌ඛාය වා සාමඤ්‌ඤෙනෙව සොතබ්‌බධම්‌මවිසෙසං ආමසතීති දස්‌සෙති. මනොදිට්‌ඨිකරණා පරියත්‌තිධම්‌මානං අනුපෙක්‌ඛනසුප්‌පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරපටිබද්‌ධාති තෙ වුත්‌තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවංසද්‌දෙන යොජෙත්‌වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්‌තිධම්‌මානං විසෙසෙන සොතාවධානපටිබද්‌ධාති තෙ අවික්‌ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්‌දෙන යොජෙත්‌වා දස්‌සෙන්‌තො සාසනසම්‌පත්‌තියා ධම්‌මස්‌සවනෙ උස්‌සාහං ජනෙති. තත්‌ථ ධම්‌මාති පරියත්‌තිධම්‌මා. මනසානුපෙක්‌ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්‌ඤා, එත්‌තකා එත්‌ථ අනුසන්‌ධියො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනු අනු පෙක්‌ඛිතා. දිට්‌ඨියා සුප්‌පටිවිද්‌ධාති නිජ්‌ඣානක්‌ඛන්‌තිභූතාය, ඤාතපරිඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛාතාය වා දිට්‌ඨියා තත්‌ථ තත්‌ථ වුත්‌තරූපාරූපධම්‌මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්‌තකං රූප’’න්‌තිආදිනා සුට්‌ඨු වවත්‌ථපෙත්‌වා පටිවිද්‌ධා.

    Nānappakārapaṭivedhadīpakenātiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃsaddasuta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha sotabbabhedapaṭivedhadīpakenāti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇā pariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃsaddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasānupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anu anu pekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhantibhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    සකලෙන වචනෙනාති පුබ්‌බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්‌තා වුත්‌තං. අත්‌තනො අදහන්‌තොති ‘‘මමෙද’’න්‌ති අත්‌තනි අට්‌ඨපෙන්‌තො. අසප්‌පුරිසභූමින්‌ති අකතඤ්‌ඤුතං ‘‘ඉධෙකච්‌චො පාපභික්‌ඛු තථාගතප්‌පවෙදිතං ධම්‌මවිනයං පරියාපුණිත්‌වා අත්‌තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං වුත්‌තං අනරියවොහාරාවත්‌ථං, සා එව අනරියවොහාරාවත්‌ථා අසද්‌ධම්‌මො. නනු ච ආනන්‌දත්‌ථෙරස්‌ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්‌ති අධිමානස්‌ස, මහාකස්‌සපත්‌ථෙරාදීනඤ්‌ච තදාසඞ්‌කාය අභාවතො අසප්‌පුරිසභූමිසමතික්‌කමාදිවචනං නිරත්‌ථකන්‌ති? නයිදමෙවං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌ති වදන්‌තෙන අයම්‌පි අත්‌ථො විභාවිතොති දස්‌සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්‌කාපෙක්‌ඛං තථාවචනන්‌ති එදිසී චොදනා අනවකාසාවා’’ති වදන්‌ති. තස්‌මිං කිර ඛණෙ එකච්‌චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්‌කො උදපාදි ‘‘භගවා ච පරිනිබ්‌බුතො, අයඤ්‌ච ආයස්‌මා දෙසනාකුසලො, ඉදානි ධම්‌මං දෙසෙති සක්‍යකුලප්‌පසුතො තථාගතස්‌ස භාතා චූළපිතුපුත්‌තො, කිං නු ඛො සයං සච්‌ඡිකතං ධම්‌මං දෙසෙති, උදාහු භගවතොයෙව වචනං යථාසුත’’න්‌ති. එවං තදාසඞ්‌කිතප්‌පකාරතො අසප්‌පුරිසභූමිසමොක්‌කමාදිතො අතික්‌කමාදි විභාවිතන්‌ති. අප්‌පෙතීති නිදස්‌සෙති. දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකපරමත්‌ථෙසු යථාරහං සත්‌තෙ නෙතීති නෙත්‌ති, ධම්‌මොයෙව නෙත්‌ති ධම්‌මනෙත්‌ති.

    Sakalena vacanenāti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Attano adahantoti ‘‘mameda’’nti attani aṭṭhapento. Asappurisabhūminti akataññutaṃ ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti (pārā. 195) evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ, sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakanti? Nayidamevaṃ ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsāvā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘bhagavā ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo, idāni dhammaṃ deseti sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikataṃ dhammaṃ deseti, udāhu bhagavatoyeva vacanaṃ yathāsuta’’nti. Evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    දළ්‌හතරනිවිට්‌ඨා විචිකිච්‌ඡා කඞ්‌ඛා. නාතිසංසප්‌පනා මතිභෙදමත්‌තා විමති. අස්‌සද්‌ධියං විනාසෙති භගවතා දෙසිතත්‌තා, සම්‌මුඛාවස්‌ස පටිග්‌ගහිතත්‌තා, ඛලිතදුරුත්‌තාදිගහණදොසාභාවතො ච. එත්‌ථ ච පඨමාදයො තිස්‌සො අත්‌ථයොජනා ආකාරාදිඅත්‌ථෙසු අග්‌ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා දස්‌සිතා, තතො පරා චතස්‌සො ආකාරත්‌ථමෙව එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා විභාවිතා, පච්‌ඡිමා පන තිස්‌සො යථාක්‌කමං ආකාරත්‌ථං නිදස්‌සනත්‌ථං අවධාරණත්‌ථඤ්‌ච එවං-සද්‌දං ගහෙත්‌වා යොජිතාති දට්‌ඨබ්‌බං.

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanā matibhedamattā vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavatā desitattā, sammukhāvassa paṭiggahitattā, khalitaduruttādigahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā catasso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā, pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    එක-සද්‌දො අඤ්‌ඤසෙට්‌ඨාසහායසඞ්‌ඛ්‍යාදීසු දිස්‌සති. තථා හෙස ‘‘සස්‌සතො අත්‌තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්‌චං මොඝමඤ්‌ඤන්‌ති ඉත්‌ථෙකෙ අභිවදන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්‌ඤත්‌ථෙ දිස්‌සති , ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්‌තිආදීසු (දී. නි. 1.228) සෙට්‌ඨත්‌ථෙ, ‘‘එකො වූපකට්‌ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405) අසහායෙ, ‘‘එකොව ඛො, භික්‌ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්‍රහ්‌මචරියවාසායා’’තිආදීසු සඞ්‌ඛ්‍යායං. ඉධාපි සඞ්‌ඛ්‍යායන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘එකන්‌ති ගණනපරිච්‌ඡෙදනිද්‌දෙසො’’ති. කාලඤ්‌ච සමයඤ්‌චාති යුත්‌තකාලඤ්‌ච පච්‌චයසාමග්‌ගිඤ්‌ච ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්‌පාදාදිකො හි මග්‌ගබ්‍රහ්‌මචරියස්‌ස ඔකාසො තප්‌පච්‌චයපටිලාභහෙතුත්‌තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ‘‘ඛණො’’ති ච ‘‘සමයො’’ති ච වුච්‌චති, සො එකොවාති හි අත්‌ථො මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්‌ඛාපදපූරණස්‌ස හෙතුපි. සමයප්‌පවාදකෙති දිට්‌ඨිප්‌පවාදකෙ. තත්‌ථ හි නිසින්‌නා තිත්‌ථියා අත්‌තනො අත්‌තනො සමයං පවදන්‌තීති. අත්‌ථාභිසමයාති හිතපටිලාභා. අභිසමෙතබ්‌බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්‌ථො අභිසමයට්‌ඨොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්‌බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්‌වා වුත්‌තානි. අභිසමයස්‌ස වා පටිවෙධස්‌ස විසයභූතො අත්‌ථො අභිසමයට්‌ඨොති. තානෙව තථා එකත්‌තෙන වුත්‌තානි. තත්‌ථ පීළනං දුක්‌ඛසච්‌චස්‌ස තංසමඞ්‌ගිනො හිංසනං අවිප්‌ඵාරිකතාකරණං. සන්‌තාපො දුක්‌ඛදුක්‌ඛතාදිවසෙන සන්‌තාපනං පරිදහනං.

    Eka-saddo aññaseṭṭhāsahāyasaṅkhyādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) aññatthe dissati , ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228) seṭṭhatthe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405) asahāye, ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu saṅkhyāyaṃ. Idhāpi saṅkhyāyanti dassento āha ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti hi attho mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti. Tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ.

    තත්‌ථ සහකාරීකාරණං සන්‌නිජ්‌ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්‌ඡති මග්‌ගබ්‍රහ්‌මචරියං එත්‌ථ තදාධාරපුග්‌ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්‌ථ, එතෙන වා සංගච්‌ඡති සත්‌තො, සභාවධම්‌මො වා සහජාතාදීහි උප්‌පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්‌මප්‌පවත්‌තිමත්‌තතාය අත්‌ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්‌මප්‌පවත්‌තියා අධිකරණං කරණං විය ච කප්‌පනාමත්‌තසිද්‌ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්‌ති අවට්‌ඨානන්‌ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්‌ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්‌චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්‌මා උප්‌පජ්‌ජති පවත්‌තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්‌බන්‌ධො එති අත්‌තනො විසයෙ පවත්‌තති, දළ්‌හග්‌ගහණභාවතො වා සංයුත්‌තා අයන්‌ති පවත්‌තන්‌ති සත්‌තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්‌ඨි; දිට්‌ඨිසඤ්‌ඤොජනෙන හි සත්‌තා අතිවිය බජ්‌ඣන්‌තීති. සමිති සඞ්‌ගති සමොධානන්‌ති සමයො, පටිලාභො. සමයනං, සම්‌මා වා අයනං අපගමොති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්‌මා එතබ්‌බො අභිසමෙතබ්‌බොති අභිසමයො, ධම්‌මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්‌මා එති ගච්‌ඡති බුජ්‌ඣතීති අභිසමයො, ධම්‌මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො. එවං තස්‌මිං තස්‌මිං අත්‌ථෙ සමය-සද්‌දස්‌ස පවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා. සමයසද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරෙ අභිසමයසද්‌දස්‌ස උදාහරණං වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. අස්‌සාති සමයසද්‌දස්‌ස . කාලො අත්‌ථො සමවායාදීනං අත්‌ථානං ඉධ අසම්‌භවතො, දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්‌තස්‌ස නිදානභාවෙන කාලස්‌ස අපදිසිතබ්‌බතො ච.

    Tattha sahakārīkāraṇaṃ sannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati maggabrahmacariyaṃ ettha tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etena vā saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi; diṭṭhisaññojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samayanaṃ, sammā vā ayanaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samaya-saddassa pavatti veditabbā. Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samayasaddassa . Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato, desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    කස්‌මා පනෙත්‌ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්‌දිට්‌ඨො, න උතුසංවච්‌ඡරාදිවසෙන නියමෙත්‌වාති? ආහ – ‘‘තත්‌ථ කිඤ්‌චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්‌ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්‌වා සමයසද්‌දස්‌ස වචනෙන අයම්‌පි ගුණො ලද්‌ධො හොතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්‌ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්‌ඨතීති. තත්‌ථ දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ඣානඵලසමාපත්‌තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්‌තසත්‌තාහානි. සුප්‌පකාසාති දසසහස්‌සිලොකධාතුසංකම්‌පනඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. යථාවුත්‌තභෙදෙසු එව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්‌තරෙහි සඞ්‌ගහෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්‌තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්‌චසමයො අත්‌තහිතපටිපත්‌තිසමයො ච අභිසම්‌බොධිසමයො, අරියතුණ්‌හීභාවසමයො දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරසමයො, කරුණාකිච්‌චපරහිතපටිපත්‌තිධම්‌මිකථාසමයො දෙසනාසමයො එව.

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti? Āha – ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samayasaddassa vacanena ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānaphalasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Suppakāsāti dasasahassilokadhātusaṃkampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttabhedesu eva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo, ariyatuṇhībhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayo eva.

    කරණවචනෙන නිද්‌දෙසො කතොති සම්‌බන්‌ධො. තත්‌ථාති අභිධම්‌මතදඤ්‌ඤසුත්‌තපදවිනයෙසු. තථාති භුම්‌මකරණෙහි. අධිකරණත්‌ථො ආධාරත්‌ථො. භාවො නාම කිරියා, තාය කිරියන්‌තරලක්‌ඛණං භාවෙනභාවලක්‌ඛණං. තත්‌ථ යථා කාලො සභාවධම්‌මපරිච්‌ඡින්‌නො සයං පරමත්‌ථතො අවිජ්‌ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්‌ඤාතො තඞ්‌ඛණප්‌පවත්‌තානං තතො පුබ්‌බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්‌බණ්‌හෙ ජාතො, සායන්‌හෙ ගච්‌ඡතී’’ති ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්‌තො අවිජ්‌ජමානොපි කප්‌පනාමත්‌තසිද්‌ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්‌ඤාපීයති ‘‘රුක්‌ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්‌භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘අධිකරණඤ්‌හි…පෙ.… ධම්‌මාන’’න්‌ති. යස්‌මිං කාලෙ ධම්‌මපුඤ්‌ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොති, තස්‌මිං එව කාලෙ ධම්‌මපුඤ්‌ජෙ ච ඵස්‌සාදයොපි හොන්‌තීති අයඤ්‌හි තත්‌ථ අත්‌ථො. යථා ච ‘‘ගාවීසු දුය්‌හමානාසු ගතො, දුද්‌ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්‌ඛීයති, එවං ඉධාපි ‘‘යස්‌මිං සමයෙ, තස්‌මිං සමයෙ’’ති ච වුත්‌තෙ ‘‘සතී’’ති අයමත්‌ථො විඤ්‌ඤායමානො එව හොති පදත්‌ථස්‌ස සත්‌තාවිරහාභාවතොති සමයස්‌ස සත්‌තාකිරියාය චිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදකිරියා ඵස්‌සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්‌ඛීයති. යස්‌මිං සමයෙති යස්‌මිං නවමෙ ඛණෙ, යස්‌මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්‌හි, පච්‌චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොති, තස්‌මිංයෙව ඛණෙ, හෙතුම්‌හි, පච්‌චයසමවායෙ වා ඵස්‌සාදයොපි හොන්‌තීති උභයත්‌ථ සමයසද්‌දෙ භුම්‌මනිද්‌දෙසො කතො ලක්‌ඛණභූතභාවයුත්‌තොති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘ඛණ…පෙ.… ලක්‌ඛීයතී’’ති.

    Karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Tatthāti abhidhammatadaññasuttapadavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattho ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, tāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ eva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ca ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye vā phassādayopi hontīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    හෙතුඅත්‌ථො කරණත්‌ථො ච සම්‌භවති ‘‘අන්‌නෙන වසති, අජ්‌ඣෙනෙන වසති, ඵරසුනා ඡින්‌දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්‌කමඤ්‌හි සුත්‌වා භික්‌ඛුසඞ්‌ඝං සන්‌නිපාතාපෙත්‌වා ඔතිණ්‌ණවත්‌ථුකං පුග්‌ගලං පටිපුච්‌ඡිත්‌වා විගරහිත්‌වා ච තං තං වත්‌ථුං ඔතිණ්‌ණකාලං අනතික්‌කමිත්‌වා තෙනෙව කාලෙන සික්‌ඛාපදානි පඤ්‌ඤපෙන්‌තො භගවා විහරති සික්‌ඛාපදපඤ්‌ඤත්‌තිහෙතුඤ්‌ච අපෙක්‌ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු විය.

    Hetuatthokaraṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viya.

    අච්‌චන්‌තමෙව ආරම්‌භතො පට්‌ඨාය යාව දෙසනානිට්‌ඨානං පරහිතපටිපත්‌තිසඞ්‌ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්‌ථජොතනත්‌ථන්‌ති අච්‌චන්‌තසංයොගත්‌ථජොතනත්‌ථං. උපයොගවචනනිද්‌දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්‌ඣෙතී’’ති.

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti.

    පොරාණාති අට්‌ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්‌තභෙදොති වචනමත්‌තෙන විසෙසො. තෙන සුත්‌තවිනයෙසු විභත්‌තිබ්‍යත්‌තයො කතොති දස්‌සෙති.

    Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyattayo katoti dasseti.

    සෙට්‌ඨන්‌ති සෙට්‌ඨවාචකං වචනං ‘‘සෙට්‌ඨ’’න්‌ති වුත්‌තං සෙට්‌ඨගුණසහචරණතො. තථා උත්‌තමන්‌ති එත්‌ථාපි. ගාරවයුත්‌තොති ගරුභාවයුත්‌තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණාරහතාය වා ගාරවයුත්‌තො. වුත්‌තොයෙව, න පන ඉධ වත්‌තබ්‌බො විසුද්‌ධිමග්‌ගස්‌ස ඉමිස්‌සා අට්‌ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්‌පායො.

    Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Tathā uttamanti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Vuttoyeva, na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    අපරො නයො (සං. නි. ටී. 1.1.1; සාරත්‌ථ. ටී. 1.විනයානිසංසකථාවණ්‌ණනා; විසුද්‌ධි. මහාටී. 1.144; ඉතිවු. අට්‌ඨ. ගන්‌ථාරම්‌භකථා) – භාගවාති භගවා, භතවාති භගවා, භාගෙ වනීති භගවා, භගෙ වනීති භගවා, භත්‌තවාති භගවා, භගෙ වමීති භගවා, භාගෙ වමීති භගවා.

    Aparo nayo (saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; sārattha. ṭī. 1.vinayānisaṃsakathāvaṇṇanā; visuddhi. mahāṭī. 1.144; itivu. aṭṭha. ganthārambhakathā) – bhāgavāti bhagavā, bhatavāti bhagavā, bhāge vanīti bhagavā, bhage vanīti bhagavā, bhattavāti bhagavā, bhage vamīti bhagavā, bhāge vamīti bhagavā.

    භගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්‌තවා;

    Bhagavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො.

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino.

    තත්‌ථ කථං භාගවාති භගවා? යෙ තෙ සීලාදයො ධම්‌මක්‌ඛන්‌ධා ගුණභාගා ගුණකොට්‌ඨාසා, තෙ අනඤ්‌ඤසාධාරණා නිරතිසයා තථාගතස්‌ස අත්‌ථි උපලබ්‌භන්‌ති. තථා හිස්‌ස සීලං, සමාධි, පඤ්‌ඤා, විමුත්‌ති, විමුත්‌තිඤාණදස්‌සනං, හිරී, ඔත්‌තප්‌පං, සද්‌ධා, වීරියං, සති සම්‌පජඤ්‌ඤං, සීලවිසුද්‌ධි, දිට්‌ඨිවිසුද්‌ධි, සමථො, විපස්‌සනා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි සුචරිතානි, තයො සම්‌මාවිතක්‌කා, තිස්‌සො අනවජ්‌ජසඤ්‌ඤා, තිස්‌සො ධාතුයො, චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානා, චත්‌තාරො සම්‌මප්‌පධානා, චත්‌තාරො ඉද්‌ධිපාදා, චත්‌තාරො අරියමග්‌ගා, චත්‌තාරි අරියඵලානි, චතස්‌සො පටිසම්‌භිදා, චතුයොනිපටිච්‌ඡෙදකඤාණං, චත්‌තාරො අරියවංසා, චත්‌තාරි වෙසාරජ්‌ජඤාණානි, පඤ්‌ච පධානියඞ්‌ගානි, පඤ්‌චඞ්‌ගිකො සම්‌මාසමාධි, පඤ්‌චඤාණිකො සම්‌මාසමාධි, පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානි, පඤ්‌ච බලානි, පඤ්‌ච නිස්‌සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්‌ච විමුත්‌තායතනඤාණානි, පඤ්‌ච විමුත්‌තිපරිපාචනීයා සඤ්‌ඤා, ඡ අනුස්‌සතිට්‌ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්‌සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්‌තරියානි, ඡ නිබ්‌බෙධභාගියා සඤ්‌ඤා, ඡ අභිඤ්‌ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්‌ත අපරිහානියා ධම්‌මා, සත්‌ත අරියධම්‌මා, සත්‌ත අරියධනානි, සත්‌ත බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, සත්‌ත සප්‌පුරිසධම්‌මා, සත්‌ත නිජ්‌ජරවත්‌ථූනි, සත්‌ත සඤ්‌ඤා, සත්‌ත දක්‌ඛිණෙය්‍යපුග්‌ගලදෙසනා, සත්‌ත ඛීණාසවබලදෙසනා, අට්‌ඨ පඤ්‌ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා, අට්‌ඨ සම්‌මත්‌තානි, අට්‌ඨ ලොකධම්‌මාතික්‌කමා, අට්‌ඨ ආරම්‌භවත්‌ථූනි, අට්‌ඨ අක්‌ඛණදෙසනා, අට්‌ඨ මහාපුරිසවිතක්‌කා, අට්‌ඨ අභිභායතනදෙසනා, අට්‌ඨ විමොක්‌ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්‌මා, නව පාරිසුද්‌ධිපධානියඞ්‌ගානි, නව සත්‌තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතපටිවිනයා, නව සඤ්‌ඤා, නව නානත්‌තා, නව අනුපුබ්‌බවිහාරා, දස නාථකරණා ධම්‌මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්‌මපථා, දස සම්‌මත්‌තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්‌ඛධම්‌මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්‌තානිසංසා, ද්‌වාදස ධම්‌මචක්‌කාකාරා, තෙරස ධුතගුණා, චුද්‌දස බුද්‌ධඤාණානි, පඤ්‌චදස විමුත්‌තිපරිපාචනීයා ධම්‌මා, සොළසවිධා ආනාපානස්‌සති, සොළස අපරන්‌තපනීයා ධම්‌මා, අට්‌ඨාරස බුද්‌ධධම්‌මා, එකූනවීසති පච්‌චවෙක්‌ඛණඤාණානි, චතුචත්‌තාලීස ඤාණවත්‌ථූනි, පඤ්‌ඤාස උදයබ්‌බයඤාණානි, පරොපණ්‌ණාස කුසලධම්‌මා, සත්‌තසත්‌තති ඤාණවත්‌ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්‌සසඞ්‌ඛාසමාපත්‌තිසඤ්‌චාරිමහාවජිරඤාණං, අනන්‌තනයසමන්‌තපට්‌ඨානපවිචයපච්‌චවෙක්‌ඛණදෙසනාඤාණානි තථා අනන්‌තාසු ලොකධාතූසු අනන්‌තානං සත්‌තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදයො අනන්‌තාපරිමාණභෙදා අනඤ්‌ඤසාධාරණා නිරතිසයා ගුණභාගා ගුණකොට්‌ඨාසා සංවිජ්‌ජන්‌ති උපලබ්‌භන්‌ති, තස්‌මා යථාවුත්‌තවිභාගා ගුණභාගා අස්‌ස අත්‌ථීති ‘‘භාගවා’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ආ-කාරස්‌ස රස්‌සත්‌තං කත්‌වා ‘‘භගවා’’ති වුත්‌තො. එවං තාව භාගවාති භගවා.

    Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgatassa atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ, samādhi, paññā, vimutti, vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī, ottappaṃ, saddhā, vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi, diṭṭhivisuddhi, samatho, vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyonipaṭicchedakañāṇaṃ, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā, satta khīṇāsavabaladesanā, aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkamā, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭha abhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātapaṭivinayā, nava saññā, nava nānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaṇṇāsa kusaladhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhāsamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti ‘‘bhāgavā’’ti vattabbe ā-kārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.

    යස්‌මා සීලාදයො සබ්‌බෙ, ගුණභාගා අසෙසතො;

    Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;

    විජ්‌ජන්‌ති සුගතෙ තස්‌මා, භගවාති පවුච්‌චතීති.

    Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccatīti.

    කථං භතවාති භගවා? යෙ තෙ සබ්‌බලොකහිතාය උස්‌සුක්‌කමාපන්‌නෙහි මනුස්‌සත්‌තාදිකෙ අට්‌ඨ ධම්‌මෙ සමොධානෙත්‌වා සම්‌මාසම්‌බොධියා කතමහාභිනීහාරෙහි මහාබොධිසත්‌තෙහි පරිපූරිතබ්‌බා දානපාරමී, සීල, නෙක්‌ඛම්‌ම, පඤ්‌ඤා, වීරිය, ඛන්‌ති, සච්‌ච, අධිට්‌ඨාන, මෙත්‌තා, උපෙක්‌ඛාපාරමීති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්‌ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො, දානාදීනි චත්‌තාරි සඞ්‌ගහවත්‌ථූනි, සච්‌චාදීනි චත්‌තාරි අධිට්‌ඨානානි, අඞ්‌ගපරිච්‌චාගො නයනධනරජ්‌ජපුත්‌තදාරපරිච්‌චාගොති පඤ්‌ච මහාපරිචාගා, පුබ්‌බයොගො, පුබ්‌බචරියා, ධම්‌මක්‌ඛානං, ඤාතත්‌ථචරියා, ලොකත්‌ථචරියා, බුද්‌ධිචරියාති එවමාදයො, සඞ්‌ඛෙපතො වා සබ්‌බෙ පුඤ්‌ඤඤාණසම්‌භාරා බුද්‌ධකරධම්‌මා, තෙ මහාභිනීහාරතො පට්‌ඨාය කප්‌පානං සතසහස්‌සාධිකානි චත්‌තාරි අසඞ්‌ඛෙය්‍යානි යථා හානභාගියා සංකිලෙසභාගියා ඨිතිභාගියා වා න හොන්‌ති, අථ ඛො උත්‌තරුත්‌තරි විසෙසභාගියාව හොන්‌ති, එවං සක්‌කච්‌චං නිරන්‌තරං අනවසෙසතො භතා සම්‌භතා අස්‌ස අත්‌ථීති ‘‘භතවා’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්‌තො නිරුත්‌තිනයෙන ත-කාරස්‌ස ග-කාරං කත්‌වා. අථ වා භතවාති තෙයෙව යථාවුත්‌තෙ බුද්‌ධකරධම්‌මෙ වුත්‌තනයෙනෙව භරි සම්‌භරි, පරිපූරෙසීති අත්‌ථො. එවම්‌පි භතවාති භගවා.

    Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūritabbā dānapāramī, sīla, nekkhamma, paññā, vīriya, khanti, sacca, adhiṭṭhāna, mettā, upekkhāpāramīti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, saccādīni cattāri adhiṭṭhānāni, aṅgapariccāgo nayanadhanarajjaputtadārapariccāgoti pañca mahāparicāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhicariyāti evamādayo, saṅkhepato vā sabbe puññañāṇasambhārā buddhakaradhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkheyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti ‘‘bhatavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vutto niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā. Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakaradhamme vuttanayeneva bhari sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.

    සම්‌මාසම්‌බොධියා සබ්‌බෙ, දානපාරමිආදිකෙ;

    Sammāsambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;

    සම්‌භාරෙ භතවා නාථො, තෙනාපි භගවා මතොති.

    Sambhāre bhatavā nātho, tenāpi bhagavā matoti.

    කථං භාගෙ වනීති භගවා? යෙ තෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්‌සසඞ්‌ඛා දෙවසිකං වළඤ්‌ජනකසමාපත්‌තිභාගා, තෙ අනවසෙසතො ලොකහිතත්‌ථං අත්‌තනො ච දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරත්‌ථං නිච්‌චකප්‌පං වනි භජි සෙවි බහුලමකාසීති භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා අභිඤ්‌ඤෙය්‍යධම්‌මෙසු කුසලාදීසු ඛන්‌ධාදීසු ච යෙ තෙ පරිඤ්‌ඤෙය්‍යාදිවසෙන සඞ්‌ඛෙපතො වා චතුබ්‌බිධා අභිසමයභාගා, විත්‌ථාරතො පන ‘‘චක්‌ඛු පරිඤ්‌ඤෙය්‍යං සොතං…පෙ.… ජරාමරණං පරිඤ්‌ඤෙය්‍ය’’න්‌තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) අනෙකෙ පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාගා, ‘‘චක්‌ඛුස්‌ස සමුදයො පහාතබ්‌බො…පෙ.… ජරාමරණස්‌ස සමුදයො පහාතබ්‌බො’’තිආදිනා පහාතබ්‌බභාගා, ‘‘චක්‌ඛුස්‌ස නිරොධො…පෙ.… ජරාමරණස්‌ස නිරොධො සච්‌ඡිකාතබ්‌බො’’තිආදිනා සච්‌ඡිකාතබ්‌බභාගා, ‘‘චක්‌ඛුස්‌ස නිරොධගාමිනී පටිපදා’’තිආදිනා, ‘‘චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානා’’තිආදිනා ච අනෙකභෙදා භාවෙතබ්‌බභාගා ච ධම්‌මා, තෙ සබ්‌බෙ වනි භජි යථාරහං ගොචරභාවනාසෙවනානං වසෙන සෙවි. එවම්‌පි භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා ‘‘යෙ ඉමෙ සීලාදයො ධම්‌මක්‌ඛන්‌ධා සාවකෙහි සාධාරණා ගුණභාගා ගුණකොට්‌ඨාසා, කින්‌ති නු ඛො තෙ විනෙය්‍යසන්‌තානෙසු පතිට්‌ඨපෙය්‍ය’’න්‌ති මහාකරුණාය වනි අභිපත්‌ථයි, සා චස්‌ස අභිපත්‌ථනා යථාධිප්‌පෙතඵලාවහා අහොසි. එවම්‌පි භාගෙ වනීති භගවා.

    Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani bhaji sevi bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ sotaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodhagāminī paṭipadā’’tiādinā, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā, te sabbe vani bhaji yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ‘‘ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyya’’nti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.

    යස්‌මා ඤෙය්‍යසමාපත්‌තිගුණභාගෙ අසෙසතො;

    Yasmā ñeyyasamāpattiguṇabhāge asesato;

    භජි පත්‌ථයි සත්‌තානං, හිතාය භගවා තතොති.

    Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tatoti.

    කථං භගෙ වනීති භගවා? සමාසතො තාව කතපුඤ්‌ඤෙහි පයොගසම්‌පන්‌නෙහි යථාවිභවං භජීයන්‌තීති භගා, ලොකියලොකුත්‌තරා සම්‌පත්‌තියො. තත්‌ථ ලොකියෙ තාව තථාගතො සම්‌බොධිතො පුබ්‌බෙ බොධිසත්‌තභූතො පරමුක්‌කංසගතෙ වනි භජි සෙවි, යත්‌ථ පතිට්‌ඨාය නිරවසෙසතො බුද්‌ධකරධම්‌මෙ සමන්‌නානෙන්‌තො බුද්‌ධධම්‌මෙ පරිපාචෙසි, බුද්‌ධභූතො පන තෙ නිරවජ්‌ජසුඛූපසංහිතෙ අනඤ්‌ඤසාධාරණෙ ලොකුත්‌තරෙපි වනි භජි සෙවි, විත්‌ථාරතො පන පදෙසරජ්‌ජඉස්‌සරියචක්‌කවත්‌තිසම්‌පත්‌ති-දෙවරජ්‌ජසම්‌පත්‌තිආදිවසෙන- ඣානවිමොක්‌ඛසමාධිසමාපත්‌තිඤාණදස්‌සන-මග්‌ගභාවනාඵලසච්‌ඡි- කිරියාදි-උත්‌තරිමනුස්‌සධම්‌මවසෙන ච අනෙකවිහිතෙ අනඤ්‌ඤසාධාරණෙ භගෙ වනි භජි සෙවි. එවම්‌පි භගෙ වනීති භගවා.

    Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarā sampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate vani bhaji sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi, buddhabhūto pana te niravajjasukhūpasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi vani bhaji sevi, vitthārato pana padesarajjaissariyacakkavattisampatti-devarajjasampattiādivasena- jhānavimokkhasamādhisamāpattiñāṇadassana-maggabhāvanāphalasacchi- kiriyādi-uttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe bhage vani bhaji sevi. Evampi bhage vanīti bhagavā.

    යා තා සම්‌පත්‌තියො ලොකෙ, යා ච ලොකුත්‌තරා පුථු;

    Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;

    සබ්‌බා තා භජි සම්‌බුද්‌ධො, තස්‌මාපි භගවා මතොති.

    Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā matoti.

    කථං භත්‌තවාති භගවා? භත්‌තා දළ්‌හභත්‌තිකා අස්‌ස බහූ අත්‌ථීති භත්‌තවා. තථාගතො හි මහාකරුණාසබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණාදිඅපරිමිතනිරුපමපභාවගුණවිසෙසසමඞ්‌ගිභාවතො සබ්‌බසත්‌තුත්‌තමො, සබ්‌බානත්‌ථපරිහාරපුබ්‌බඞ්‌ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්‌පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්‌පත්‌තියා සදෙවමනුස්‌සාය පජාය අච්‌චන්‌තූපකාරිතාය ද්‌වත්‌තිංසමහාපුරිසලක්‌ඛණ-අසීතිඅනුබ්‍යඤ්‌ජන-බ්‍යාමප්‌පභාදිඅනඤ්‌ඤසාධාරණ- විසෙසපටිමණ්‌ඩිත-රූපකායතාය යථාභුච්‌ච-ගුණාධිගතෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්‌පවත්‌තෙන ලොකත්‌තයබ්‍යාපිනා සුවිපුලෙන සුවිසුද්‌ධෙන ච ථුතිඝොසෙන සමන්‌නාගතත්‌තා උක්‌කංසපාරමිප්‌පත්‌තාසු අප්‌පිච්‌ඡතාසන්‌තුට්‌ඨිආදීසු සුප්‌පතිට්‌ඨිතභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්‌ජාදිනිරතිසයගුණවිසෙස-සමඞ්‌ගිභාවතො ච රූපප්‌පමාණො රූපප්‌පසන්‌නො, ඝොසප්‌පමාණො ඝොසප්‌පසන්‌නො, ලූඛප්‌පමාණො ලූඛප්‌පසන්‌නො, ධම්‌මප්‌පමාණො ධම්‌මප්‌පසන්‌නොති එවං චතුප්‌පමාණිකෙ ලොකසන්‌නිවාසෙ සබ්‌බථාපි පසාදාවහභාවෙන සමන්‌තපාසාදිකත්‌තා අපරිමාණානං සත්‌තානං සදෙවමනුස්‌සානං ආදරබහුමානගාරවායතනතාය පරමපෙමසම්‌භත්‌තිට්‌ඨානං. යෙ තස්‌ස ඔවාදෙ පතිට්‌ඨිතා අවෙච්‌චප්‌පසාදෙන සමන්‌නාගතා හොන්‌ති, කෙනචි අසංහාරියා තෙසං පසාදභත්‌ති සමණෙන වා බ්‍රාහ්‌මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්‍රහ්‌මුනා වා. තථා හි තෙ අත්‌තනො ජීවිතපරිච්‌චාගෙපි තත්‌ථ පසාදං න පරිච්‌චජන්‌ති, තස්‌ස වා ආණං දළ්‌හභත්‌තිභාවතො. තෙනෙවාහ –

    Kathaṃ bhattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimitanirupamapabhāvaguṇavisesasamaṅgibhāvato sabbasattuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantūpakāritāya dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa-asītianubyañjana-byāmappabhādianaññasādhāraṇa- visesapaṭimaṇḍita-rūpakāyatāya yathābhucca-guṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhiādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādiniratisayaguṇavisesa-samaṅgibhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye tassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ pasādabhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā. Tathā hi te attano jīvitapariccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti, tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato. Tenevāha –

    ‘‘යො වෙ කතඤ්‌ඤූ කතවෙදි ධීරො;

    ‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro;

    කල්‍යාණමිත්‌තො දළ්‌හභත්‌ති ච හොතී’’ති. (ජා. 2.17.78);

    Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);

    ‘‘සෙය්‍යථාපි, භික්‌ඛවෙ, මහාසමුද්‌දො ඨිතධම්‌මො වෙලං නාතිවත්‌තති, එවමෙව ඛො, භික්‌ඛවෙ, යං මයා සාවකානං සික්‌ඛාපදං පඤ්‌ඤත්‌තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්‌කමන්‌තී’’ති (අ. නි. 8.20; උදා. 45; චූළව. 385) ච.

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (a. ni. 8.20; udā. 45; cūḷava. 385) ca.

    එවං භත්‌තවාති භගවා නිරුත්‌තිනයෙන එකස්‌ස ත-කාරස්‌ස ලොපං කත්‌වා ඉතරස්‌ස ග-කාරං කත්‌වා.

    Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ga-kāraṃ katvā.

    ගුණාතිසයයුත්‌තස්‌ස, යස්‌මා ලොකහිතෙසිනො;

    Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;

    සම්‌භත්‌තා බහවො සත්‌ථු, භගවා තෙන වුච්‌චතීති.

    Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccatīti.

    කථං භගෙ වමීති භගවා? යස්‌මා තථාගතො බොධිසත්‌තභූතොපි පුරිමාසු ජාතීසු පාරමියො පූරෙන්‌තො භගසඞ්‌ඛාතං සිරිං ඉස්‌සරියං යසඤ්‌ච වමි, උග්‌ගිරි, ඛෙළපිණ්‌ඩං විය අනපෙක්‌ඛො ඡඩ්‌ඩයි; පච්‌ඡිමත්‌තභාවෙපි හත්‌ථාගතං චක්‌කවත්‌තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්‌චසදිසං චතුදීපිස්‌සරියං චක්‌කවත්‌තිසම්‌පත්‌තිසන්‌නිස්‌සයං සත්‌තරතනසමුජ්‌ජලං යසඤ්‌ච තිණායපි අමඤ්‌ඤමානො නිරපෙක්‌ඛො පහාය අභිනික්‌ඛමිත්‌වා සම්‌මාසම්‌බොධිං අභිසම්‌බුද්‌ධො, තස්‌මා ඉමෙ සිරිආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්‌ඛත්‌තානි, තෙහි සමං ගච්‌ඡන්‌ති පවත්‌තන්‌තීති භගා, සිනෙරුයුගන්‌ධරඋත්‌තරකුරුහිමවන්‌තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්‌නිස්‌සයා සොභා කප්‌පට්‌ඨියභාවතො, තෙපි භගෙ වමි තන්‌නිවාසිසත්‌තාවාසසමතික්‌කමනතො, තප්‌පටිබද්‌ධඡන්‌දරාගපහානෙන පජහීති. එවම්‌පි භගෙ වමීති භගවා.

    Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi purimāsu jātīsu pāramiyo pūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami, uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi; pacchimattabhāvepi hatthāgataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhiyabhāvato, tepi bhage vami tannivāsisattāvāsasamatikkamanato, tappaṭibaddhachandarāgapahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.

    චක්‌කවත්‌තිසිරිං යස්‌මා, යසං ඉස්‌සරියං සුඛං;

    Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;

    පහාසි ලොකචිත්‌තඤ්‌ච, සුගතො භගවා තතොති.

    Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tatoti.

    කථං භාගෙ වමීති භගවා? භාගා නාම සභාගධම්‌මකොට්‌ඨාසා, තෙ ඛන්‌ධායතනධාතාදිවසෙන, තත්‌ථාපි රූපවෙදනාදිවසෙන, පථවියාදිඅතීතාදිවසෙන ච අනෙකවිධා. තෙ භගවා සබ්‌බං පපඤ්‌චං සබ්‌බං යොගං සබ්‌බං ගන්‌ථං සබ්‌බං සංයොජනං සමුච්‌ඡින්‌දිත්‌වා අමතං ධාතුං සමධිගච්‌ඡන්‌තො වමි උග්‌ගිරි, අනපෙක්‌ඛො ඡඩ්‌ඩයි න පච්‌චාගමි. තථා හෙස ‘‘සබ්‌බත්‌ථමෙව පථවිං ආපං තෙජං වායං, චක්‌ඛුං සොතං ඝානං ජිව්‌හං කායං මනං, රූපෙ සද්‌දෙ ගන්‌ධෙ රසෙ ඵොට්‌ඨබ්‌බෙ ධම්‌මෙ, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං…පෙ.… මනොවිඤ්‌ඤාණං, චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සං…පෙ.… මනොසම්‌ඵස්‌සං, චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජං වෙදනං…පෙ.… මනොසම්‌ඵස්‌සජං වෙදනං, චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජං සඤ්‌ඤං…පෙ.… මනොසම්‌ඵස්‌සජං සඤ්‌ඤං, චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජං චෙතනං…පෙ.… මනොසම්‌ඵස්‌සජං චෙතනං, රූපතණ්‌හං…පෙ.… ධම්‌මතණ්‌හං, රූපවිතක්‌කං…පෙ.… ධම්‌මවිතක්‌කං, රූපවිචාරං…පෙ.… ධම්‌මවිචාර’’න්‌තිආදිනා අනුපදධම්‌මවිභාගවසෙනපි සබ්‌බෙව ධම්‌මකොට්‌ඨාසෙ අනවසෙසතො වමි උග්‌ගිරි, අනපෙක්‌ඛපරිච්‌චාගෙන ඡඩ්‌ඩයි. වුත්‌තං හෙතං ‘‘යං තං, ආනන්‌ද, චත්‌තං වන්‌තං මුත්‌තං පහීනං පටිනිස්‌සට්‌ඨං, තං තථාගතො පුන පච්‌චාගමිස්‌සතීති නෙතං ඨානං විජ්‌ජතී’’ති (දී. නි. 2.183). එවම්‌පි භාගෙ වමීති භගවා. අථ වා භාගෙ වමීති සබ්‌බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්‌ජානවජ්‌ජෙ හීනපණීතෙ කණ්‌හසුක්‌කසප්‌පටිභාගෙ ධම්‌මෙ අරියමග්‌ගඤාණමුඛෙන වමි උග්‌ගිරි අනපෙක්‌ඛො පරිච්‌චජි පජහි, පරෙසඤ්‌ච තථත්‌තාය ධම්‌මං දෙසෙසි. වුත්‌තම්‌පි චෙතං ‘‘ධම්‌මාපි වො, භික්‌ඛවෙ, පහාතබ්‌බා, පගෙව අධම්‌මා (ම. නි. 1.240), කුල්‌ලූපමං වො, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මං දෙසෙස්‌සාමි නිත්‌ථරණත්‌ථාය, නො ගහණත්‌ථායා’’තිආදි (ම. නි. 1.240). එවම්‌පි භාගෙ වමීති භගවා.

    Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena, pathaviyādiatītādivasena ca anekavidhā. Te bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amataṃ dhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāgami. Tathā hesa ‘‘sabbatthameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicāra’’ntiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttaṃ hetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāgamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240), kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.

    ඛන්‌ධායතනධාතාදි-ධම්‌මභාගාමහෙසිනා;

    Khandhāyatanadhātādi-dhammabhāgāmahesinā;

    කණ්‌හසුක්‌කා යතො වන්‌තා, තතොපි භගවා මතොති.

    Kaṇhasukkā yato vantā, tatopi bhagavā matoti.

    තෙන වුත්‌තං –

    Tena vuttaṃ –

    ‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්‌තවා;

    ‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;

    භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’ති.

    Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.

    ධම්‌මසරීරං පච්‌චක්‌ඛං කරොතීති ‘‘යො වො, ආනන්‌ද, මයා ධම්‌මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්‌ඤත්‌තො, සො වො මමච්‌චයෙන සත්‌ථා’’ති (දී. නි. 2.216) වචනතො ධම්‌මස්‌ස සත්‌ථුභාවපරියායො විජ්‌ජතීති කත්‌වා වුත්‌තං. වජිරසඞ්‌ඝාතසමානකායො පරෙහි අභෙජ්‌ජසරීරත්‌තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි සක්‌කා අන්‌තරායො කාතුන්‌ති.

    Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotīti ‘‘yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216) vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ. Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci sakkā antarāyo kātunti.

    දෙසනාසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති වක්‌ඛමානස්‌ස සකලස්‌ස සුත්‌තස්‌ස ‘‘එව’’න්‌ති නිදස්‌සනතො. සාවකසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති පටිසම්‌භිදාප්‌පත්‌තෙන පඤ්‌චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්‌ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්‌ච ඛො මයාව සුතං, න අනුස්‌සුතිකං, න පරම්‌පරාභතන්‌ති ඉමස්‌ස අත්‌ථස්‌ස දීපනතො. කාලසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති භගවා-සද්‌දසන්‌නිධානෙ පයුත්‌තස්‌ස සමය-සද්‌දස්‌ස කාලස්‌ස බුද්‌ධුප්‌පාදපටිමණ්‌ඩිතභාවදීපනතො. බුද්‌ධුප්‌පාදපරමා හි කාලසම්‌පදා. තෙනෙතං වුච්‌චති –

    Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalassa suttassa ‘‘eva’’nti nidassanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhatanti imassa atthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati bhagavā-saddasannidhāne payuttassa samaya-saddassa kālassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘කප්‌පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්‌ධුප්‌පාදො අහො මහච්‌ඡරියං;

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    හුතාවහමජ්‌ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්‌දමරවින්‌ද’’න්‌ති. (දී. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1; අ. නි. ටී. 1.1.1 රූපාදිවග්‌ගවණ්‌ණනා);

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti. (dī. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1 rūpādivaggavaṇṇanā);

    භගවාති දෙසකසම්‌පත්‌තිං නිද්‌දිසති ගුණවිසිට්‌ඨසත්‌තුත්‌තමගරුගාරවාධිවචනභාවතො.

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanabhāvato.

    මඞ්‌ගලදිවසො සුඛණො සුනක්‌ඛත්‌තන්‌ති අජ්‌ජ මඞ්‌ගලදිවසො, තස්‌මා සුනක්‌ඛත්‌තං, තත්‌ථාපි අයං සුඛණො. මා අතික්‌කමීති මා රත්‌තිවිභායනං අනුදික්‌ඛන්‌තානං රත්‌ති අතික්‌කමීති එවං සම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො. උක්‌කාසු ඨිතාසු ඨිතාති උක්‌කට්‌ඨා (දී. නි. ටී. 1.255; අ. නි. ටී. 2.4.36). උක්‌කාසු විජ්‌ජොතලන්‌තීසු ඨිතා පතිට්‌ඨිතාති මූලවිභූජාදිපක්‌ඛෙපෙන (පාණිනි 3.2.5) සද්‌දසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා. නිරුත්‌තිනයෙන වා උක්‌කාසු ඨිතාසු ඨිතා ආසීති උක්‌කට්‌ඨා. අපරෙ පන භණන්‌ති ‘‘භූමිභාගසම්‌පත්‌තියා මනුස්‌සසම්‌පත්‌තියා උපකරණසම්‌පත්‌තියා ච සා නගරී උක්‌කට්‌ඨගුණයොගතො ‘උක්‌කට්‌ඨා’ති නාමං ලභී’’ති.

    Maṅgaladivaso sukhaṇo sunakkhattanti ajja maṅgaladivaso, tasmā sunakkhattaṃ, tatthāpi ayaṃ sukhaṇo. Mā atikkamīti mā rattivibhāyanaṃ anudikkhantānaṃ ratti atikkamīti evaṃ sambandho veditabbo. Ukkāsu ṭhitāsu ṭhitāti ukkaṭṭhā (dī. ni. ṭī. 1.255; a. ni. ṭī. 2.4.36). Ukkāsu vijjotalantīsu ṭhitā patiṭṭhitāti mūlavibhūjādipakkhepena (pāṇini 3.2.5) saddasiddhi veditabbā. Niruttinayena vā ukkāsu ṭhitāsu ṭhitā āsīti ukkaṭṭhā. Apare pana bhaṇanti ‘‘bhūmibhāgasampattiyā manussasampattiyā upakaraṇasampattiyā ca sā nagarī ukkaṭṭhaguṇayogato ‘ukkaṭṭhā’ti nāmaṃ labhī’’ti.

    අවිසෙසෙනාති න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්‌ඤෙනාති අත්‌ථො. ඉරියාපථ…පෙ.… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො දිබ්‌බවිහාරො බ්‍රහ්‌මවිහාරො අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. සමඞ්‌ගිපරිදීපනන්‌ති සමඞ්‌ගීභාවපරිදීපනං. එතන්‌ති ‘‘විහරතී’’ති එතං පදං. තථා හි තං ‘‘ඉධෙකච්‌චො ගිහීහි සංසට්‌ඨො විහරති සහනන්‌දී සහසොකී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.241) ඉරියාපථවිහාරෙ ආගතං; ‘‘යස්‌මිං සමයෙ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු විවිච්‌චෙව කාමෙහි…පෙ.… පඨමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 160; විභ. 624) දිබ්‌බවිහාරෙ; ‘‘සො මෙත්‌තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්‌වා විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230) බ්‍රහ්‌මවිහාරෙ; ‘‘සො ඛො අහං අග්‌ගිවෙස්‌සන තස්‌සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්‌මිං එව පුරිමස්‌මිං සමාධිනිමිත්‌තෙ අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙමි සන්‌නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්‌චකප්‌පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අරියවිහාරෙ.

    Avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho. Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Samaṅgiparidīpananti samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Etanti ‘‘viharatī’’ti etaṃ padaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘idhekacco gihīhi saṃsaṭṭho viharati sahanandī sahasokī’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.241) iriyāpathavihāre āgataṃ; ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (dha. sa. 160; vibha. 624) dibbavihāre; ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) brahmavihāre; ‘‘so kho ahaṃ aggivessana tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃ eva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi ekodiṃ karomi samādahāmi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) ariyavihāre.

    තත්‌ථ ඉරියනං වත්‌තනං ඉරියා, කායප්‌පයොගො. තස්‌සා පවත්‌තනුපායභාවතො ඨානාදි ඉරියාපථො. ඨානසමඞ්‌ගී වා හි කායෙන කිඤ්‌චි කරෙය්‍ය ගමනාදීසු අඤ්‌ඤතරසමඞ්‌ගී වා. අථ වා ඉරියති පවත්‌තති එතෙන අත්‌තභාවො, කායකිච්‌චං වාති ඉරියා, තස්‌සා පවත්‌තියා උපායභාවතො පථොති ඉරියාපථො, ඨානාදි එව. සො ච අත්‌ථතො ගතිනිවත්‌තිආදිආකාරෙන පවත්‌තො චතුසන්‌තතිරූපපබන්‌ධො එව. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො, ඉරියාපථො එව විහාරො ඉරියාපථවිහාරො. දිවි භවොති දිබ්‌බො. තත්‌ථ බහුලප්‌පවත්‌තියා බ්‍රහ්‌මපාරිසජ්‌ජාදිදෙවලොකෙ භවොති අත්‌ථො. තත්‌ථ යො දිබ්‌බානුභාවො, තදත්‌ථාය සංවත්‌තතීති වා දිබ්‌බො, අභිඤ්‌ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්‌තා වා දිබ්‌බො, දිබ්‌බො ච සො විහාරො චාති දිබ්‌බවිහාරො, චතස්‌සො රූපාවචරසමාපත්‌තියො. ආරුප්‌පසමාපත්‌තියොපි එත්‌ථෙව සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති. බ්‍රහ්‌මූනං, බ්‍රහ්‌මානො වා විහාරා බ්‍රහ්‌මවිහාරා, චතස්‌සො අප්‌පමඤ්‌ඤායො. අරියානං, අරියා වා විහාරා අරියවිහාරා, චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි. සො හි භගවා එකං ඉරියාපථබාධනන්‌තිආදි යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්‌තභාවං පවත්‌තෙතුං සක්‌කොති, තථාපි ‘‘උපාදින්‌නකසරීරස්‌ස නාම අයං සභාවො’’ති දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. යස්‌මා වා භගවා යත්‌ථ කත්‌ථචි වසන්‌තො වෙනෙය්‍යානං ධම්‌මං දෙසෙන්‌තො, නානාසමාපත්‌තීහි ච කාලං වීතිනාමෙන්‌තො වසතීති වෙනෙය්‍යසත්‌තානං අත්‌තනො ච විවිධං හිතසුඛං හරති උපනෙති උප්‌පාදෙති, තස්‌මා විවිධං හරතීති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Tattha iriyanaṃ vattanaṃ iriyā, kāyappayogo. Tassā pavattanupāyabhāvato ṭhānādi iriyāpatho. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vā. Atha vā iriyati pavattati etena attabhāvo, kāyakiccaṃ vāti iriyā, tassā pavattiyā upāyabhāvato pathoti iriyāpatho, ṭhānādi eva. So ca atthato gatinivattiādiākārena pavatto catusantatirūpapabandho eva. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpatho eva vihāro iriyāpathavihāro. Divi bhavoti dibbo. Tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevaloke bhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo, tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, catasso rūpāvacarasamāpattiyo. Āruppasamāpattiyopi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Brahmūnaṃ, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, catasso appamaññāyo. Ariyānaṃ, ariyā vā vihārā ariyavihārā, cattāri sāmaññaphalāni. So hi bhagavā ekaṃ iriyāpathabādhanantiādi yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi ‘‘upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvo’’ti dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā vā bhagavā yattha katthaci vasanto veneyyānaṃ dhammaṃ desento, nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti veneyyasattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti uppādeti, tasmā vividhaṃ haratīti evamettha attho veditabbo.

    සුභගත්‌තාති සිරීකාමානවසෙන සොභනත්‌තා. තෙනෙවාහ ‘‘සුන්‌දරසිරිකත්‌තා සුන්‌දරකාමත්‌තා චා’’ති. ඡණසමජ්‌ජඋස්‌සවෙති එත්‌ථ ඡණං නාම ඵග්‌ගුනමාසාදීසු උත්‌තරඵග්‌ගුනාදි-අභිලක්‌ඛිතදිවසෙසු සපරිජනානං මනුස්‌සානං මඞ්‌ගලකරණං. සමජ්‌ජං නාම නටසමජ්‌ජාදි. උස්‌සවො නක්‌ඛත්‌තං. යත්‌ථ ගාමනිගමවාසිනො තයො සත්‌ත වා දිවසෙ නක්‌ඛත්‌තඝොසනං කත්‌වා යථාවිභවං අලඞ්‌කතපටියත්‌තා භොගෙ පරිභුඤ්‌ජන්‌තා නක්‌ඛත්‌තකීළනං කීළන්‌ති. තෙසං තං තථෙව හොතීති තෙසං මනුස්‌සානං තං පත්‌ථනං තන්‌නිවාසිදෙවතානුභාවෙන යෙභුය්‍යෙන තථෙව හොති, පත්‌ථනා සමිජ්‌ඣතීති අත්‌ථො. බහුජනකන්‌තතායාති ඉමිනා ‘‘සුන්‌දරකාමත්‌තා’’ති එතස්‌සෙව පදස්‌ස පකාරන්‌තරෙන අත්‌ථං විභාවෙති. තත්‍රායං වචනත්‌ථො – කමනීයට්‌ඨෙන සුට්‌ඨු භජීයතීති සුභගං, සුභා අගා රුක්‌ඛා එත්‌ථාති වා සුභගං, සුන්‌දරකිත්‌තියොගතො වා ‘‘සුභග’’න්‌ති එවම්‌පෙත්‌ථ අත්‌ථං වණ්‌ණෙන්‌ති. කෙචි පන ‘‘සුභාගවනෙ’’ති පඨන්‌ති, ‘‘සුන්‌දරභූමිභාගෙ වනෙ’’ති චස්‌ස අත්‌ථං වදන්‌ති. සුභගස්‌ස නාම යක්‌ඛස්‌ස වනං තෙන පරිග්‌ගහිතත්‌තාති ‘‘සුභගවන’’න්‌ති අඤ්‌ඤෙ. වනනං භත්‌තීතිඅත්‌ථෙ තං වනනං කාරෙතීති එතස්‌මිං අත්‌ථෙ වනයතීති පදසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා. තෙනෙවාහ ‘‘අත්‌තනි සිනෙහං උප්‌පාදෙතී’’ති. යාචනත්‌ථෙ වනුතෙ ඉති වනන්‌ති උපචාරකප්‌පනාවසෙන වන-සද්‌දො වෙදිතබ්‌බො.

    Subhagattāti sirīkāmānavasena sobhanattā. Tenevāha ‘‘sundarasirikattā sundarakāmattā cā’’ti. Chaṇasamajjaussaveti ettha chaṇaṃ nāma phaggunamāsādīsu uttaraphaggunādi-abhilakkhitadivasesu saparijanānaṃ manussānaṃ maṅgalakaraṇaṃ. Samajjaṃ nāma naṭasamajjādi. Ussavo nakkhattaṃ. Yattha gāmanigamavāsino tayo satta vā divase nakkhattaghosanaṃ katvā yathāvibhavaṃ alaṅkatapaṭiyattā bhoge paribhuñjantā nakkhattakīḷanaṃ kīḷanti. Tesaṃ taṃ tatheva hotīti tesaṃ manussānaṃ taṃ patthanaṃ tannivāsidevatānubhāvena yebhuyyena tatheva hoti, patthanā samijjhatīti attho. Bahujanakantatāyāti iminā ‘‘sundarakāmattā’’ti etasseva padassa pakārantarena atthaṃ vibhāveti. Tatrāyaṃ vacanattho – kamanīyaṭṭhena suṭṭhu bhajīyatīti subhagaṃ, subhā agā rukkhā etthāti vā subhagaṃ, sundarakittiyogato vā ‘‘subhaga’’nti evampettha atthaṃ vaṇṇenti. Keci pana ‘‘subhāgavane’’ti paṭhanti, ‘‘sundarabhūmibhāge vane’’ti cassa atthaṃ vadanti. Subhagassa nāma yakkhassa vanaṃ tena pariggahitattāti ‘‘subhagavana’’nti aññe. Vananaṃ bhattītiatthe taṃ vananaṃ kāretīti etasmiṃ atthe vanayatīti padasiddhi veditabbā. Tenevāha ‘‘attani sinehaṃ uppādetī’’ti. Yācanatthe vanute iti vananti upacārakappanāvasena vana-saddo veditabbo.

    උජුවංසාති උජුභූතවිටපා. මහාසාලාති මහාරුක්‌ඛා. අඤ්‌ඤතරස්‌මිං සාලමූලෙති අඤ්‌ඤතරස්‌ස රුක්‌ඛස්‌ස මූලෙ. වනප්‌පතිජෙට්‌ඨකරුක්‌ඛොති වනප්‌පතිභූතො ජෙට්‌ඨකරුක්‌ඛො. තමෙව ජෙට්‌ඨකභාවන්‌ති වනප්‌පතිභාවෙනාගතං සෙට්‌ඨභාවං පධානභාවං. තෙන හි සො ‘‘සාලරාජා’’ති වුත්‌තො. උපගතානං රඤ්‌ජනට්‌ඨෙන රාජා, අඤ්‌ඤස්‌මිම්‌පි තාදිසෙ රුක්‌ඛෙ රාජවොහාරං දස්‌සෙතුං ‘‘සුපතිට්‌ඨිතස්‌සා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ බ්‍රාහ්‌මණ ධම්‌මිකාති ආලපනං. නිප්‌පරියායෙන සාඛාදිමතො සඞ්‌ඝාතස්‌ස සුප්‌පතිට්‌ඨිතභාවසාධනෙ අවයවවිසෙසෙ පවත්‌තමානො මූල-සද්‌දො. යස්‌මා තංසදිසෙසු තන්‌නිස්‌සයෙ පදෙසෙ ච රුළ්‌හීවසෙන පරියායතො පවත්‌තති, තස්‌මා ‘‘මූලානි උද්‌ධරෙය්‍යා’’ති එත්‌ථ නිප්‌පරියායමූලං අධිප්‌පෙතන්‌ති එකෙන මූල-සද්‌දෙන විසෙසෙත්‌වා ආහ ‘‘මූලමූලෙ දිස්‌සතී’’ති යථා ‘‘දුක්‌ඛදුක්‌ඛං (සං. නි. 4.327), රූපරූප’’න්‌ති (විසුද්‌ධි. 2.449) ච. අසාධාරණහෙතුම්‌හීති අසාධාරණකාරණෙ. ලොභසහගතචිත්‌තුප්‌පාදානං එව ආවෙණිකෙ නෙසං සුප්‌පතිට්‌ඨිතභාවසාධනතො මූලට්‌ඨෙන උපකාරකෙ පච්‌චයධම්‌මෙ දිස්‌සතීති අත්‌ථො.

    Ujuvaṃsāti ujubhūtaviṭapā. Mahāsālāti mahārukkhā. Aññatarasmiṃ sālamūleti aññatarassa rukkhassa mūle. Vanappatijeṭṭhakarukkhoti vanappatibhūto jeṭṭhakarukkho. Tameva jeṭṭhakabhāvanti vanappatibhāvenāgataṃ seṭṭhabhāvaṃ padhānabhāvaṃ. Tena hi so ‘‘sālarājā’’ti vutto. Upagatānaṃ rañjanaṭṭhena rājā, aññasmimpi tādise rukkhe rājavohāraṃ dassetuṃ ‘‘supatiṭṭhitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha brāhmaṇa dhammikāti ālapanaṃ. Nippariyāyena sākhādimato saṅghātassa suppatiṭṭhitabhāvasādhane avayavavisese pavattamāno mūla-saddo. Yasmā taṃsadisesu tannissaye padese ca ruḷhīvasena pariyāyato pavattati, tasmā ‘‘mūlāni uddhareyyā’’ti ettha nippariyāyamūlaṃ adhippetanti ekena mūla-saddena visesetvā āha ‘‘mūlamūle dissatī’’ti yathā ‘‘dukkhadukkhaṃ (saṃ. ni. 4.327), rūparūpa’’nti (visuddhi. 2.449) ca. Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe. Lobhasahagatacittuppādānaṃ eva āveṇike nesaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanato mūlaṭṭhena upakārake paccayadhamme dissatīti attho.

    තත්‌ථාති ‘‘එකං සමයං භගවා උක්‌කට්‌ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති යං වුත්‌තං වාක්‍යං, තත්‌ත. සියාති කස්‌සචි එවං පරිවිතක්‌කො සියා, වක්‌ඛමානාකාරෙන කදාචි චොදෙය්‍ය වාති අත්‌ථො. අථ තත්‌ථ විහරතීති යදි සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ විහරති. න වත්‌තබ්‌බන්‌ති නානාඨානභූතත්‌තා උක්‌කට්‌ඨාසුභගවනානං, එකං සමයන්‌ති ච වුත්‌තත්‌තාති අධිප්‌පායො. ඉදානි චොදකො තමෙව අත්‌තනො අධිප්‌පායං ‘‘න හි සක්‌කා’’තිආදිනා විවරති. ඉතරො සබ්‌බමෙතං අවිපරීතං අත්‌ථං අජානන්‌තෙන වුත්‌තන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බ’’න්‌ති ආහ. තත්‌ථ එතන්‌ති ‘‘උක්‌කට්‌ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති එතං වචනං. එවන්‌ති ‘‘යදි තාව භගවා’’තිආදිනා යං තං භවතා චොදිතං, තං අත්‌ථතො එවං න ඛො පන දට්‌ඨබ්‌බං, න උභයත්‌ථ අපුබ්‌බඅචරිමං විහාරදස්‌සනත්‌ථන්‌ති අත්‌ථො.

    Tatthāti ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā ukkaṭṭhāyaṃ viharati subhagavane sālarājamūle’’ti yaṃ vuttaṃ vākyaṃ, tatta. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Atha tattha viharatīti yadi subhagavane sālarājamūle viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā ukkaṭṭhāsubhagavanānaṃ, ekaṃ samayanti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Itaro sabbametaṃ aviparītaṃ atthaṃ ajānantena vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’nti āha. Tattha etanti ‘‘ukkaṭṭhāyaṃ viharati subhagavane sālarājamūle’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaacarimaṃ vihāradassanatthanti attho.

    ඉදානි අත්‌තනො යථාධිප්‌පෙතං අවිපරීතං අත්‌ථං, තස්‌ස ච පටිකච්‌චෙව වුත්‌තභාවං, තෙන ච අප්‌පටිවිද්‌ධත්‌තං පකාසෙන්‌තො ‘‘නනු අවොචුම්‌හ…පෙ.… සාලරාජමූලෙ’’ති ආහ. එවම්‌පි ‘‘සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ විහරතී’’ච්‌චෙව වත්‌තබ්‌බං, න ‘‘උක්‌කට්‌ඨාය’’න්‌ති චොදනං මනසි කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘ගොචරගාමනිදස්‌සනත්‌ථ’’න්‌තිආදි.

    Idāni attano yathādhippetaṃ aviparītaṃ atthaṃ, tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ, tena ca appaṭividdhattaṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha…pe… sālarājamūle’’ti āha. Evampi ‘‘subhagavane sālarājamūle viharatī’’cceva vattabbaṃ, na ‘‘ukkaṭṭhāya’’nti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi.

    අවස්‌සං චෙත්‌ථ ගොචරගාමකිත්‌තනං කාතබ්‌බං. තථා හි තං යථා සුභගවනාදිකිත්‌තනං පබ්‌බජිතානුග්‌ගහකරණාදිඅනෙකප්‌පයොජනං, එවං ගහට්‌ඨානුග්‌ගහකරණාදිවිවිධප්‌පයොජනන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘උක්‌කට්‌ඨාකිත්‌තනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ පච්‌චයග්‌ගහණෙන උපසඞ්‌කමනපයිරුපාසනානං ඔකාසදානෙන ධම්‌මදෙසනාය සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්‌ඨාපනෙන යථූපනිස්‌සයං උපරිවිසෙසාධිගමාවහනෙන ච ගහට්‌ඨානග්‌ගහකරණං, උග්‌ගහපරිපුච්‌ඡානං කම්‌මට්‌ඨානානුයොගස්‌ස ච අනුරූපවසනට්‌ඨානපරිග්‌ගහෙනෙත්‌ථ පබ්‌බජිතානුග්‌ගහකරණං වෙදිතබ්‌බං. කරුණාය උපගමනං, න ලාභාදිනිමිත්‌තං, පඤ්‌ඤාය අපගමනං, න විරොධාදිනිමිත්‌තන්‌ති උපගමනාපගමනානං නිරුපක්‌කිලෙසතං විභාවෙති. ධම්‌මිකසුඛං නාම අනවජ්‌ජසුඛං. දෙවානං උපකාරබහුලතා ජනවිවිත්‌තතාය. පචුරජනවිවිත්‌තං හි ඨානං දෙවා උපසඞ්‌කමිතබ්‌බං මඤ්‌ඤන්‌ති. තදත්‌ථපරිනිප්‌ඵාදනන්‌ති ලොකත්‌ථනිප්‌ඵාදනං, බුද්‌ධකිච්‌චසම්‌පාදනන්‌ති අත්‌ථො. එවමාදිනාති ආදි-සද්‌දෙන උක්‌කට්‌ඨාකිත්‌තනතො රූපකායස්‌ස අනුග්‌ගණ්‌හනං දස්‌සෙති, සුභගවනාදිකිත්‌තනතො ධම්‌මකායස්‌ස. තථා පුරිමෙන පරාධීනකිරියාකරණං, දුතියෙන අත්‌තාධීනකිරියාකරණං. පුරිමෙන වා කරුණාකිච්‌චං, ඉතරෙන පඤ්‌ඤාකිච්‌චං. පුරිමෙන චස්‌ස පරමාය අනුකම්‌පාය සමන්‌නාගමං, පච්‌ඡිමෙන පරමාය උපෙක්‌ඛාය සමන්‌නාගමං දීපෙති. භගවා හි සබ්‌බසත්‌තෙ පරමාය අනුකම්‌පාය අනුකම්‌පති, න ච තත්‌ථ සිනෙහදොසානුපතිතො පරමුපෙක්‌ඛකභාවතො, උපෙක්‌ඛකො ච න ච පරහිතසුඛකරණෙ අප්‌පොසුක්‌කො මහාකාරුණිකභාවතො.

    Avassaṃ cettha gocaragāmakittanaṃ kātabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā subhagavanādikittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhappayojananti dassento ‘‘ukkaṭṭhākittanenā’’tiādimāha. Tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamanapayirupāsanānaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānaggahakaraṇaṃ, uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānuggahakaraṇaṃ veditabbaṃ. Karuṇāya upagamanaṃ, na lābhādinimittaṃ, paññāya apagamanaṃ, na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāveti. Dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Devānaṃ upakārabahulatā janavivittatāya. Pacurajanavivittaṃ hi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Evamādināti ādi-saddena ukkaṭṭhākittanato rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, subhagavanādikittanato dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ. Purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpeti. Bhagavā hi sabbasatte paramāya anukampāya anukampati, na ca tattha sinehadosānupatito paramupekkhakabhāvato, upekkhako ca na ca parahitasukhakaraṇe apposukko mahākāruṇikabhāvato.

    තස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකනාථතා, උපෙක්‌ඛකතාය අත්‌තනාථතා. තථා හෙස බොධිසත්‌තභූතො මහාකරුණාය සඤ්‌චොදිතමානසො සකලලොකහිතාය උස්‌සුක්‌කමාපන්‌නො මහාභිනීහාරතො පට්‌ඨාය තදත්‌ථනිප්‌ඵාදනත්‌ථං පුඤ්‌ඤඤාණසම්‌භාරෙ සම්‌පාදෙන්‌තො අපරිමිතං කාලං අනප්‌පකං දුක්‌ඛමනුභොසි, උපෙක්‌ඛකතාය සම්‌මා පතිතෙහි දුක්‌ඛෙහි න විකම්‌පි. තථා මහාකාරුණිකතාය සංසාරාභිමුඛතා, උපෙක්‌ඛකතාය තතො නිබ්‌බින්‌දනා. තථා උපෙක්‌ඛකතාය නිබ්‌බානාභිමුඛතා, මහාකාරුණිකතාය තදධිගමො. තථා මහාකාරුණිකතාය පරෙසං අභිංසාපනං, උපෙක්‌ඛකතාය සයං පරෙහි අභායනං. මහාකාරුණිකතාය පරං රක්‌ඛතො අත්‌තනො රක්‌ඛණං, උපෙක්‌ඛකතාය අත්‌තානං රක්‌ඛතො පරෙසං රක්‌ඛණං. තෙනස්‌ස අත්‌තහිතාය පටිපන්‌නාදීසු චතුත්‌ථපුග්‌ගලභාවො සිද්‌ධො හොති. තථා මහාකාරුණිකතාය සච්‌චාධිට්‌ඨානස්‌ස චාගාධිට්‌ඨානස්‌ස ච පාරිපූරි, උපෙක්‌ඛකතාය උපසමාධිට්‌ඨානස්‌ස පඤ්‌ඤාධිට්‌ඨානස්‌ස ච පාරිපූරි. එවං පරිසුද්‌ධාසයපයොගස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්‌ථමෙව රජ්‌ජසම්‌පදාදිභවසම්‌පත්‌තියා උපගමනං, උපෙක්‌ඛකතාය තිණායපි අමඤ්‌ඤමානස්‌ස තතො අපගමනං. ඉති සුවිසුද්‌ධඋපගමාපගමස්‌ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්‌ථමෙව දානවසෙන සම්‌පත්‌තීනං පරිච්‌චජනා, උපෙක්‌ඛකතාය චස්‌ස ඵලස්‌ස අත්‌තනො අපච්‌චාසීසනා. එවං සමුදාගමනතො පට්‌ඨාය අච්‌ඡරියබ්‌භුතගුණසමන්‌නාගතස්‌ස මහාකාරුණිකතාය පරෙසං හිතසුඛත්‌ථං අතිදුක්‌කරකාරිතා, උපෙක්‌ඛකතාය කායම්‌පි අනලංකාරිතා.

    Tassa mahākāruṇikatāya lokanāthatā, upekkhakatāya attanāthatā. Tathā hesa bodhisattabhūto mahākaruṇāya sañcoditamānaso sakalalokahitāya ussukkamāpanno mahābhinīhārato paṭṭhāya tadatthanipphādanatthaṃ puññañāṇasambhāre sampādento aparimitaṃ kālaṃ anappakaṃ dukkhamanubhosi, upekkhakatāya sammā patitehi dukkhehi na vikampi. Tathā mahākāruṇikatāya saṃsārābhimukhatā, upekkhakatāya tato nibbindanā. Tathā upekkhakatāya nibbānābhimukhatā, mahākāruṇikatāya tadadhigamo. Tathā mahākāruṇikatāya paresaṃ abhiṃsāpanaṃ, upekkhakatāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Mahākāruṇikatāya paraṃ rakkhato attano rakkhaṇaṃ, upekkhakatāya attānaṃ rakkhato paresaṃ rakkhaṇaṃ. Tenassa attahitāya paṭipannādīsu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā mahākāruṇikatāya saccādhiṭṭhānassa cāgādhiṭṭhānassa ca pāripūri, upekkhakatāya upasamādhiṭṭhānassa paññādhiṭṭhānassa ca pāripūri. Evaṃ parisuddhāsayapayogassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva rajjasampadādibhavasampattiyā upagamanaṃ, upekkhakatāya tiṇāyapi amaññamānassa tato apagamanaṃ. Iti suvisuddhaupagamāpagamassa mahākāruṇikatāya lokahitatthameva dānavasena sampattīnaṃ pariccajanā, upekkhakatāya cassa phalassa attano apaccāsīsanā. Evaṃ samudāgamanato paṭṭhāya acchariyabbhutaguṇasamannāgatassa mahākāruṇikatāya paresaṃ hitasukhatthaṃ atidukkarakāritā, upekkhakatāya kāyampi analaṃkāritā.

    තථා මහාකාරුණිකතාය චරිමත්‌තභාවෙ ජිණ්‌ණාතුරමතදස්‌සනෙන සඤ්‌ජාතසංවෙගො, උපෙක්‌ඛකතාය උළාරෙසු දෙවභොගසදිසෙසු භොගෙසු නිරපෙක්‌ඛො මහාභිනික්‌ඛමනං නික්‌ඛමි. තථා මහාකාරුණිකතාය ‘‘කිච්‌ඡං වතායං ලොකො ආපන්‌නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) කරුණාමුඛෙනෙව විපස්‌සනාරම්‌භො , උපෙක්‌ඛකතාය බුද්‌ධභූතස්‌ස සත්‌ත සත්‌තාහානි විවෙකසුඛෙනෙව වීතිනාමනං. මහාකාරුණිකතාය ධම්‌මගම්‌භීරතං පච්‌චවෙක්‌ඛිත්‌වා ධම්‌මදෙසනාය අප්‌පොසුක්‌කතං ආපජ්‌ජිත්‌වාපි මහාබ්‍රහ්‌මුනො අජ්‌ඣෙසනාපදෙසෙන ඔකාසකරණං, උපෙක්‌ඛකතාය පඤ්‌චවග්‌ගියාදි වෙනෙය්‍යානං අනනුරූපසමුදාචාරෙපි අනඤ්‌ඤථාභාවො. මහාකාරුණිකතාය කත්‌ථචි පටිඝාතාභාවෙනස්‌ස සබ්‌බත්‌ථ අමිත්‌තසඤ්‌ඤාය අභාවො, උපෙක්‌ඛකතාය කත්‌ථචිපි අනුරොධාභාවෙන සබ්‌බත්‌ථ සිනෙහසන්‌ථවාභාවො. මහාකාරුණිකතාය ගාමාදීනං ආසන්‌නට්‌ඨානෙ වසන්‌තස්‌සපි උපෙක්‌ඛකතාය අරඤ්‌ඤට්‌ඨානෙ එව විහරණං. තෙන වුත්‌තං ‘‘පුරිමෙන චස්‌ස පරමාය අන්‌නුකම්‌පාය සමන්‌නාගමං, පච්‌ඡිමෙන පරමාය උපෙක්‌ඛාය සමන්‌නාගමං දීපෙතී’’ති.

    Tathā mahākāruṇikatāya carimattabhāve jiṇṇāturamatadassanena sañjātasaṃvego, upekkhakatāya uḷāresu devabhogasadisesu bhogesu nirapekkho mahābhinikkhamanaṃ nikkhami. Tathā mahākāruṇikatāya ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) karuṇāmukheneva vipassanārambho , upekkhakatāya buddhabhūtassa satta sattāhāni vivekasukheneva vītināmanaṃ. Mahākāruṇikatāya dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā dhammadesanāya apposukkataṃ āpajjitvāpi mahābrahmuno ajjhesanāpadesena okāsakaraṇaṃ, upekkhakatāya pañcavaggiyādi veneyyānaṃ ananurūpasamudācārepi anaññathābhāvo. Mahākāruṇikatāya katthaci paṭighātābhāvenassa sabbattha amittasaññāya abhāvo, upekkhakatāya katthacipi anurodhābhāvena sabbattha sinehasanthavābhāvo. Mahākāruṇikatāya gāmādīnaṃ āsannaṭṭhāne vasantassapi upekkhakatāya araññaṭṭhāne eva viharaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘purimena cassa paramāya annukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamaṃ dīpetī’’ti.

    න්‌ති ‘‘තත්‍රා’’ති පදං. දෙසකාලපරිදීපනන්‌ති යෙ දෙසකාලා ඉධ විහරණකිරියාවිසෙසනභාවෙන වුත්‌තා, තෙසං පරිදීපනන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යං සමයං…පෙ.… දීපෙතී’’ති ආහ. තං-සද්‌දො හි වුත්‌තස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පටිනිද්‌දෙසො, තස්‌මා ඉධ කාලස්‌ස, දෙසස්‌ස වා පටිනිද්‌දෙසො භවිතුං අරහති, න අඤ්‌ඤස්‌ස. අයං තාව තත්‍ර-සද්‌දස්‌ස පටිනිද්‌දෙසභාවෙ අත්‌ථවිභාවනා. යස්‌මා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු තත්‍ර-සද්‌දො ධම්‌මදෙසනාවිසිට්‌ඨං දෙසං කාලඤ්‌ච විභාවෙති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘භාසිතබ්‌බයුත්‌තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙතී’’ති. තෙන තත්‍රාති යත්‌ථ භගවා ධම්‌මදෙසනත්‌ථං භික්‌ඛූ ආලපි අභාසි, තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ වාති අත්‌ථො. න හීතිආදිනා තමෙවත්‌ථං සමත්‌ථෙති. නනු ච යත්‌ථ ඨිතො භගවා ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’තිආදිනා බාහියස්‌ස ධම්‌මදෙසනං පටික්‌ඛිපි, තත්‌ථෙව අන්‌තරවීථියං ඨිතො තස්‌ස ධම්‌මං දෙසෙතීති? සච්‌චමෙතං, අදෙසෙතබ්‌බකාලෙ අදෙසනාය ඉදං උදාහරණං. තෙනෙවාහ ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’ති. යං පන තත්‌ථ වුත්‌තං ‘‘අන්‌තරඝරං පවිට්‌ඨම්‌හා’’ති (උදා. 10), තම්‌පි තස්‌ස අකාලභාවස්‌සෙව පරියායෙන දස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තං. තස්‌ස හි තදා අද්‌ධානපරිස්‌සමෙන රූපකායෙ අකම්‌මඤ්‌ඤතා අහොසි, බලවපීතිවෙගෙන නාමකායෙ, තදුභයස්‌ස වූපසමං ආගමෙන්‌තො පපඤ්‌චපරිහාරත්‌ථං භගවා ‘‘අකාලො ඛො’’ති පරියායෙන පටික්‌ඛිපි. අදෙසෙතබ්‌බදෙසෙ අදෙසනාය පන උදාහරණං ‘‘අථ ඛො භගවා මග්‌ගා ඔක්‌කම්‌ම අඤ්‌ඤතරස්‌මිං රුක්‌ඛමූලෙ නිසීදි (සං. නි. 2.154), විහාරතො නික්‌ඛමිත්‌වා විහාරපච්‌ඡායායං පඤ්‌ඤත්‌තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති (දී. නි. 1.363) ච එවමාදිකං ඉධ ආදි-සද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතං.

    Tanti ‘‘tatrā’’ti padaṃ. Desakālaparidīpananti ye desakālā idha viharaṇakiriyāvisesanabhāvena vuttā, tesaṃ paridīpananti dassento ‘‘yaṃ samayaṃ…pe… dīpetī’’ti āha. Taṃ-saddo hi vuttassa atthassa paṭiniddeso, tasmā idha kālassa, desassa vā paṭiniddeso bhavituṃ arahati, na aññassa. Ayaṃ tāva tatra-saddassa paṭiniddesabhāve atthavibhāvanā. Yasmā pana īdisesu ṭhānesu tatra-saddo dhammadesanāvisiṭṭhaṃ desaṃ kālañca vibhāveti, tasmā vuttaṃ ‘‘bhāsitabbayutte vā desakāle dīpetī’’ti. Tena tatrāti yattha bhagavā dhammadesanatthaṃ bhikkhū ālapi abhāsi, tādise dese, kāle vāti attho. Na hītiādinā tamevatthaṃ samattheti. Nanu ca yattha ṭhito bhagavā ‘‘akālo kho tāvā’’tiādinā bāhiyassa dhammadesanaṃ paṭikkhipi, tattheva antaravīthiyaṃ ṭhito tassa dhammaṃ desetīti? Saccametaṃ, adesetabbakāle adesanāya idaṃ udāharaṇaṃ. Tenevāha ‘‘akālo kho tāvā’’ti. Yaṃ pana tattha vuttaṃ ‘‘antaragharaṃ paviṭṭhamhā’’ti (udā. 10), tampi tassa akālabhāvasseva pariyāyena dassanatthaṃ vuttaṃ. Tassa hi tadā addhānaparissamena rūpakāye akammaññatā ahosi, balavapītivegena nāmakāye, tadubhayassa vūpasamaṃ āgamento papañcaparihāratthaṃ bhagavā ‘‘akālo kho’’ti pariyāyena paṭikkhipi. Adesetabbadese adesanāya pana udāharaṇaṃ ‘‘atha kho bhagavā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi (saṃ. ni. 2.154), vihārato nikkhamitvā vihārapacchāyāyaṃ paññatte āsane nisīdī’’ti (dī. ni. 1.363) ca evamādikaṃ idha ādi-saddena saṅgahitaṃ.

    ‘‘අථ ඛො සො, භික්‌ඛවෙ, බාලො ඉධ පුබ්‌බෙ රසාදො ඉධ පාපානි කම්‌මානි කරිත්‌වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.251) පදපූරණමත්‌තෙ ඛො-සද්‌දො, ‘‘දුක්‌ඛං ඛො අගාරවො විහරති අප්‌පතිස්‌සො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.21) අවධාරණෙ, ‘‘කිත්‌තාවතා නු ඛො, ආවුසො, සත්‌ථු පවිවිත්‌තස්‌ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්‌ඛන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.31) ආදිකාලත්‌ථෙ. වාක්‍යාරම්‌භෙති අත්‌ථො. තත්‌ථ පදපූරණෙන වචනාලඞ්‌කාරමත්‌තං කතං හොති, ආදිකාලත්‌ථෙන වාක්‍යස්‌ස උපඤ්‌ඤාසමත්‌තං, අවධාරත්‌ථෙන පන නියමදස්‌සනං, තස්‌මා ආමන්‌තෙසි එවාති ආමන්‌තනෙ නියමො දස්‌සිතො හොතීති.

    ‘‘Atha kho so, bhikkhave, bālo idha pubbe rasādo idha pāpāni kammāni karitvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.251) padapūraṇamatte kho-saddo, ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso’’tiādīsu (a. ni. 4.21) avadhāraṇe, ‘‘kittāvatā nu kho, āvuso, satthu pavivittassa viharato sāvakā vivekaṃ nānusikkhantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.31) ādikālatthe. Vākyārambheti attho. Tattha padapūraṇena vacanālaṅkāramattaṃ kataṃ hoti, ādikālatthena vākyassa upaññāsamattaṃ, avadhāratthena pana niyamadassanaṃ, tasmā āmantesi evāti āmantane niyamo dassito hotīti.

    ‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්‌ති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු පුබ්‌බෙපි භගවා-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වුත්‌තොති? යදිපි පුබ්‌බෙ වුත්‌තො, තං පනස්‌ස යථාවුත්‌තෙ ඨානෙ විහරණකිරියාය කත්‌තුවිසෙසදස්‌සනත්‌ථං කතං, න ආමන්‌තනකිරියාය, ඉධ පන ආමන්‌තනකිරියාය, තස්‌මා තදත්‌ථං පුන ‘‘භගවා’’ති පාළියං වුත්‌තන්‌ති තස්‌සත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්‌ති ආහ. කථාසවනයුත්‌තපුග්‌ගලවචනන්‌ති වක්‌ඛමානාය මූලපරියායදෙසනාය සවනයොග්‍යපුග්‌ගලවචනං. චතූසුපි පරිසාසු භික්‌ඛූ එව එදිසානං දෙසනානං විසෙසෙන භාජනභූතා, ඉති සාතිසයසාසනසම්‌පටිග්‌ගාහකභාවදස්‌සනත්‌ථං ඉධ භික්‌ඛුගහණන්‌ති දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සද්‌දත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

    ‘‘Bhagavāti lokagarudīpana’’nti kasmā vuttaṃ, nanu pubbepi bhagavā-saddassa attho vuttoti? Yadipi pubbe vutto, taṃ panassa yathāvutte ṭhāne viharaṇakiriyāya kattuvisesadassanatthaṃ kataṃ, na āmantanakiriyāya, idha pana āmantanakiriyāya, tasmā tadatthaṃ puna ‘‘bhagavā’’ti pāḷiyaṃ vuttanti tassatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhagavāti lokagarudīpana’’nti āha. Kathāsavanayuttapuggalavacananti vakkhamānāya mūlapariyāyadesanāya savanayogyapuggalavacanaṃ. Catūsupi parisāsu bhikkhū eva edisānaṃ desanānaṃ visesena bhājanabhūtā, iti sātisayasāsanasampaṭiggāhakabhāvadassanatthaṃ idha bhikkhugahaṇanti dassetvā idāni saddatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha.

    තත්‌ථ භික්‌ඛකොති භික්‌ඛූති භික්‌ඛනධම්‌මතාය භික්‌ඛූති අත්‌ථො. භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති බුද්‌ධාදීහිපි අජ්‌ඣුපගතං භික්‌ඛාචරියං උඤ්‌ඡාචරියං අජ්‌ඣුපගතත්‌තා අනුට්‌ඨිතත්‌තා භික්‌ඛූ. යො හි කොචි අප්‌පං වා මහන්‌තං වා භොගක්‌ඛන්‌ධං පහාය අගාරස්‌මා අනගාරියං පබ්‌බජිතො, සො කසිගොරක්‌ඛාදීහි ජීවිකාකප්‌පනං හිත්‌වා ලිඞ්‌ගසම්‌පටිච්‌ඡනෙනෙව භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතත්‌තා භික්‌ඛු, පරපටිබද්‌ධජීවිකත්‌තා වා විහාරමජ්‌ඣෙ කාජභත්‌තං භුඤ්‌ජමානොපි භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති භික්‌ඛු, පිණ්‌ඩියාලොපභොජනං නිස්‌සාය පබ්‌බජ්‌ජාය උස්‌සාහජාතත්‌තා වා භික්‌ඛාචරියං අජ්‌ඣුපගතොති භික්‌ඛූති එවම්‌පෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. ආදිනා නයෙනාති ‘‘භින්‌නපටධරොති භික්‌ඛු, භින්‌දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්‌මෙති භික්‌ඛු, භින්‌නත්‌තා පාපකානං අකුසලානං ධම්‌මානං භික්‌ඛූ’’තිආදිනා විභඞ්‌ගෙ (විභ. 510) ආගතනයෙන. ඤාපනෙති අවබොධනෙ, පටිවෙදනෙති අත්‌ථො.

    Tattha bhikkhakoti bhikkhūti bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhipi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ uñchācariyaṃ ajjhupagatattā anuṭṭhitattā bhikkhū. Yo hi koci appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādīhi jīvikākappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhu, parapaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu, piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhūti evampettha attho daṭṭhabbo. Ādinā nayenāti ‘‘bhinnapaṭadharoti bhikkhu, bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhū’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 510) āgatanayena. Ñāpaneti avabodhane, paṭivedaneti attho.

    භික්‌ඛනසීලතාතිආදීසු භික්‌ඛනසීලතා භික්‌ඛනෙන ආජීවනසීලතා, න කසිවණිජ්‌ජාදීහි ආජීවනසීලතා. භික්‌ඛනධම්‌මතා ‘‘උද්‌දිස්‌ස අරියා තිට්‌ඨන්‌තී’’ති (පටි. ම. 153; මි. ප. 4.5.9) එවං වුත්‌තභික්‌ඛනසභාවතා, න සම්‌භාවනාකොහඤ්‌ඤසභාවතා. භික්‌ඛනෙ සාධුකාරිතා ‘‘උත්‌තිට්‌ඨෙ නප්‌පමජ්‌ජෙය්‍යා’’ති (ධ. ප. 168) වචනං අනුස්‌සරිත්‌වා තත්‌ථ අප්‌පමජ්‌ජනා. අථ වා සීලං නාම පකතිසභාවො, ඉධ පන තදධිට්‌ඨානං. ධම්‌මොති වතං. අපරෙ පන ‘‘සීලං නාම වතසමාදානං, ධම්‌මො නාම පවෙණීආගතං චාරිත්‌තං, සාධුකාරිතාති සක්‌කච්‌චකාරිතා ආදරකිරියා’’ති වණ්‌ණෙන්‌ති. හීනාධිකජනසෙවිතන්‌ති යෙ භික්‌ඛුභාවෙ ඨිතාපි ජාතිමදාදිවසෙන උද්‌ධතා උන්‌නළා. යෙ ච ගිහිභාවෙ පරෙසු අත්‌ථිකභාවම්‌පි අනුපගතතාය භික්‌ඛාචරියං පරමකාපඤ්‌ඤතං මඤ්‌ඤන්‌ති, තෙසං උභයෙසම්‌පි යථාක්‌කමං ‘‘භික්‌ඛවො’’ති වචනෙන හීනජනෙහි දලිද්‌දෙහි පරමකාපඤ්‌ඤතං පත්‌තෙහි පරකුලෙසු භික්‌ඛාචරියාය ජීවිකං කප්‌පෙන්‌තෙහි සෙවිතං වුත්‌තිං පකාසෙන්‌තො උද්‌ධතභාවනිග්‌ගහං කරොති, අධිකජනෙහි උළාරභොගඛත්‌තියකුලාදිතො පබ්‌බජිතෙහි බුද්‌ධාදීහි ආජීවවිසොධනත්‌ථං සෙවිතං වුත්‌තිං පකාසෙන්‌තො දීනභාවනිග්‌ගහං කරොතීති යොජෙතබ්‌බං. යස්‌මා ‘‘භික්‌ඛවො’’ති වචනං ආමන්‌තනභාවතො අභිමුඛීකරණං, පකරණතො සාමත්‌ථියතො ච සුස්‌සූසාජනනං සක්‌කච්‌චසවනමනසිකාරනියොජනඤ්‌ච හොති. තස්‌මා තමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘භික්‌ඛවොති ඉමිනා’’තිආදිමාහ.

    Bhikkhanasīlatātiādīsu bhikkhanasīlatā bhikkhanena ājīvanasīlatā, na kasivaṇijjādīhi ājīvanasīlatā. Bhikkhanadhammatā ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhantī’’ti (paṭi. ma. 153; mi. pa. 4.5.9) evaṃ vuttabhikkhanasabhāvatā, na sambhāvanākohaññasabhāvatā. Bhikkhane sādhukāritā ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) vacanaṃ anussaritvā tattha appamajjanā. Atha vā sīlaṃ nāma pakatisabhāvo, idha pana tadadhiṭṭhānaṃ. Dhammoti vataṃ. Apare pana ‘‘sīlaṃ nāma vatasamādānaṃ, dhammo nāma paveṇīāgataṃ cārittaṃ, sādhukāritāti sakkaccakāritā ādarakiriyā’’ti vaṇṇenti. Hīnādhikajanasevitanti ye bhikkhubhāve ṭhitāpi jātimadādivasena uddhatā unnaḷā. Ye ca gihibhāve paresu atthikabhāvampi anupagatatāya bhikkhācariyaṃ paramakāpaññataṃ maññanti, tesaṃ ubhayesampi yathākkamaṃ ‘‘bhikkhavo’’ti vacanena hīnajanehi daliddehi paramakāpaññataṃ pattehi parakulesu bhikkhācariyāya jīvikaṃ kappentehi sevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatabhāvaniggahaṃ karoti, adhikajanehi uḷārabhogakhattiyakulādito pabbajitehi buddhādīhi ājīvavisodhanatthaṃ sevitaṃ vuttiṃ pakāsento dīnabhāvaniggahaṃ karotīti yojetabbaṃ. Yasmā ‘‘bhikkhavo’’ti vacanaṃ āmantanabhāvato abhimukhīkaraṇaṃ, pakaraṇato sāmatthiyato ca sussūsājananaṃ sakkaccasavanamanasikāraniyojanañca hoti. Tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘bhikkhavoti iminā’’tiādimāha.

    තත්‌ථ සාධුකසවනමනසිකාරෙති සාධුකසවනෙ සාධුකමනසිකාරෙ ච. කථං පන පවත්‌තිතා සවනාදයො සාධුකං පවත්‌තිතා හොන්‌තීති? ‘‘අද්‌ධා ඉමාය සම්‌මාපටිපත්‌තියා සකලසාසනසම්‌පත්‌ති හත්‌ථගතා භවිස්‌සතී’’ති ආදරගාරවයොගෙන, කථාදීසු අපරිභවනාදිනා ච. වුත්‌තං හි ‘‘පඤ්‌චහි, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො සුණන්‌තො සද්‌ධම්‌මං භබ්‌බො නියාමං ඔක්‌කමිතුං කුසලෙසු ධම්‌මෙසු සම්‌මත්‌තං. කතමෙහි පඤ්‌චහි? න කථං පරිභොති, න කථිකං පරිභොති, න අත්‌තානං පරිභොති, අවික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තො ධම්‌මං සුණාති එකග්‌ගචිත්‌තො, යොනිසො ච මනසි කරොති. ඉමෙහි ඛො, භික්‌ඛවෙ , පඤ්‌චහි ධම්‌මෙහි සමන්‌නාගතො සුණන්‌තො සද්‌ධම්‌මං භබ්‌බො නියාමං ඔක්‌කමිතුං කුසලෙසු ධම්‌මෙසු සම්‌මත්‌ත’’න්‌ති (අ. නි. 5.151). තෙනෙවාහ ‘‘සාධුකසවනමනසිකාරායත්‌තා හි සාසනසම්‌පත්‌තී’’ති. සාසනසම්‌පත්‌ති නාම සීලාදිනිප්‌ඵත්‌ති.

    Tattha sādhukasavanamanasikāreti sādhukasavane sādhukamanasikāre ca. Kathaṃ pana pavattitā savanādayo sādhukaṃ pavattitā hontīti? ‘‘Addhā imāya sammāpaṭipattiyā sakalasāsanasampatti hatthagatā bhavissatī’’ti ādaragāravayogena, kathādīsu aparibhavanādinā ca. Vuttaṃ hi ‘‘pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasi karoti. Imehi kho, bhikkhave , pañcahi dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammatta’’nti (a. ni. 5.151). Tenevāha ‘‘sādhukasavanamanasikārāyattā hi sāsanasampattī’’ti. Sāsanasampatti nāma sīlādinipphatti.

    පඨමං උප්‌පන්‌නත්‌තා අධිගමවසෙන. සත්‌ථුචරියානුවිධායකත්‌තා සීලාදිගුණානුට්‌ඨානෙන. තිණ්‌ණං යානානං වසෙන අනුධම්‌මපටිපත්‌තිසබ්‌භාවතො සකලසාසනපටිග්‌ගාහකත්‌තා. සන්‌තිකත්‌තාති සමීපභාවතො. සන්‌තිකාවචරත්‌තාති සබ්‌බකාලං සම්‌පයුත්‌තභාවතො. යථානුසිට්‌ඨන්‌ති අනුසාසනිඅනුරූපං, අනුසාසනිං අනවසෙසතො පටිග්‌ගහෙත්‌වාති අත්‌ථො. එකච්‌චෙ භික්‌ඛූයෙව සන්‌ධායාති යෙ සුත්‌තපරියොසානෙ ‘‘තෙ භික්‌ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්‌දු’’න්‌ති වුත්‌තා පඤ්‌චසතා බ්‍රාහ්‌මණපබ්‌බජිතා, තෙ සන්‌ධාය.

    Paṭhamaṃ uppannattā adhigamavasena. Satthucariyānuvidhāyakattā sīlādiguṇānuṭṭhānena. Tiṇṇaṃ yānānaṃ vasena anudhammapaṭipattisabbhāvato sakalasāsanapaṭiggāhakattā. Santikattāti samīpabhāvato. Santikāvacarattāti sabbakālaṃ sampayuttabhāvato. Yathānusiṭṭhanti anusāsanianurūpaṃ, anusāsaniṃ anavasesato paṭiggahetvāti attho. Ekacce bhikkhūyeva sandhāyāti ye suttapariyosāne ‘‘te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandu’’nti vuttā pañcasatā brāhmaṇapabbajitā, te sandhāya.

    පුබ්‌බෙ සබ්‌බපරිසසාධාරණත්‌තෙපි භගවතො ධම්‌මදෙසනාය ‘‘ජෙට්‌ඨසෙට්‌ඨා’’තිආදිනා භික්‌ඛූනං එව ආමන්‌තනෙ කාරණං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙත්‌වාව ධම්‌මදෙසනාය පයොජනං දස්‌සෙතුං ‘‘කිමත්‌ථං පන භගවා’’ති චොදනං සමුට්‌ඨාපෙසි. තත්‌ථ අඤ්‌ඤං චින්‌තෙන්‌තාති අඤ්‌ඤවිහිතා. වික්‌ඛිත්‌තචිත්‌තාති අසමාහිතචිත්‌තා. ධම්‌මං පච්‌චවෙක්‌ඛන්‌තාති තදා හිය්‍යො තතො පරදිවසෙසු වා සුතධම්‌මං පති පති මනසා අවෙක්‌ඛන්‌තා. භික්‌ඛූ ආමන්‌තෙත්‌වා ධම්‌මෙ දෙසියමානෙ ආදිතො පට්‌ඨාය දෙසනං සල්‌ලක්‌ඛෙතුං සක්‌කොන්‌තීති ඉමමෙවත්‌ථං බ්‍යතිරෙකමුඛෙන දස්‌සෙතුං ‘‘තෙ අනාමන්‌තෙත්‌වා’’තිආදි වුත්‌තං.

    Pubbe sabbaparisasādhāraṇattepi bhagavato dhammadesanāya ‘‘jeṭṭhaseṭṭhā’’tiādinā bhikkhūnaṃ eva āmantane kāraṇaṃ dassetvā idāni bhikkhū āmantetvāva dhammadesanāya payojanaṃ dassetuṃ ‘‘kimatthaṃ pana bhagavā’’ti codanaṃ samuṭṭhāpesi. Tattha aññaṃ cintentāti aññavihitā. Vikkhittacittāti asamāhitacittā. Dhammaṃ paccavekkhantāti tadā hiyyo tato paradivasesu vā sutadhammaṃ pati pati manasā avekkhantā. Bhikkhū āmantetvā dhamme desiyamāne ādito paṭṭhāya desanaṃ sallakkhetuṃ sakkontīti imamevatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘te anāmantetvā’’tiādi vuttaṃ.

    භික්‌ඛවොතීති ච සන්‌ධිවසෙන ඉ-කාරලොපො දට්‌ඨබ්‌බො ‘‘භික්‌ඛවො ඉතී’’ති. අයං හි ඉති-සද්‌දො හෙතු-පරිසමාපනාදිපදත්‌ථවිපරියාය-පකාරාවධාරණනිදස්‌සනාදිඅනෙකත්‌ථප්‌පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්‌පතීති ඛො, භික්‌ඛවෙ, තස්‌මා ‘රූප’න්‌ති වුච්‌චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙතුඅත්‌ථෙ දිස්‌සති; ‘‘තස්‌මා තිහ මෙ, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා, අත්‌ථි මෙ තුම්‌හෙසු අනුකම්‌පා ‘කින්‌ති මෙ සාවකා ධම්‌මදායාදා භවෙය්‍යුං, නො ආමිසදායාදා’ති’’ආදීසු පරිසමාපනෙ; ‘‘ඉති වා, ඉති එවරූපා නච්‌චගීතවාදිතවිසූකදස්‌සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13) ආදිඅත්‌ථෙ; ‘‘මාගණ්‌ඨියොති තස්‌ස බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස සඞ්‌ඛා සමඤ්‌ඤා පඤ්‌ඤත්‌ති වොහාරො නාමං නාමකම්‌මං නාමධෙය්‍යං නිරුත්‌ති බ්‍යඤ්‌ජනමභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73) පදත්‌ථවිපරියායෙ; ‘‘ඉති ඛො, භික්‌ඛවෙ, සප්‌පටිභයො බාලො, අප්‌පටිභයො පණ්‌ඩිතො, සඋපද්‌දවො බාලො, අනුපද්‌දවො පණ්‌ඩිතො, සඋපසග්‌ගො බාලො, අනුපසග්‌ගො පණ්‌ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ; ‘‘අත්‌ථි ඉදප්‌පච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉති පුට්‌ඨෙන සතා, ආනන්‌ද, අත්‌ථීතිස්‌ස වචනීයං, කිං පච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉති චෙ වදෙය්‍ය, ජාතිපච්‌චයා ජරාමරණන්‌ති ඉච්‌චස්‌ස වචනීය’’න්‌තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ; ‘‘සබ්‌බමත්‌ථීති ඛො, කච්‌චාන, අයමෙකො අන්‌තො, සබ්‌බං නත්‌ථීති ඛො, කච්‌චාන, අයං දුතියො අන්‌තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15) නිදස්‌සනෙ. ඉධාපි නිදස්‌සනෙව දට්‌ඨබ්‌බො. භික්‌ඛවොති හි ආමන්‌තිතාකාරො, තමෙස ඉති-සද්‌දො නිදස්‌සෙති ‘‘භික්‌ඛවොති ආමන්‌තෙසී’’ති. ඉමිනා නයෙන ‘‘භද්‌දන්‌තෙ’’තිආදීසුපි යථාරහං ඉති-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. පුබ්‌බෙ ‘‘භගවා ආමන්‌තෙසී’’ති වුත්‌තත්‌තා ‘‘භගවතො පච්‌චස්‌සොසු’’න්‌ති ඉධ ‘‘භගවතො’’ති සාමිවචනං ආමන්‌තනමෙව සම්‌බන්‌ධීඅන්‌තරං අපෙක්‌ඛතීති ඉමිනා අධිප්‌පායෙන ‘‘භගවතො ආමන්‌තනං පටිඅස්‌සොසු’’න්‌ති වුත්‌තං. ‘‘භගවතො’’ති පන ඉදං පටිස්‌සවසම්‌බන්‌ධනෙන සම්‌පදානවචනං යථා ‘‘දෙවදත්‌තස්‌ස පටිස්‌සුණොතී’’ති.

    Bhikkhavotīti ca sandhivasena i-kāralopo daṭṭhabbo ‘‘bhikkhavo itī’’ti. Ayaṃ hi iti-saddo hetu-parisamāpanādipadatthavipariyāya-pakārāvadhāraṇanidassanādianekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.79) hetuatthe dissati; ‘‘tasmā tiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, mā āmisadāyādā, atthi me tumhesu anukampā ‘kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’ti’’ādīsu parisamāpane; ‘‘iti vā, iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) ādiatthe; ‘‘māgaṇṭhiyoti tassa brāhmaṇassa saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanamabhilāpo’’tiādīsu (mahāni. 73) padatthavipariyāye; ‘‘iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito, saupaddavo bālo, anupaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, anupasaggo paṇḍito’’tiādīsu (ma. ni. 3.124) pakāre; ‘‘atthi idappaccayā jarāmaraṇanti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ, kiṃ paccayā jarāmaraṇanti iti ce vadeyya, jātipaccayā jarāmaraṇanti iccassa vacanīya’’ntiādīsu (dī. ni. 2.96) avadhāraṇe; ‘‘sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15) nidassane. Idhāpi nidassaneva daṭṭhabbo. Bhikkhavoti hi āmantitākāro, tamesa iti-saddo nidasseti ‘‘bhikkhavoti āmantesī’’ti. Iminā nayena ‘‘bhaddante’’tiādīsupi yathārahaṃ iti-saddassa attho veditabbo. Pubbe ‘‘bhagavā āmantesī’’ti vuttattā ‘‘bhagavato paccassosu’’nti idha ‘‘bhagavato’’ti sāmivacanaṃ āmantanameva sambandhīantaraṃ apekkhatīti iminā adhippāyena ‘‘bhagavato āmantanaṃ paṭiassosu’’nti vuttaṃ. ‘‘Bhagavato’’ti pana idaṃ paṭissavasambandhanena sampadānavacanaṃ yathā ‘‘devadattassa paṭissuṇotī’’ti.

    යං නිදානං භාසිතන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. එත්‌ථාහ – කිමත්‌ථං පන ධම්‌මවිනයසඞ්‌ගහෙ කරියමානෙ නිදානවචනං, නනු භගවතා භාසිතවචනස්‌සෙව සඞ්‌ගහො කාතබ්‌බොති? වුච්‌චතෙ – දෙසනාය ඨිතිඅසම්‌මොසසද්‌ධෙය්‍යභාවසම්‌පාදනත්‌ථං. කාලදෙසදෙසකනිමිත්‌තපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්‌ධිත්‌වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්‌ඨිතිකා හොති අසම්‌මොසධම්‌මා සද්‌ධෙය්‍යා ච, දෙසකාලකත්‌තුසොතුනිමිත්‌තෙහි උපනිබද්‌ධො විය වොහාරවිනිච්‌ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්‌මතා මහාකස්‌සපෙන ‘‘මූලපරියායසුත්‌තං ආවුසො, ආනන්‌ද, කත්‌ථ භාසිත’’න්‌තිආදිනා දෙසාදිපුච්‌ඡාසු කතාසු තාසං විස්‌සජ්‌ජනං කරොන්‌තෙන ධම්‌මභණ්‌ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්‌තිආදිනා ඉමස්‌ස සුත්‌තස්‌ස නිදානං භාසිතං. අපිච සත්‌ථුසම්‌පත්‌තිපකාසනත්‌ථං නිදානවචනං. තථාගතස්‌ස හි භගවතො පුබ්‌බරචනානුමානාගමතක්‌කාභාවතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධභාවසිද්‌ධි . න හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස පුබ්‌බරචනාදීහි අත්‌ථො අත්‌ථි සබ්‌බත්‌ථ අප්‌පටිහතඤාණචාරතාය එකප්‌පමාණත්‌තා ච ඤෙය්‍යධම්‌මෙසු. තථා ආචරියමුට්‌ඨිධම්‌මමච්‌ඡරියසාසනසාවකානුරොධාභාවතො ඛීණාසවභාවසිද්‌ධි. න හි සබ්‌බසො ඛීණාසවස්‌ස තෙ සම්‌භවන්‌තීති සුවිසුද්‌ධස්‌ස පරානුග්‌ගහප්‌පවත්‌ති. එවං දෙසකසංකිලෙසභූතානං දිට්‌ඨිසීලසම්‌පදාදූසකානං අවිජ්‌ජාතණ්‌හානං අච්‌චන්‌තාභාවසංසූචකෙහි ඤාණසම්‌පදාපහානසම්‌පදාභිබ්‍යඤ්‌ජකෙහි ච සම්‌බුද්‌ධවිසුද්‌ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්‌ජද්‌වයසිද්‌ධි, තතො එව ච අන්‌තරායිකනිය්‍යානිකධම්‌මෙසු සම්‌මොහාභාවසිද්‌ධිතො පච්‌ඡිමවෙසාරජ්‌ජද්‌වයසිද්‌ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්‌ජසමන්‌නාගමො අත්‌තහිතපරහිතපටිපත්‌ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොති තත්‌ථ තත්‌ථ සම්‌පත්‌තපරියාය අජ්‌ඣාසයානුරූපං ඨානුප්‌පත්‌තිකපටිභානෙන ධම්‌මදෙසනාදීපනතො, ඉධ පන පථවීආදීසු වත්‌ථූසු පුථුජ්‌ජනානං පටිපත්‌තිවිභාගවවත්‌ථාපකදෙසනාදීපනතොති යොජෙතබ්‌බං. තෙන වුත්‌තං ‘‘සත්‌ථුසම්‌පත්‌තිපකාසනත්‌ථං නිදානවචන’’න්‌ති.

    Yaṃ nidānaṃ bhāsitanti sambandho. Etthāha – kimatthaṃ pana dhammavinayasaṅgahe kariyamāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabboti? Vuccate – desanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakanimittaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca, desakālakattusotunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘mūlapariyāyasuttaṃ āvuso, ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā imassa suttassa nidānaṃ bhāsitaṃ. Apica satthusampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhabhāvasiddhi . Na hi sammāsambuddhassa pubbaracanādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānurodhābhāvato khīṇāsavabhāvasiddhi. Na hi sabbaso khīṇāsavassa te sambhavantīti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Evaṃ desakasaṃkilesabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampadādūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ accantābhāvasaṃsūcakehi ñāṇasampadāpahānasampadābhibyañjakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato eva ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitapaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā hoti tattha tattha sampattapariyāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikapaṭibhānena dhammadesanādīpanato, idha pana pathavīādīsu vatthūsu puthujjanānaṃ paṭipattivibhāgavavatthāpakadesanādīpanatoti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘satthusampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    තථා සාසනසම්‌පත්‌තිපකාසනත්‌ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්‌ගහිතසබ්‌බකිරියස්‌ස හි භගවතො නත්‌ථි නිරත්‌ථිකා පටිපත්‌ති, අත්‌තහිතත්‌ථා වා. තස්‌මා පරෙසං එව අත්‌ථාය පවත්‌තසබ්‌බකිරියස්‌ස සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස සකලම්‌පි කායවචීමනොකම්‌මං යථාපවත්‌තං වුච්‌චමානං දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකපරමත්‌ථෙහි යථාරහං සත්‌තානං අනුසාසනට්‌ඨෙන සාසනං, න කබ්‍යරචනා, තයිදං සත්‌ථුචරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි සද්‌ධිං තත්‌ථ තත්‌ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසීයති, ඉධ පන ‘‘පථවියාදීසු වත්‌ථූසූ’’ති සබ්‌බං පුරිමසදිසමෙව. තෙන වුත්‌තං ‘‘සාසනසම්‌පත්‌තිපකාසනත්‌ථං නිදානවචන’’න්‌ති. අපිච සත්‌ථුනො පමාණභාවප්‌පකාසනෙන සාසනස්‌ස පමාණභාවදස්‌සනත්‌ථං නිදානවචනං, තඤ්‌ච දෙසකප්‌පමාණභාවදස්‌සනං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයානුසාරෙන ‘‘භගවා’’ති ච ඉමිනා පදෙන විභාවිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ‘‘භගවා’’ති ඉමිනා තථාගතස්‌ස රාගදොසමොහාදිසබ්‌බකිලෙසමලදුච්‌චරිතාදිදොසප්‌පහානදීපනෙන වචනෙන අනඤ්‌ඤසාධාරණසුපරිසුද්‌ධඤාණකරුණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන තතො එව සබ්‌බසත්‌තුත්‌තමභාවදීපනෙන අයමත්‌ථො සබ්‌බථා පකාසිතො හොතීති ඉදමෙත්‌ථ නිදානවචනප්‌පයොජනස්‌ස මුඛමත්‌තදස්‌සනං.

    Tathā sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthikā paṭipatti, attahitatthā vā. Tasmā paresaṃ eva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kabyaracanā, tayidaṃ satthucaritaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati, idha pana ‘‘pathaviyādīsu vatthūsū’’ti sabbaṃ purimasadisameva. Tena vuttaṃ ‘‘sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañca desakappamāṇabhāvadassanaṃ heṭṭhā vuttanayānusārena ‘‘bhagavā’’ti ca iminā padena vibhāvitanti veditabbaṃ. ‘‘Bhagavā’’ti iminā tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritādidosappahānadīpanena vacanena anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena tato eva sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattadassanaṃ.

    අබ්‌භන්‌තරනිදානවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Abbhantaranidānavaṇṇanā niṭṭhitā.

    සුත්‌තනික්‌ඛෙපවණ්‌ණනා

    Suttanikkhepavaṇṇanā

    නික්‌ඛිත්‌තස්‌සාති දෙසිතස්‌ස. දෙසනාපි හි දෙසෙතබ්‌බස්‌ස සීලාදිඅත්‌ථස්‌ස විනෙය්‍යසන්‌තානෙසු නික්‌ඛිපනතො ‘‘නික්‌ඛෙපො’’ති වුච්‌චති. සුත්‌තනික්‌ඛෙපං විචාරෙත්‌වා වුච්‌චමානා පාකටා හොතීති සාමඤ්‌ඤතො භගවතො දෙසනාසමුට්‌ඨානස්‌ස විභාගං දස්‌සෙත්‌වා ‘‘එත්‌ථායං දෙසනා එවංසමුට්‌ඨානා’’ති දෙසනාය සමුට්‌ඨානෙ දස්‌සිතෙ සුත්‌තස්‌ස සම්‌මදෙව නිදානපරිජානනෙන වණ්‌ණනාය සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා වුත්‌තං. එවඤ්‌හි ‘‘අස්‌සුතවා භික්‌ඛවෙ පුථුජ්‌ජනො’’තිආදිනා, ‘‘යොපි සො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු අරහං ඛීණාසවො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.8), ‘‘තථාගතොපි ඛො, භික්‌ඛවෙ, අරහං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.12) ච පවත්‌තදෙසනා අනුසන්‌ධිදස්‌සනසුඛතාය සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා හොති. තත්‌ථ යථා අනෙකසතඅනෙකසහස්‌සභෙදානිපි සුත්‌තන්‌තානි සංකිලෙසභාගියාදිපධානනයවසෙන සොළසවිධතං නාතිවත්‌තන්‌ති, එවං අත්‌තජ්‌ඣාසයාදිසුත්‌තනික්‌ඛෙපවසෙන චතුබ්‌බිධභාවන්‌ති ආහ ‘‘චත්‌තාරො හි සුත්‌තනික්‌ඛෙපා’’ති.

    Nikkhittassāti desitassa. Desanāpi hi desetabbassa sīlādiatthassa vineyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hotīti sāmaññato bhagavato desanāsamuṭṭhānassa vibhāgaṃ dassetvā ‘‘etthāyaṃ desanā evaṃsamuṭṭhānā’’ti desanāya samuṭṭhāne dassite suttassa sammadeva nidānaparijānanena vaṇṇanāya suviññeyyattā vuttaṃ. Evañhi ‘‘assutavā bhikkhave puthujjano’’tiādinā, ‘‘yopi so, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā (ma. ni. 1.8), ‘‘tathāgatopi kho, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā (ma. ni. 1.12) ca pavattadesanā anusandhidassanasukhatāya suviññeyyā hoti. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipadhānanayavasena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha ‘‘cattāro hi suttanikkhepā’’ti.

    එත්‌ථ ච යථා අත්‌තජ්‌ඣාසයස්‌ස අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා ච පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාහි සද්‌ධිං සංසග්‌ගභෙදො සම්‌භවති ‘‘අත්‌තජ්‌ඣාසයො ච පරජ්‌ඣාසයො ච, අත්‌තජ්‌ඣාසයො ච පුච්‌ඡාවසිකො ච, අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො ච පරජ්‌ඣාසයො ච, අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො ච පුච්‌ඡාවසිකො චා’’ති අජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡානුසන්‌ධිසබ්‌භාවතො, එවං යදිපි අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා අත්‌තජ්‌ඣාසයෙනපි සංසග්‌ගභෙදො සම්‌භවති, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදීහි පන පුරතො ඨිතෙහි අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා සංසග්‌ගො නත්‌ථීති නයිධ නිරවසෙසො විත්‌ථාරනයො සම්‌භවතීති ‘‘චත්‌තාරො සුත්‌තනික්‌ඛෙපා’’ති වුත්‌තං, තදන්‌තොගධත්‌තා වා සම්‌භවන්‌තානං සෙසනික්‌ඛෙපානං මූලනික්‌ඛෙපවසෙන චත්‌තාරොව දස්‌සිතා. තථාදස්‌සනඤ්‌චෙත්‌ථ අයං සංසග්‌ගභෙදො ගහෙතබ්‌බොති.

    Ettha ca yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ‘‘attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cā’’ti ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti nayidha niravaseso vitthāranayo sambhavatīti ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ, tadantogadhattā vā sambhavantānaṃ sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitā. Tathādassanañcettha ayaṃ saṃsaggabhedo gahetabboti.

    තත්‍රායං වචනත්‌ථො – නික්‌ඛිපීයතීති නික්‌ඛෙපො, සුත්‌තං එව නික්‌ඛෙපො සුත්‌තනික්‌ඛෙපො. අථ වා නික්‌ඛිපනං නික්‌ඛෙපො, සුත්‌තස්‌ස නික්‌ඛෙපො සුත්‌තනික්‌ඛෙපො, සුත්‌තදෙසනාති අත්‌ථො. අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො අත්‌තජ්‌ඣාසයො, සො අස්‌ස අත්‌ථි කාරණභූතොති අත්‌තජ්‌ඣාසයො. අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො එතස්‌සාති වා අත්‌තජ්‌ඣාසයො. පරජ්‌ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්‌ඡාය වසො පුච්‌ඡාවසො, සො එතස්‌ස අත්‌ථීති පුච්‌ඡාවසිකො. සුත්‌තදෙසනාවත්‌ථුභූතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස උප්‌පත්‌ති අත්‌ථුප්‌පත්‌ති, අත්‌ථුප්‌පත්‌තියෙව අට්‌ඨුප්‌පත්‌ති ත්‌ථ-කාරස්‌ස ට්‌ඨ-කාරං කත්‌වා. සා එතස්‌ස අත්‌ථීති අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකො. අථ වා නික්‌ඛිපීයති සුත්‌තං එතෙනාති සුත්‌තනික්‌ඛෙපො, අත්‌තජ්‌ඣාසයාදි එව. එතස්‌මිං පන අත්‌තවිකප්‌පෙ අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයො අත්‌තජ්‌ඣාසයො. පරෙසං අජ්‌ඣාසයො පරජ්‌ඣාසයො. පුච්‌ඡීයතීති පුච්‌ඡා, පුච්‌ඡිතබ්‌බො අත්‌ථො. පුච්‌ඡනවසෙන පවත්‌තං ධම්‌මපටිග්‌ගාහකානං වචනං පුච්‌ඡාවසිකං, තදෙව නික්‌ඛෙප-සද්‌දාපෙක්‌ඛාය පුල්‌ලිඞ්‌ගවසෙන ‘‘පුච්‌ඡාවසිකො’’ති වුත්‌තං. තථා අට්‌ඨුප්‌පත්‌ති එව අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකොති එවම්‌පෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāvatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana attavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchanavasena pavattaṃ dhammapaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikaṃ, tadeva nikkhepa-saddāpekkhāya pulliṅgavasena ‘‘pucchāvasiko’’ti vuttaṃ. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evampettha attho veditabbo.

    අපිචෙත්‌ථ පරෙසං ඉන්‌ද්‍රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්‌ඛත්‌තා අත්‌තජ්‌ඣාසයස්‌ස විසුං සුත්‌තනික්‌ඛෙපභාවො යුත්‌තො කෙවලං අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයෙනෙව ධම්‌මතන්‌තිඨපනත්‌ථං පවත්‌තිතදෙසනත්‌තා. පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡානං දෙසනාපවත්‌තිහෙතුභූතානං උප්‌පත්‌තියං පවත්‌තිතානං කථමට්‌ඨුප්‌පත්‌තියං අනවරොධො, පුච්‌ඡාවසිකඅට්‌ඨුප්‌පත්‌තිකානං වා පරජ්‌ඣාසයානුරොධෙන පවත්‌තිකානං කථං පරජ්‌ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්‌බමෙතං. පරෙසඤ්‌හි අභිනීහාරපරිපුච්‌ඡාදිවිනිමුත්‌තස්‌සෙව සුත්‌තදෙසනාකාරණුප්‌පාදස්‌ස අට්‌ඨුප්‌පත්‌තිභාවෙන ගහිතත්‌තා පරජ්‌ඣාසයපුච්‌ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්‍රහ්‌මජාල (දී. නි. 1.1) ධම්‌මදායාදසුත්‌තාදීනං (ම. නි. 1.29) වණ්‌ණාවණ්‌ණආමිසුප්‌පාදාදිදෙසනානිමිත්‌තං ‘‘අට්‌ඨුප්‌පත්‌තී’’ති වුච්‌චති. පරෙසං පුච්‌ඡං විනා අජ්‌ඣාසයං එව නිමිත්‌තං කත්‌වා දෙසිතො පරජ්‌ඣාසයො, පුච්‌ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්‌ඡාවසිකොති පාකටොයමත්‌ථොති.

    Apicettha paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyaṃ anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattikānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāla (dī. ni. 1.1) dhammadāyādasuttādīnaṃ (ma. ni. 1.29) vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayaṃ eva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti.

    අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයෙනෙව කථෙසි ධම්‌මතන්‌තිඨපනත්‌ථන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. සම්‌මප්‌පධානසුත්‌තන්‌තහාරකොති අනුපුබ්‌බෙන නික්‌ඛිත්‌තානං සංයුත්‌තකෙ සම්‌මප්‌පධානපටිසංයුත්‌තානං සුත්‌තානං ආවළි. තථා ඉද්‌ධිපාදහාරකාදයො.

    Attanoajjhāsayeneva kathesi dhammatantiṭhapanatthanti daṭṭhabbaṃ. Sammappadhānasuttantahārakoti anupubbena nikkhittānaṃ saṃyuttake sammappadhānapaṭisaṃyuttānaṃ suttānaṃ āvaḷi. Tathā iddhipādahārakādayo.

    විමුත්‌තිපරිපාචනීයා ධම්‌මා සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදයො. අජ්‌ඣාසයන්‌ති අධිමුත්‌තිං. ඛන්‌තින්‌ති දිට්‌ඨිනිජ්‌ඣානක්‌ඛන්‌තිං. මනන්‌ති චිත්‌තං. අභිනිහාරන්‌ති පණිධානං. බුජ්‌ඣනභාවන්‌ති බුජ්‌ඣනසභාවං, පටිවිජ්‌ඣනාකාරං වා.

    Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Ajjhāsayanti adhimuttiṃ. Khantinti diṭṭhinijjhānakkhantiṃ. Mananti cittaṃ. Abhinihāranti paṇidhānaṃ. Bujjhanabhāvanti bujjhanasabhāvaṃ, paṭivijjhanākāraṃ vā.

    උප්‌පන්‌නෙ මානෙ නික්‌ඛිත්‌තන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි තීණි ලිඞ්‌ගානි. නාමාදීනි චත්‌තාරි පදානි. පඨමාදයො සත්‌ත විභත්‌තියො. මුඤ්‌චිත්‌වා න කිඤ්‌චි කථෙති සභාවනිරුත්‌තියා තථෙව පවත්‌තනතො. ගණ්‌ඨිභූතං පදං. යථා හි රුක්‌ඛස්‌ස ගණ්‌ඨිට්‌ඨානං දුබ්‌බිනිබ්‌බෙධං දුත්‌තච්‌ඡිතඤ්‌ච හොති, එවමෙවං යං පදං අත්‌ථතො විවරිතුං න සක්‌කා, තං ‘‘ගණ්‌ඨිපද’’න්‌ති වුච්‌චති. අනුපහච්‌චාති අනුද්‌ධරිත්‌වා.

    Uppanne māne nikkhittanti sambandho. Itthiliṅgādīni tīṇi liṅgāni. Nāmādīni cattāri padāni. Paṭhamādayo satta vibhattiyo. Muñcitvā na kiñci katheti sabhāvaniruttiyā tatheva pavattanato. Gaṇṭhibhūtaṃ padaṃ. Yathā hi rukkhassa gaṇṭhiṭṭhānaṃ dubbinibbedhaṃ duttacchitañca hoti, evamevaṃ yaṃ padaṃ atthato vivarituṃ na sakkā, taṃ ‘‘gaṇṭhipada’’nti vuccati. Anupahaccāti anuddharitvā.

    යෙන යෙන සම්‌බන්‌ධං ගච්‌ඡති, තස්‌ස තස්‌ස අනවසෙසතං දීපෙතීති ඉමිනා ඉමස්‌ස සබ්‌බ-සද්‌දස්‌ස සප්‌පදෙසතං දස්‌සෙති. සබ්‌බ-සද්‌දො හි සබ්‌බසබ්‌බං පදෙසසබ්‌බං ආයතනසබ්‌බං සක්‌කායසබ්‌බන්‌ති චතූසු විසයෙසු දිට්‌ඨප්‌පයොගො. තථා හෙස ‘‘සබ්‌බෙ ධම්‌මා සබ්‌බාකාරෙන බුද්‌ධස්‌ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්‌ඡන්‌තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.6) සබ්‌බසබ්‌බස්‌මිං ආගතො. ‘‘සබ්‌බෙසං වො, සාරිපුත්‌ත, සුභාසිතං පරියායෙනා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.345) පදෙසසබ්‌බස්‌මිං. ‘‘සබ්‌බං වො, භික්‌ඛවෙ, දෙසෙස්‌සාමි…පෙ.… චක්‌ඛුඤ්‌චෙව රූපා ච…පෙ.… මනො චෙව ධම්‌මා චා’’ති (සං. නි. 4.23) එත්‌ථ ආයතනසබ්‌බස්‌මිං. ‘‘සබ්‌බං සබ්‌බතො සඤ්‌ජානාතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.5) සක්‌කායසබ්‌බස්‌මිං. තත්‌ථ සබ්‌බසබ්‌බස්‌මිං ආගතො නිප්‌පදෙසො, ඉතරෙසු තීසුපි ආගතො සප්‌පදෙසො, ඉධ පන සක්‌කායසබ්‌බස්‌මිං වෙදිතබ්‌බො. තථා හි වක්‌ඛති ‘‘සක්‌කායපරියාපන්‌නා පන තෙභූමකධම්‌මාව අනවසෙසතො වෙදිතබ්‌බා’’ති (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.1 සුත්‌තනික්‌ඛෙපවණ්‌ණනා).

    Yena yena sambandhaṃ gacchati, tassa tassa anavasesataṃ dīpetīti iminā imassa sabba-saddassa sappadesataṃ dasseti. Sabba-saddo hi sabbasabbaṃ padesasabbaṃ āyatanasabbaṃ sakkāyasabbanti catūsu visayesu diṭṭhappayogo. Tathā hesa ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthamāgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.6) sabbasabbasmiṃ āgato. ‘‘Sabbesaṃ vo, sāriputta, subhāsitaṃ pariyāyenā’’tiādīsu (ma. ni. 1.345) padesasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… cakkhuñceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā cā’’ti (saṃ. ni. 4.23) ettha āyatanasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ sabbato sañjānātī’’tiādīsu (ma. ni. 1.5) sakkāyasabbasmiṃ. Tattha sabbasabbasmiṃ āgato nippadeso, itaresu tīsupi āgato sappadeso, idha pana sakkāyasabbasmiṃ veditabbo. Tathā hi vakkhati ‘‘sakkāyapariyāpannā pana tebhūmakadhammāva anavasesato veditabbā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 1.1 suttanikkhepavaṇṇanā).

    සච්‌චෙසූති අරියසච්‌චෙසු. එතෙ චතුරො ධම්‌මාති ඉදානි වුච්‌චමානෙ සච්‌චාදිකෙ චත්‌තාරො ධම්‌මෙ සන්‌ධාය වදති. තත්‌ථ සච්‌චන්‌ති වචීසච්‌චං. ඨිතීති වීරියං, ‘‘ධිතී’’ති වා පාඨො, සො එවත්‌ථො. චාගොති අලොභො. දිට්‌ඨං සො අතිවත්‌තතීති යස්‌මිං එතෙ සච්‌චාදයො ධම්‌මා උපලබ්‌භන්‌ති, සො දිට්‌ඨං අත්‌තනො අමිත්‌තං අතික්‌කමති, න තස්‌ස හත්‌ථතං ගච්‌ඡති, අථ ඛො නං අභිභවති එවාති අත්‌ථො. සභාවෙ වත්‌තති අසභාවධම්‌මස්‌ස කාරණාසම්‌භවතො. න හි නිස්‌සභාවා ධම්‌මා කෙනචි නිබ්‌බත්‌තීයන්‌ති. අත්‌තනො ලක්‌ඛණං ධාරෙන්‌තීති යදිපි ලක්‌ඛණවිනිමුත්‌තා ධම්‌මා නාම නත්‌ථි, තථාපි යථා දිට්‌ඨිතණ්‌හාපරිකප්‌පිතාකාරමත්‌තා අත්‌තසුභසුඛසස්‌සතාදයො, පකතියාදයො, දබ්‌බාදයො, ජීවාදයො, කායාදයො ලොකවොහාරමත්‌තසිද්‌ධා ගගණකුසුමාදයොව සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථතො න උපලබ්‌භන්‌ති, න එවමෙතෙ, එතෙ පන සච්‌චිකට්‌ඨපරමත්‌ථභූතා උපලබ්‌භන්‌ති, තතො එව සත්‌තාදිවිසෙසවිරහතො ධම්‌මමත්‌තා සභාවවන්‌තොති දස්‌සනත්‌ථං ‘‘අත්‌තනො ලක්‌ඛණං ධාරෙන්‌තී’’ති වුත්‌තං . භවති හි භෙදාභාවෙපි සුඛාවබොධනත්‌ථං උපචාරමත්‌තසිද්‌ධෙන භෙදෙන නිද්‌දෙසො යථා ‘‘සිලාපුත්‌තකස්‌ස සරීර’’න්‌ති. ධාරීයන්‌ති වා යථාසභාවතො අවධාරීයන්‌ති ඤායන්‌තීති ධම්‌මා, කක්‌ඛළඵුසනාදයො.

    Saccesūti ariyasaccesu. Ete caturo dhammāti idāni vuccamāne saccādike cattāro dhamme sandhāya vadati. Tattha saccanti vacīsaccaṃ. Ṭhitīti vīriyaṃ, ‘‘dhitī’’ti vā pāṭho, so evattho. Cāgoti alobho. Diṭṭhaṃ so ativattatīti yasmiṃ ete saccādayo dhammā upalabbhanti, so diṭṭhaṃ attano amittaṃ atikkamati, na tassa hatthataṃ gacchati, atha kho naṃ abhibhavati evāti attho. Sabhāve vattati asabhāvadhammassa kāraṇāsambhavato. Na hi nissabhāvā dhammā kenaci nibbattīyanti. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti yadipi lakkhaṇavinimuttā dhammā nāma natthi, tathāpi yathā diṭṭhitaṇhāparikappitākāramattā attasubhasukhasassatādayo, pakatiyādayo, dabbādayo, jīvādayo, kāyādayo lokavohāramattasiddhā gagaṇakusumādayova saccikaṭṭhaparamatthato na upalabbhanti, na evamete, ete pana saccikaṭṭhaparamatthabhūtā upalabbhanti, tato eva sattādivisesavirahato dhammamattā sabhāvavantoti dassanatthaṃ ‘‘attano lakkhaṇaṃ dhārentī’’ti vuttaṃ . Bhavati hi bhedābhāvepi sukhāvabodhanatthaṃ upacāramattasiddhena bhedena niddeso yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhārīyanti vā yathāsabhāvato avadhārīyanti ñāyantīti dhammā, kakkhaḷaphusanādayo.

    අසාධාරණහෙතුම්‌හීති අසාධාරණකාරණෙ, සක්‌කායධම්‌මෙසු තස්‌ස තස්‌ස ආවෙණිකපච්‌චයෙති අත්‌ථො. කිං පන තන්‌ති? තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො, අවිජ්‌ජාදයොපි වා. යථෙව හි පථවීආදීසු මඤ්‌ඤනාවත්‌ථූසු උප්‌පජ්‌ජමානා තණ්‌හාදයො මඤ්‌ඤනා තෙසං පවත්‌තියා මූලකාරණං, එවං අවිජ්‌ජාදයොපි. තථා හි ‘‘අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො’’තිආදිනා ‘‘අපරිඤ්‌ඤාතං තස්‌සාති වදාමී’’ති (ම. නි. 1.2) ‘‘නන්‌දී දුක්‌ඛස්‌ස මූල’’න්‌ති (ම. නි. 1.13) ච අන්‌වයතො, ‘‘ඛයා රාගස්‌ස…පෙ.… වීතමොහත්‌තා’’ති බ්‍යතිරෙකතො ච තෙසං මූලකාරණභාවො විභාවිතො.

    Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe, sakkāyadhammesu tassa tassa āveṇikapaccayeti attho. Kiṃ pana tanti? Taṇhāmānadiṭṭhiyo, avijjādayopi vā. Yatheva hi pathavīādīsu maññanāvatthūsu uppajjamānā taṇhādayo maññanā tesaṃ pavattiyā mūlakāraṇaṃ, evaṃ avijjādayopi. Tathā hi ‘‘assutavā puthujjano’’tiādinā ‘‘apariññātaṃ tassāti vadāmī’’ti (ma. ni. 1.2) ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti (ma. ni. 1.13) ca anvayato, ‘‘khayā rāgassa…pe… vītamohattā’’ti byatirekato ca tesaṃ mūlakāraṇabhāvo vibhāvito.

    පරියායෙති දෙසෙතබ්‌බමත්‌ථං අවගමෙති බොධයතීති පරියායො, දෙසනා. පරියායති අත්‌තනො ඵලං පරිග්‌ගහෙත්‌වා වත්‌තති තස්‌ස වා කාරණභාවං ගච්‌ඡතීති පරියායො, කාරණං. පරියායති අපරාපරං පරිවත්‌තතීති පරියායො, වාරො. එවං පරියායසද්‌දස්‌ස දෙසනාකාරණවාරෙසු පවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා. යථාරුතවසෙන අග්‌ගහෙත්‌වා නිද්‌ධාරෙත්‌වා ගහෙතබ්‌බත්‌ථං නෙය්‍යත්‌ථං. තෙභූමකා ධම්‌මාව අනවසෙසතො වෙදිතබ්‌බා මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුභූතානං සබ්‌බෙසං පථවීආදිධම්‌මානං අධිප්‌පෙතත්‌තා.

    Pariyāyeti desetabbamatthaṃ avagameti bodhayatīti pariyāyo, desanā. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā vattati tassa vā kāraṇabhāvaṃ gacchatīti pariyāyo, kāraṇaṃ. Pariyāyati aparāparaṃ parivattatīti pariyāyo, vāro. Evaṃ pariyāyasaddassa desanākāraṇavāresu pavatti veditabbā. Yathārutavasena aggahetvā niddhāretvā gahetabbatthaṃ neyyatthaṃ. Tebhūmakā dhammāva anavasesato veditabbā maññanāvatthubhūtānaṃ sabbesaṃ pathavīādidhammānaṃ adhippetattā.

    කාරණදෙසනන්‌ති කාරණඤාපනං දෙසනං. තං අත්‌ථන්‌ති තං සබ්‌බධම්‌මානං මූලකාරණසඞ්‌ඛාතං, කාරණදෙසනාසඞ්‌ඛාතං වා අත්‌ථං. තෙනෙවාහ ‘‘තං කාරණං තං දෙසන’’න්‌ති. එකත්‌ථමෙතන්‌ති එතං පදද්‌වයං එකත්‌ථං. සාධු-සද්‌දො එව හි ක-කාරෙන වඩ්‌ඪෙත්‌වා ‘‘සාධුක’’න්‌ති වුත්‌තො. තෙනෙව හි සාධුසද්‌දස්‌ස අත්‌ථං වදන්‌තෙන අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙන සාධුකසද්‌දො උදාහටො. ධම්‌මරුචීති පුඤ්‌ඤකාමො. පඤ්‌ඤාණවාති පඤ්‌ඤවා. අද්‌දුබ්‌භොති අදූසකො, අනුපඝාතකොති අත්‌ථො. ඉධාපීති ඉමස්‌මිං මූලපරියායසුත්‌තෙපි. අයන්‌ති සාධුකසද්‌දො. එත්‌ථෙව දළ්‌හීකම්‌මෙති සක්‌කච්‌චකිරියායං. ආණත්‌තියන්‌ති ආණාපනෙ. ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථා’’ති හි වුත්‌තෙ සාධුකසද්‌දෙන සවනමනසිකාරානං සක්‌කච්‌චකිරියා විය තදාණාපනම්‌පි වුත්‌තං හොති. ආයාචනත්‌ථතා විය චස්‌ස ආණාපනත්‌ථතා වෙදිතබ්‌බා.

    Kāraṇadesananti kāraṇañāpanaṃ desanaṃ. Taṃ atthanti taṃ sabbadhammānaṃ mūlakāraṇasaṅkhātaṃ, kāraṇadesanāsaṅkhātaṃ vā atthaṃ. Tenevāha ‘‘taṃ kāraṇaṃ taṃ desana’’nti. Ekatthametanti etaṃ padadvayaṃ ekatthaṃ. Sādhu-saddo eva hi ka-kārena vaḍḍhetvā ‘‘sādhuka’’nti vutto. Teneva hi sādhusaddassa atthaṃ vadantena atthuddhāravasena sādhukasaddo udāhaṭo. Dhammarucīti puññakāmo. Paññāṇavāti paññavā. Addubbhoti adūsako, anupaghātakoti attho. Idhāpīti imasmiṃ mūlapariyāyasuttepi. Ayanti sādhukasaddo. Ettheva daḷhīkammeti sakkaccakiriyāyaṃ. Āṇattiyanti āṇāpane. ‘‘Suṇātha sādhukaṃ manasi karothā’’ti hi vutte sādhukasaddena savanamanasikārānaṃ sakkaccakiriyā viya tadāṇāpanampi vuttaṃ hoti. Āyācanatthatā viya cassa āṇāpanatthatā veditabbā.

    ඉදානෙත්‌ථ එවං යොජනා වෙදිතබ්‌බාති සම්‌බන්‌ධො. සොතින්‌ද්‍රියවික්‌ඛෙපවාරණං සවනෙ නියොජනවසෙන කිරියන්‌තරපටිසෙධනභාවතො, සොතං ඔදහථාති අත්‌ථො. මනින්‌ද්‍රියවික්‌ඛෙපනිවාරණං අඤ්‌ඤචින්‌තාපටිසෙධනතො. පුරිමන්‌ති ‘‘සුණාථා’’ති පදං. එත්‌ථාති සුණාථ, මනසි කරොථා’’ති පදද්‌වයෙ, එතස්‌මිං වා අධිකාරෙ. බ්‍යඤ්‌ජනවිපල්‌ලාසග්‌ගාහවාරණං සොතද්‌වාරෙ වික්‌ඛෙපපටිබාහකත්‌තා. න හි යාථාවතො සුණන්‌තස්‌ස සද්‌දතො විපල්‌ලාසග්‌ගාහො හොති. අත්‌ථවිපල්‌ලාසග්‌ගාහවාරණං මනින්‌ද්‍රියවික්‌ඛෙපපටිබාහකත්‌තා. න හි සක්‌කච්‌චං ධම්‌මං උපධාරෙන්‌තස්‌ස අත්‌ථතො විපල්‌ලාසග්‌ගාහො හොති. ධම්‌මස්‌සවනෙ නියොජෙති සුණාථාති විදහනතො. ධාරණූපපරික්‌ඛාසූති උපපරික්‌ඛග්‌ගහණෙන තුලනතීරණාදිකෙ දිට්‌ඨියා ච සුප්‌පටිවෙධං සඞ්‌ගණ්‌හාති.

    Idānettha evaṃ yojanā veditabbāti sambandho. Sotindriyavikkhepavāraṇaṃ savane niyojanavasena kiriyantarapaṭisedhanabhāvato, sotaṃ odahathāti attho. Manindriyavikkhepanivāraṇaṃ aññacintāpaṭisedhanato. Purimanti ‘‘suṇāthā’’ti padaṃ. Etthāti suṇātha, manasi karothā’’ti padadvaye, etasmiṃ vā adhikāre. Byañjanavipallāsaggāhavāraṇaṃ sotadvāre vikkhepapaṭibāhakattā. Na hi yāthāvato suṇantassa saddato vipallāsaggāho hoti. Atthavipallāsaggāhavāraṇaṃ manindriyavikkhepapaṭibāhakattā. Na hi sakkaccaṃ dhammaṃ upadhārentassa atthato vipallāsaggāho hoti. Dhammassavane niyojeti suṇāthāti vidahanato. Dhāraṇūpaparikkhāsūti upaparikkhaggahaṇena tulanatīraṇādike diṭṭhiyā ca suppaṭivedhaṃ saṅgaṇhāti.

    සබ්‍යඤ්‌ජනොති එත්‌ථ යථාධිප්‌පෙතමත්‌ථං බ්‍යඤ්‌ජයතීති බ්‍යඤ්‌ජනං, සභාවනිරුත්‌ති. සහ බ්‍යඤ්‌ජනෙනාති සබ්‍යඤ්‌ජනො, බ්‍යඤ්‌ජනසම්‌පන්‌නොති අත්‌ථො. අරණීයතො උපගන්‌ධබ්‌බතො අනුට්‌ඨාතබ්‌බතො අත්‌ථො, චතුපාරිසුද්‌ධිසීලාදිකො. සහ අත්‌ථෙනාති සාත්‌ථො, අත්‌ථසම්‌පන්‌නොති අත්‌ථො. ධම්‌මගම්‌භීරොතිආදීසු ධම්‌මො නාම තන්‌ති. දෙසනා නාම තස්‌සා මනසා වවත්‌ථාපිතාය තන්‌තියා දෙසනා. අත්‌ථො නාම තන්‌තියා අත්‌ථො. පටිවෙධො නාම තන්‌තියා තන්‌තිඅත්‌ථස්‌ස ච යථාභූතාවබොධො. යස්‌මා චෙතෙ ධම්‌මදෙසනාඅත්‌ථපටිවෙධා සසාදීහි විය මහාසමුද්‌දො මන්‌දබුද්‌ධීහි දුක්‌ඛොගාළ්‌හා අලබ්‌භනෙය්‍යපතිට්‌ඨා ච, තස්‌මා ගම්‌භීරා. තෙන වුත්‌තං ‘‘යස්‌මා අයං ධම්‌මො…පෙ.… සාධුකං මනසි කරොථා’’ති. එත්‌ථ ච පටිවෙධස්‌ස දුක්‌කරභාවතො ධම්‌මත්‌ථානං දෙසනාඤාණස්‌ස දුක්‌කරභාවතො දෙසනාය දුක්‌ඛොගාහතා, පටිවෙධස්‌ස පන උප්‌පාදෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යත්‌තා තබ්‌බිසයඤාණුප්‌පත්‌තියා ච දුක්‌කරභාවතො දුක්‌ඛොගාහතා වෙදිතබ්‌බා.

    Sabyañjanoti ettha yathādhippetamatthaṃ byañjayatīti byañjanaṃ, sabhāvanirutti. Saha byañjanenāti sabyañjano, byañjanasampannoti attho. Araṇīyato upagandhabbato anuṭṭhātabbato attho, catupārisuddhisīlādiko. Saha atthenāti sāttho, atthasampannoti attho. Dhammagambhīrotiādīsu dhammo nāma tanti. Desanā nāma tassā manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Attho nāma tantiyā attho. Paṭivedho nāma tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Yasmā cete dhammadesanāatthapaṭivedhā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāḷhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tena vuttaṃ ‘‘yasmā ayaṃ dhammo…pe… sādhukaṃ manasi karothā’’ti. Ettha ca paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya dukkhogāhatā, paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.

    දෙසනං නාම උද්‌දිසනං. තස්‌ස නිද්‌දිසනං භාසනන්‌ති ඉධාධිප්‌පෙතන්‌ති ආහ ‘‘විත්‌ථාරතොපි නං භාසිස්‌සාමීති වුත්‌තං හොතී’’ති. පරිබ්‍යත්‌තං කථනං වා භාසනං. සාළිකායිව නිග්‌ඝොසොති සාළිකාය ආලාපො විය මධුරො කණ්‌ණසුඛො පෙමනීයො. පටිභානන්‌ති සද්‌දො. උදීරයීති උච්‌චාරීයති, වුච්‌චති වා.

    Desanaṃ nāma uddisanaṃ. Tassa niddisanaṃ bhāsananti idhādhippetanti āha ‘‘vitthāratopi naṃ bhāsissāmīti vuttaṃ hotī’’ti. Paribyattaṃ kathanaṃ vā bhāsanaṃ. Sāḷikāyiva nigghosoti sāḷikāya ālāpo viya madhuro kaṇṇasukho pemanīyo. Paṭibhānanti saddo. Udīrayīti uccārīyati, vuccati vā.

    එවං වුත්‌තෙ උස්‌සාහජාතාති එවං ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථ භාසිස්‌සාමී’’ති වුත්‌තෙ න කිර සත්‌ථා සඞ්‌ඛෙපෙනෙව දෙසෙස්‌සති, විත්‌ථාරෙනපි භාසිස්‌සතීති සඤ්‌ජාතුස්‌සාහා හට්‌ඨතුට්‌ඨා හුත්‌වා. ඉධාති ඉමිනා වුච්‌චමානඅධිකරණං තස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානභූතං අධිප්‌පෙතන්‌ති ආහ ‘‘දෙසාපදෙසෙ නිපාතො’’ති. ලොකන්‌ති ඔකාසලොකං. ඉධ තථාගතො ලොකෙති හි ජාතිඛෙත්‌තං, තත්‌ථාපි අයං චක්‌කවාළො අධිප්‌පෙතො. සමණොති සොතාපන්‌නො. දුතියො සමණොති සකදාගාමී. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘කතමො ච, භික්‌ඛවෙ, සමණො? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු තිණ්‌ණං සංයොජනානං පරික්‌ඛයා සොතාපන්‌නො හොතී’’ති (අ. නි. 4.241) ‘‘කතමො ච, භික්‌ඛවෙ, දුතියො සමණො? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු තිණ්‌ණං සංයොජනානං පරික්‌ඛයා රාගදොසමොහානං තනුත්‌තා සකදාගාමී හොතී’’ති ච (අ. නි. 4.241). ඉධෙව තිට්‌ඨමානස්‌සාති ඉමිස්‌සා එව ඉන්‌දසාලගුහායං තිට්‌ඨමානස්‌ස.

    Evaṃvutte ussāhajātāti evaṃ ‘‘suṇātha sādhukaṃ manasi karotha bhāsissāmī’’ti vutte na kira satthā saṅkhepeneva desessati, vitthārenapi bhāsissatīti sañjātussāhā haṭṭhatuṭṭhā hutvā. Idhāti iminā vuccamānaadhikaraṇaṃ tassa puggalassa uppattiṭṭhānabhūtaṃ adhippetanti āha ‘‘desāpadese nipāto’’ti. Lokanti okāsalokaṃ. Idha tathāgato loketi hi jātikhettaṃ, tatthāpi ayaṃ cakkavāḷo adhippeto. Samaṇoti sotāpanno. Dutiyo samaṇoti sakadāgāmī. Vuttañhetaṃ ‘‘katamo ca, bhikkhave, samaṇo? Idha, bhikkhave, bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hotī’’ti (a. ni. 4.241) ‘‘katamo ca, bhikkhave, dutiyo samaṇo? Idha, bhikkhave, bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā rāgadosamohānaṃ tanuttā sakadāgāmī hotī’’ti ca (a. ni. 4.241). Idheva tiṭṭhamānassāti imissā eva indasālaguhāyaṃ tiṭṭhamānassa.

    2. අස්‌සුතවාති එත්‌ථ (අ. නි. ටී. 1.1.51) සුතන්‌ති සොතද්‌වාරානුසාරෙන උපධාරිතං, උපධාරණං වා, සුතං අස්‌සත්‌ථීති සුතවා. වා-සද්‌දස්‌ස හි අත්‌ථො අත්‌ථිතාමත්‌තාදිවසෙන අනෙකවිධො. තථා හි ‘‘අන්‌තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.54; පටි. ම. 1.140) අත්‌ථිතාමත්‌තං අත්‌ථො. ‘‘ධනවා භොගවා, ලාභී අන්‌නස්‌සා’’ති ච ආදීසු බහුභාවො. ‘‘රොගවා හොති රොගාභිභූතො’’තිආදීසු කායාබාධො. ‘‘කුට්‌ඨී කුට්‌ඨචීවරෙනා’’තිආදීසු නින්‌දා, ‘‘ඉස්‌සුකී මච්‌ඡරී සඨො මායාවිනො කෙටුභිනො’’තිආදීසු අභිණ්‌හයොගො. ‘‘දණ්‌ඩී ඡත්‌තී අලම්‌බරී’’තිආදීසු (විසුද්‌ධි. 1.142) සංසග්‌ගො. ‘‘පණ්‌ඩිතො වාපි තෙන සො’’තිආදීසු (ධ. ප. 63) උපමානං, සදිසභාවොති අත්‌ථො. ‘‘තං වාපි ධීරා මුනිං වෙදයන්‌තී’’තිආදීසු (සු. නි. 213) සමුච්‌චයො. ‘‘කෙ වා ඉමෙ කස්‌ස වා’’තිආදීසු (පාරා. 296) සංසයො. ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්‍රාහ්‌මණානං සබ්‌බබාලො සබ්‌බමූළ්‌හො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.181) විභාවනො. ‘‘න වායං කුමාරො මත්‌තමඤ්‌ඤාසී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.154) පදපූරණං. ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්‌ඛවෙ, සමණා වා බ්‍රාහ්‌මණා වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.170) විකප්‌පො. ‘‘සක්‍යපුත්‌තස්‌ස සිරීමතො (දී. නි. 3.277), සීලවතො සීලසම්‌පත්‌තියා කල්‍යාණො කිත්‌තිසද්‌දො අබ්‌භුග්‌ගච්‌ඡතී’’ති (දී. නි. 2.150; 3.316; අ. නි. 5.213; මහාව. 285) ච ආදීසු පසංසා. ‘‘පඤ්‌ඤවා හොති උදයත්‌ථගාමිනියා පඤ්‌ඤාය සමන්‌නාගතො අරියාය නිබ්‌බෙධිකාය සම්‌මා දුක්‌ඛක්‌ඛයගාමිනියා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.317, 355) අතිසයො. ඉධාපි අතිසයො, පසංසා වා අත්‌ථො, තස්‌මා යස්‌ස පසංසිතං, අතිසයෙන වා සුතං අත්‌ථි, සො සුතවාති සංකිලෙසවිද්‌ධංසනසමත්‌ථං පරියත්‌තිධම්‌මස්‌සවනං, තං සුත්‌වා තථත්‌තාය පටිපත්‌ති ච ‘‘සුතවා’’ති ඉමිනා සද්‌දෙන පකාසිතා. අථ වා සොතබ්‌බයුත්‌තං සුත්‌වා කත්‌තබ්‌බනිප්‌ඵත්‌තිවසෙන සුණීති සුතවා, තප්‌පටික්‌ඛෙපෙන න සුතවාති අස්‌සුතවා.

    2.Assutavāti ettha (a. ni. ṭī. 1.1.51) sutanti sotadvārānusārena upadhāritaṃ, upadhāraṇaṃ vā, sutaṃ assatthīti sutavā. Vā-saddassa hi attho atthitāmattādivasena anekavidho. Tathā hi ‘‘antavā ayaṃ loko parivaṭumo’’tiādīsu (dī. ni. 1.54; paṭi. ma. 1.140) atthitāmattaṃ attho. ‘‘Dhanavā bhogavā, lābhī annassā’’ti ca ādīsu bahubhāvo. ‘‘Rogavā hoti rogābhibhūto’’tiādīsu kāyābādho. ‘‘Kuṭṭhī kuṭṭhacīvarenā’’tiādīsu nindā, ‘‘issukī maccharī saṭho māyāvino keṭubhino’’tiādīsu abhiṇhayogo. ‘‘Daṇḍī chattī alambarī’’tiādīsu (visuddhi. 1.142) saṃsaggo. ‘‘Paṇḍito vāpi tena so’’tiādīsu (dha. pa. 63) upamānaṃ, sadisabhāvoti attho. ‘‘Taṃ vāpi dhīrā muniṃ vedayantī’’tiādīsu (su. ni. 213) samuccayo. ‘‘Ke vā ime kassa vā’’tiādīsu (pārā. 296) saṃsayo. ‘‘Ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbabālo sabbamūḷho’’tiādīsu (dī. ni. 1.181) vibhāvano. ‘‘Na vāyaṃ kumāro mattamaññāsī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.154) padapūraṇaṃ. ‘‘Ye hi keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā’’tiādīsu (ma. ni. 1.170) vikappo. ‘‘Sakyaputtassa sirīmato (dī. ni. 3.277), sīlavato sīlasampattiyā kalyāṇo kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 2.150; 3.316; a. ni. 5.213; mahāva. 285) ca ādīsu pasaṃsā. ‘‘Paññavā hoti udayatthagāminiyā paññāya samannāgato ariyāya nibbedhikāya sammā dukkhakkhayagāminiyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.317, 355) atisayo. Idhāpi atisayo, pasaṃsā vā attho, tasmā yassa pasaṃsitaṃ, atisayena vā sutaṃ atthi, so sutavāti saṃkilesaviddhaṃsanasamatthaṃ pariyattidhammassavanaṃ, taṃ sutvā tathattāya paṭipatti ca ‘‘sutavā’’ti iminā saddena pakāsitā. Atha vā sotabbayuttaṃ sutvā kattabbanipphattivasena suṇīti sutavā, tappaṭikkhepena na sutavāti assutavā.

    අයඤ්‌හි අ-කාරො ‘‘අහෙතුකා ධම්‌මා (ධ. ස. 2.දුකමාතිකා), අභික්‌ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (පාචි. 1046, 1047) තංසහයොගනිවත්‌තියං ඉච්‌ඡිතො. ‘‘අපච්‌චයා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 7.දුකමාතිකා) තංසම්‌බන්‌ධීභාවනිවත්‌තියං. පච්‌චයුප්‌පන්‌නඤ්‌හි පච්‌චයසම්‌බන්‌ධීති අප්‌පච්‌චයුප්‌පන්‌නත්‌තා අතංසම්‌බන්‌ධිතා එත්‌ථ ජොතිතා. ‘‘අනිදස්‌සනා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 9.දුකමාතිකා) තංසභාවනිවත්‌තියං. නිදස්‌සනඤ්‌හි දට්‌ඨබ්‌බතා. අථ වා පස්‌සතීති නිදස්‌සනං, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං, තග්‌ගහෙතබ්‌බභාවනිවත්‌තියං යථා ‘‘අනාසවා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 15.දුකමාතිකා), ‘‘අප්‌පටිඝා ධම්‌මා (ධ. ස. 10.දුකමාතිකා), අනාරම්‌මණා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 55.දුකමාතිකා) තංකිච්‌චනිවත්‌තියං, ‘‘අරූපිනො ධම්‌මා (ධ. ස. 11.දුකමාතිකා) අචෙතසිකා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 57.දුකමාතිකා) තබ්‌භාවනිවත්‌තියං. තදඤ්‌ඤථා හි එත්‌ථ පකාසිතා. ‘‘අමනුස්‌සො’’ති තබ්‌භාවමත්‌තනිවත්‌තියං. මනුස්‌සමත්‌තං නත්‌ථි, අඤ්‌ඤං සමානන්‌ති. සදිසතා හි එත්‌ථ සූචිතා. ‘‘අස්‌සමණො සමණපටිඤ්‌ඤො, අනරියො’’ති (අ. නි. 3.13) ච තංසම්‌භාවනීයගුණනිවත්‌තියං. ගරහා හි ඉධ ඤායති. ‘‘කච්‌චි භොතො අනාමයං, අනුදරා කඤ්‌ඤා’’ති (ජා. 2.20.129) තදනප්‌පභාවනිවත්‌තියං, ‘‘අනුප්‌පන්‌නා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 17.තිකමාතිකා) තංසදිසභාවනිවත්‌තියං. අතීතානඤ්‌හි උප්‌පන්‌නපුබ්‌බත්‌තා උප්‌පාදිධම්‌මානඤ්‌ච පච්‌චයෙකදෙසනිප්‌ඵත්‌තියා ආරද්‌ධුප්‌පාදිභාවතො කාලවිමුත්‌තස්‌ස ච විජ්‌ජමානත්‌තා උප්‌පන්‌නානුකූලතා පගෙව පච්‌චුප්‌පන්‌නානන්‌ති තබ්‌බිදූරතාව එත්‌ථ විඤ්‌ඤායති ‘‘අසෙක්‌ඛා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. 11.තිකමාතිකා) තදපරියොසානනිවත්‌තියං. තන්‌නිට්‌ඨානඤ්‌හි එත්‌ථ පකාසිතන්‌ති. එවමනෙකෙසං අත්‌ථානං ජොතකො. ඉධ පන ‘‘අරූපිනො ධම්‌මා අචෙතසිකා ධම්‌මා’’තිආදීසු විය තබ්‌භාවනිවත්‌තියං දට්‌ඨබ්‌බො, අඤ්‌ඤත්‌ථෙති අත්‌ථො. එතෙනස්‌ස සුතාදිඤාණවිරහතං දස්‌සෙති. තෙන වුත්‌තං ‘‘ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්‍යො අස්‌සුතවා ඉතී’’ති.

    Ayañhi a-kāro ‘‘ahetukā dhammā (dha. sa. 2.dukamātikā), abhikkhuko āvāso’’tiādīsu (pāci. 1046, 1047) taṃsahayoganivattiyaṃ icchito. ‘‘Apaccayā dhammā’’ti (dha. sa. 7.dukamātikā) taṃsambandhībhāvanivattiyaṃ. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā ataṃsambandhitā ettha jotitā. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti (dha. sa. 9.dukamātikā) taṃsabhāvanivattiyaṃ. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha vā passatīti nidassanaṃ, cakkhuviññāṇaṃ, taggahetabbabhāvanivattiyaṃ yathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti (dha. sa. 15.dukamātikā), ‘‘appaṭighā dhammā (dha. sa. 10.dukamātikā), anārammaṇā dhammā’’ti (dha. sa. 55.dukamātikā) taṃkiccanivattiyaṃ, ‘‘arūpino dhammā (dha. sa. 11.dukamātikā) acetasikā dhammā’’ti (dha. sa. 57.dukamātikā) tabbhāvanivattiyaṃ. Tadaññathā hi ettha pakāsitā. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyaṃ. Manussamattaṃ natthi, aññaṃ samānanti. Sadisatā hi ettha sūcitā. ‘‘Assamaṇo samaṇapaṭiñño, anariyo’’ti (a. ni. 3.13) ca taṃsambhāvanīyaguṇanivattiyaṃ. Garahā hi idha ñāyati. ‘‘Kacci bhoto anāmayaṃ, anudarā kaññā’’ti (jā. 2.20.129) tadanappabhāvanivattiyaṃ, ‘‘anuppannā dhammā’’ti (dha. sa. 17.tikamātikā) taṃsadisabhāvanivattiyaṃ. Atītānañhi uppannapubbattā uppādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādibhāvato kālavimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā pageva paccuppannānanti tabbidūratāva ettha viññāyati ‘‘asekkhā dhammā’’ti (dha. sa. 11.tikamātikā) tadapariyosānanivattiyaṃ. Tanniṭṭhānañhi ettha pakāsitanti. Evamanekesaṃ atthānaṃ jotako. Idha pana ‘‘arūpino dhammā acetasikā dhammā’’tiādīsu viya tabbhāvanivattiyaṃ daṭṭhabbo, aññattheti attho. Etenassa sutādiñāṇavirahataṃ dasseti. Tena vuttaṃ ‘‘āgamādhigamābhāvā ñeyyo assutavā itī’’ti.

    ඉදානි තස්‌ස අත්‌ථං විවරන්‌තො යස්‌මා ඛන්‌ධධාත්‌වාදිකොසල්‌ලෙනපි මඤ්‌ඤනාපටිසෙධනසමත්‌ථං බාහුසච්‌චං හොති. යථාහ ‘‘කිත්‌තාවතා නු ඛො, භන්‌තෙ, බහුස්‌සුතො හොති? යතො ඛො භික්‌ඛු ඛන්‌ධකුසලො හොති ධාතු, ආයතන, පටිච්‌චසමුප්‌පාදකුසලො හොති, එත්‌තාවතා ඛො භික්‌ඛු බහුස්‌සුතො හොතී’’ති, තස්‌මා ‘‘යස්‌ස හි ඛන්‌ධධාතුආයතනසච්‌චපච්‌චයාකාරසතිපට්‌ඨානාදීසූතිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ වාචුග්‌ගතකරණං උග්‌ගහො. අත්‌ථපරිපුච්‌ඡනං පරිපුච්‌ඡා. කුසලෙහි සහ චොදනාපරිහරණවසෙන විනිච්‌ඡයකරණං විනිච්‌ඡයො. මග්‌ගඵලනිබ්‌බානානි අධිගමො.

    Idāni tassa atthaṃ vivaranto yasmā khandhadhātvādikosallenapi maññanāpaṭisedhanasamatthaṃ bāhusaccaṃ hoti. Yathāha ‘‘kittāvatā nu kho, bhante, bahussuto hoti? Yato kho bhikkhu khandhakusalo hoti dhātu, āyatana, paṭiccasamuppādakusalo hoti, ettāvatā kho bhikkhu bahussuto hotī’’ti, tasmā ‘‘yassa hi khandhadhātuāyatanasaccapaccayākārasatipaṭṭhānādīsūtiādi vuttaṃ. Tattha vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Atthaparipucchanaṃ paripucchā. Kusalehi saha codanāpariharaṇavasena vinicchayakaraṇaṃ vinicchayo. Maggaphalanibbānāni adhigamo.

    බහූනං (ධ. ස. මූලටී. 1007) නානප්‌පකාරානං කිලෙසසක්‌කායදිට්‌ඨීනං අවිහතත්‌තා තා ජනෙන්‌ති, තාහි වා ජනිතාති පුථුජ්‌ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්‌දො වදති. පුථු සත්‌ථාරානං මුඛමුල්‌ලොකිකාති එත්‌ථ පුථු ජනා සත්‌ථුපටිඤ්‌ඤා එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනාති වචනත්‌ථො. පුථු සබ්‌බගතීහි අවුට්‌ඨිතාති එත්‌ථ ජනෙතබ්‌බා, ජායන්‌ති වා එත්‌ථ සත්‌තාති ජනා, නානාගතියො, තා පුථූ එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්‌ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්‌ඛාරාදයො, තෙ එතෙසං පුථූ විජ්‌ජන්‌තීති පුථුජ්‌ජනා. අභිසඞ්‌ඛරණාදිඅත්‌ථො එව වා ජන-සද්‌දො දට්‌ඨබ්‌බො. ඔඝා කාමොඝාදයො. රාගග්‌ගිආදයො සන්‌තාපා. තෙ එව, සබ්‌බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්‌චසු කාමගුණෙසු රත්‌තාති එත්‌ථ ජායතීති ජනො, රාගො ගෙධොති එවමාදිකො, පුථු ජනො එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනා. පුථූසු වා ජනා ජාතා රත්‌තාති එවං රාගාදිඅත්‌ථො එව වා ජනසද්‌දො දට්‌ඨබ්‌බො. රත්‌තාති වත්‌ථං විය රඞ්‌ගජාතෙන චිත්‌තස්‌ස විපරිණාමකරෙන ඡන්‌දරාගෙන රත්‌තා සාරත්‌තා. ගිද්‌ධාති අභිකඞ්‌ඛනසභාවෙන අභිජ්‌ඣානෙන ගිද්‌ධා ගෙධං ආපන්‌නා. ගධිතාති ගන්‌ථිතා විය දුම්‌මොචනීයභාවෙන තත්‌ථ පටිබද්‌ධා. මුච්‌ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්‌ඤීභූතා විය අනඤ්‌ඤකිච්‌චා මුච්‌ඡං මොහමාපන්‌නා. අජ්‌ඣොසන්‌නාති අනඤ්‌ඤසාධාරණෙ විය කත්‌වා ගිලිත්‌වා පරිනිට්‌ඨපෙත්‌වා ඨිතා. ලග්‌ගාති වඞ්‌කදණ්‌ඩකෙ විය ආසත්‌තා මහාපලිපෙ වා යාව නාසිකග්‌ගා පලිපන්‌නපුරිසො විය උද්‌ධරිතුං අසක්‌කුණෙය්‍යභාවෙන නිමුග්‌ගා , ලගිතාති මක්‌කටාලෙපෙ ආලග්‌ගභාවෙන පච්‌චුඩ්‌ඩිතො විය මක්‌කටො පඤ්‌චන්‌නං ඉන්‌ද්‍රියානං වසෙන ආලග්‌ගිතා. පලිබුද්‌ධාති බද්‌ධා, උපද්‌දුතා වා. ආවුටාති ආවුනිතා, නිවුතාති නිවාරිතා. ඔවුතාති පලිගුණ්‌ඨිතා, පරියොනද්‌ධා වා. පිහිතාති පිදහිතා, පටිච්‌ඡන්‌නාති පටිච්‌ඡාදිතා. පටිකුජ්‌ජිතාති හෙට්‌ඨාමුඛජාතා. පුථූනං වා ගණනපථමතීතානන්‌තිආදිනා පුථු ජනො පුථුජ්‌ජනොති දස්‌සෙති.

    Bahūnaṃ (dha. sa. mūlaṭī. 1007) nānappakārānaṃ kilesasakkāyadiṭṭhīnaṃ avihatattā tā janenti, tāhi vā janitāti puthujjanā. Avighātameva vā jana-saddo vadati. Puthu satthārānaṃ mukhamullokikāti ettha puthu janā satthupaṭiññā etesanti puthujjanāti vacanattho. Puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti ettha janetabbā, jāyanti vā ettha sattāti janā, nānāgatiyo, tā puthū etesanti puthujjanā. Ito pare jāyanti etehīti janā, abhisaṅkhārādayo, te etesaṃ puthū vijjantīti puthujjanā. Abhisaṅkharaṇādiattho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Oghā kāmoghādayo. Rāgaggiādayo santāpā. Te eva, sabbepi vā kilesā pariḷāhā. Puthu pañcasu kāmaguṇesu rattāti ettha jāyatīti jano, rāgo gedhoti evamādiko, puthu jano etesanti puthujjanā. Puthūsu vā janā jātā rattāti evaṃ rāgādiattho eva vā janasaddo daṭṭhabbo. Rattāti vatthaṃ viya raṅgajātena cittassa vipariṇāmakarena chandarāgena rattā sārattā. Giddhāti abhikaṅkhanasabhāvena abhijjhānena giddhā gedhaṃ āpannā. Gadhitāti ganthitā viya dummocanīyabhāvena tattha paṭibaddhā. Mucchitāti kilesavasena visaññībhūtā viya anaññakiccā mucchaṃ mohamāpannā. Ajjhosannāti anaññasādhāraṇe viya katvā gilitvā pariniṭṭhapetvā ṭhitā. Laggāti vaṅkadaṇḍake viya āsattā mahāpalipe vā yāva nāsikaggā palipannapuriso viya uddharituṃ asakkuṇeyyabhāvena nimuggā , lagitāti makkaṭālepe ālaggabhāvena paccuḍḍito viya makkaṭo pañcannaṃ indriyānaṃ vasena ālaggitā. Palibuddhāti baddhā, upaddutā vā. Āvuṭāti āvunitā, nivutāti nivāritā. Ovutāti paliguṇṭhitā, pariyonaddhā vā. Pihitāti pidahitā, paṭicchannāti paṭicchāditā. Paṭikujjitāti heṭṭhāmukhajātā. Puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānantiādinā puthu jano puthujjanoti dasseti.

    ‘‘අස්‌සුතවා’’ති එතෙන අවිජ්‌ජන්‌ධතා වුත්‌තාති ආහ ‘‘අන්‌ධපුථුජ්‌ජනො වුත්‌තො හොතී’’ති. ආරකත්‌තා (සං. නි. ටී. 2.3.1) කිලෙසෙහි මග්‌ගෙන සමුච්‌ඡින්‌නත්‌තා. අනයෙති අවඩ්‌ඪියං, අනත්‌ථෙති අත්‌ථො. අනයෙ වා අනුපායෙ. නඉරියනතො අවත්‌තනතො. අයෙති වඩ්‌ඪියං, අත්‌ථෙ, උපායෙ වා. අරණීයතොති පයිරුපාසිතබ්‌බතො. නිරුත්‌තිනයෙන පදසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා පුරිමෙසු අත්‌ථවිකප්‌පෙසු. පච්‌ඡිමෙ පන සද්‌දසත්‌ථවසෙනපි. යදිපි අරිය-සද්‌දො ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්‌ධකායකම්‌මන්‌තා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.35) විසුද්‌ධාසයපයොගෙසු පුථුජ්‌ජනෙසුපි වත්‌තති. ඉධ පන අරියමග්‌ගාධිගමෙන සබ්‌බලොකුත්‌තරභාවෙන ච අරියභාවො අධිප්‌පෙතොති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘බුද්‌ධා’’තිආදි. තත්‌ථ ‘‘පච්‌චෙකබුද්‌ධා තථාගතසාවකා ච සප්‌පුරිසා’’ති ඉදං අරියා සප්‌පුරිසාති ඉධ වුත්‌තපදානං අත්‌ථං අසඞ්‌කරතො දස්‌සෙතුං වුත්‌තං. යස්‌මා පන නිප්‌පරියායතො අරියසප්‌පුරිසභාවා අභින්‌නසභාවා. තස්‌මා ‘‘සබ්‌බෙව වා’’තිආදි වුත්‌තං.

    ‘‘Assutavā’’ti etena avijjandhatā vuttāti āha ‘‘andhaputhujjano vutto hotī’’ti. Ārakattā (saṃ. ni. ṭī. 2.3.1) kilesehi maggena samucchinnattā. Anayeti avaḍḍhiyaṃ, anattheti attho. Anaye vā anupāye. Nairiyanato avattanato. Ayeti vaḍḍhiyaṃ, atthe, upāye vā. Araṇīyatoti payirupāsitabbato. Niruttinayena padasiddhi veditabbā purimesu atthavikappesu. Pacchime pana saddasatthavasenapi. Yadipi ariya-saddo ‘‘ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu (ma. ni. 1.35) visuddhāsayapayogesu puthujjanesupi vattati. Idha pana ariyamaggādhigamena sabbalokuttarabhāvena ca ariyabhāvo adhippetoti dassento āha ‘‘buddhā’’tiādi. Tattha ‘‘paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca sappurisā’’ti idaṃ ariyā sappurisāti idha vuttapadānaṃ atthaṃ asaṅkarato dassetuṃ vuttaṃ. Yasmā pana nippariyāyato ariyasappurisabhāvā abhinnasabhāvā. Tasmā ‘‘sabbeva vā’’tiādi vuttaṃ.

    එත්‌තාවතා හි බුද්‌ධසාවකො වුත්‌තො. තස්‌ස හි එකන්‌තෙන කල්‍යාණමිත්‌තො ඉච්‌ඡිතබ්‌බො පරතොඝොසමන්‌තරෙන පඨමමග්‌ගස්‌ස අනුප්‌පජ්‌ජනතො. විසෙසතො චස්‌ස භගවාව කල්‍යාණමිත්‌තො අධිප්‌පෙතො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘මමඤ්‌හි, ආනන්‌ද, කල්‍යාණමිත්‌තං ආගම්‌ම ජාතිධම්‌මා සත්‌තා ජාතියා පරිමුච්‌චන්‌තී’’තිආදි (සං. නි. 5.2). සො එව ච අවෙච්‌චපසාදාධිගමෙන දළ්‌හභත්‌ති නාම. වුත්‌තම්‌පි චෙතං ‘‘යං මයා සාවකානං සික්‌ඛාපදං පඤ්‌ඤත්‌තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්‌කමන්‌තී’’ති (උදා. 45). කතඤ්‌ඤුතාදීහි පච්‌චෙකබුද්‌ධා බුද්‌ධාති එත්‌ථ කතං ජානාතීති කතඤ්‌ඤූ. කතං විදිතං පාකටං කරොතීති කතවෙදී. අනෙකෙසුපි හි කප්‌පසතසහස්‌සෙසු කතං උපකාරං ජානන්‌ති පච්‌චෙකබුද්‌ධා පාකටඤ්‌ච කරොන්‌ති සතිජනනආමිසපටිග්‌ගහණාදිනා , තථා සංසාරදුක්‌ඛදුක්‌ඛිතස්‌ස සක්‌කච්‌චං කරොන්‌ති කිච්‌චං, යං අත්‌තනා කාතුං සක්‌කා. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො පන කප්‌පානං අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යසහස්‌සෙසුපි කතං උපකාරං මග්‌ගඵලානං උපනිස්‌සයඤ්‌ච ජානාති, පාකටඤ්‌ච කරොති, සීහො විය ච එවං සබ්‌බත්‌ථ සක්‌කච්‌චමෙව ධම්‌මදෙසනං කරොන්‌තො බුද්‌ධකිච්‌චං කරොති. යාය පටිපත්‌තියා දිට්‌ඨා නාම හොන්‌ති, තස්‌සා අප්‌පටිපජ්‌ජනභාවො, තත්‌ථ ච ආදරාභාවො අරියානං අදස්‌සනසීලතා ච, න ච දස්‌සනෙ සාධුකාරිතා ච වෙදිතබ්‌බා. චක්‌ඛුනා අදස්‌සාවීති එත්‌ත චක්‌ඛු නාම න මංසචක්‌ඛු එව, අථ ඛො දිබ්‌බචක්‌ඛුපීති ආහ ‘‘දිබ්‌බචක්‌ඛුනා වා’’ති. අරියභාවොති යෙහි යොගතො ‘‘අරියා’’ති වුච්‌චන්‌ති. තෙ මග්‌ගඵලධම්‌මා දට්‌ඨබ්‌බා.

    Ettāvatāhi buddhasāvako vutto. Tassa hi ekantena kalyāṇamitto icchitabbo paratoghosamantarena paṭhamamaggassa anuppajjanato. Visesato cassa bhagavāva kalyāṇamitto adhippeto. Vuttañhetaṃ ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 5.2). So eva ca aveccapasādādhigamena daḷhabhatti nāma. Vuttampi cetaṃ ‘‘yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45). Kataññutādīhi paccekabuddhā buddhāti ettha kataṃ jānātīti kataññū. Kataṃ viditaṃ pākaṭaṃ karotīti katavedī. Anekesupi hi kappasatasahassesu kataṃ upakāraṃ jānanti paccekabuddhā pākaṭañca karonti satijananaāmisapaṭiggahaṇādinā , tathā saṃsāradukkhadukkhitassa sakkaccaṃ karonti kiccaṃ, yaṃ attanā kātuṃ sakkā. Sammāsambuddho pana kappānaṃ asaṅkhyeyyasahassesupi kataṃ upakāraṃ maggaphalānaṃ upanissayañca jānāti, pākaṭañca karoti, sīho viya ca evaṃ sabbattha sakkaccameva dhammadesanaṃ karonto buddhakiccaṃ karoti. Yāya paṭipattiyā diṭṭhā nāma honti, tassā appaṭipajjanabhāvo, tattha ca ādarābhāvo ariyānaṃ adassanasīlatā ca, na ca dassane sādhukāritā ca veditabbā. Cakkhunā adassāvīti etta cakkhu nāma na maṃsacakkhu eva, atha kho dibbacakkhupīti āha ‘‘dibbacakkhunā vā’’ti. Ariyabhāvoti yehi yogato ‘‘ariyā’’ti vuccanti. Te maggaphaladhammā daṭṭhabbā.

    තත්‍රාති ඤාණදස්‌සනස්‌සෙව දස්‌සනභාවෙ. වත්‌ථූති අධිප්‌පෙතත්‌ථඤාපනකාරණං. එවං වුත්‌තෙපීති එවං අඤ්‌ඤාපදෙසෙන අත්‌තූපනායිකං කත්‌වා වුත්‌තෙපි. ධම්‌මන්‌ති ලොකුත්‌තරධම්‌මං, චතුසච්‌චධම්‌මං වා. අරියකරධම්‌මා අනිච්‌චානුපස්‌සනාදයො විපස්‌සියමානා අනිච්‌චාදයො, චත්‌තාරි වා අරියසච්‌චානි.

    Tatrāti ñāṇadassanasseva dassanabhāve. Vatthūti adhippetatthañāpanakāraṇaṃ. Evaṃ vuttepīti evaṃ aññāpadesena attūpanāyikaṃ katvā vuttepi. Dhammanti lokuttaradhammaṃ, catusaccadhammaṃ vā. Ariyakaradhammā aniccānupassanādayo vipassiyamānā aniccādayo, cattāri vā ariyasaccāni.

    අවිනීතොති න විනීතො, අධිසීලසික්‌ඛාදිවසෙන න සික්‌ඛිතො. යෙසං සංවරවිනයාදීනං අභාවෙන අයං අවිනීතොති වුච්‌චති, තෙ තාව දස්‌සෙතුං ‘‘දුවිධො විනයො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සීලසංවරොති පාතිමොක්‌ඛසංවරො වෙදිතබ්‌බො, සො ච අත්‌ථතො කායිකවාචසිකො අවීතික්‌කමො. සතිසංවරොති ඉන්‌ද්‍රියරක්‌ඛා, සා ච තථාපවත්‌තා සති එව. ඤාණසංවරොති ‘‘සොතානං සංවරං බ්‍රූමී’’ති (සු. නි. 1040) වත්‌වා ‘‘පඤ්‌ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනතො සොතසඞ්‌ඛාතානං තණ්‌හාදිට්‌ඨිදුච්‌චරිතඅවිජ්‌ජාඅවසිට්‌ඨකිලෙසානං සංවරො පිදහනං සමුච්‌ඡෙදඤාණන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඛන්‌තිසංවරොති අධිවාසනා, සා ච තථාපවත්‌තා ඛන්‌ධා, අදොසො වා. පඤ්‌ඤාති එකෙ, තං අට්‌ඨකථාය විරුජ්‌ඣති. වීරියසංවරො කාමවිතක්‌කාදීනං විනොදනවසෙන පවත්‌තං වීරියමෙව. තෙන තෙන ගුණඞ්‌ගෙන තස්‌ස තස්‌ස අගුණඞ්‌ගස්‌ස පහානං තදඞ්‌ගපහානං. වික්‌ඛම්‌භනෙන පහානං වික්‌ඛම්‌භනපහානං. සෙසපදත්‌ථයෙපි එසෙව නයො.

    Avinītoti na vinīto, adhisīlasikkhādivasena na sikkhito. Yesaṃ saṃvaravinayādīnaṃ abhāvena ayaṃ avinītoti vuccati, te tāva dassetuṃ ‘‘duvidho vinayo nāmā’’tiādimāha. Tattha sīlasaṃvaroti pātimokkhasaṃvaro veditabbo, so ca atthato kāyikavācasiko avītikkamo. Satisaṃvaroti indriyarakkhā, sā ca tathāpavattā sati eva. Ñāṇasaṃvaroti ‘‘sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti (su. ni. 1040) vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vacanato sotasaṅkhātānaṃ taṇhādiṭṭhiduccaritaavijjāavasiṭṭhakilesānaṃ saṃvaro pidahanaṃ samucchedañāṇanti veditabbaṃ. Khantisaṃvaroti adhivāsanā, sā ca tathāpavattā khandhā, adoso vā. Paññāti eke, taṃ aṭṭhakathāya virujjhati. Vīriyasaṃvaro kāmavitakkādīnaṃ vinodanavasena pavattaṃ vīriyameva. Tena tena guṇaṅgena tassa tassa aguṇaṅgassa pahānaṃ tadaṅgapahānaṃ. Vikkhambhanena pahānaṃ vikkhambhanapahānaṃ. Sesapadatthayepi eseva nayo.

    ඉමිනා පාතිමොක්‌ඛසංවරෙනාතිආදි සීලසංවරාදීනං විවරණං. තත්‌ථ සමුපෙතොති එත්‌ථ ඉති-සද්‌දො ආදිසත්‌ථො. තෙන ‘‘සහගතො සමුපගතො’’තිආදිනා විභඞ්‌ගෙ (විභ. 511) ආගතං සංවරවිභඞ්‌ගං දස්‌සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. යං පනෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං, තං අනන්‌තරසුත්‌තෙ ආවි භවිස්‌සති.

    Iminā pātimokkhasaṃvarenātiādi sīlasaṃvarādīnaṃ vivaraṇaṃ. Tattha samupetoti ettha iti-saddo ādisattho. Tena ‘‘sahagato samupagato’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 511) āgataṃ saṃvaravibhaṅgaṃ dasseti. Esa nayo sesesupi. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ anantarasutte āvi bhavissati.

    කායදුච්‌චරිතාදීනන්‌ති දුස්‌සීල්‍යසඞ්‌ඛාතානං කායවචීදුච්‌චරිතාදීනං මුට්‌ඨස්‌සච්‌චසඞ්‌ඛාතස්‌ස පමාදස්‌ස අභිජ්‌ඣාදීනං වා අක්‌ඛන්‌තිඅඤ්‌ඤාණකොසජ්‌ජානඤ්‌ච. සංවරණතොති පිදහනතො ථකනතො. විනයනතොති කායවාචාචිත්‌තානං විරූපප්‌පවත්‌තියා විනයනතො අපනයනතො, කායදුච්‌චරිතාදීනං වා විනයනතො, කායාදීනං වා ජිම්‌හප්‌පවත්‌තිං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උජුකං නයනතොති අත්‌ථො. පච්‌චයසමවායෙ උප්‌පජ්‌ජනාරහානං කායදුච්‌චරිතාදීනං තථා තථා අනුප්‌පාදනමෙව සංවරණං විනයනඤ්‌ච වෙදිතබ්‌බං.

    Kāyaduccaritādīnanti dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritādīnaṃ muṭṭhassaccasaṅkhātassa pamādassa abhijjhādīnaṃ vā akkhantiaññāṇakosajjānañca. Saṃvaraṇatoti pidahanato thakanato. Vinayanatoti kāyavācācittānaṃ virūpappavattiyā vinayanato apanayanato, kāyaduccaritādīnaṃ vā vinayanato, kāyādīnaṃ vā jimhappavattiṃ vicchinditvā ujukaṃ nayanatoti attho. Paccayasamavāye uppajjanārahānaṃ kāyaduccaritādīnaṃ tathā tathā anuppādanameva saṃvaraṇaṃ vinayanañca veditabbaṃ.

    යං පහානන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. ‘‘නාමරූපපරිච්‌ඡෙදාදීසු විපස්‌සනාඤාණෙසූ’’ති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු නාමරූපපරිච්‌ඡෙදපච්‌චයපරිග්‌ගහකඞ්‌ඛාවිතරණානි න විපස්‌සනාඤාණානි සම්‌මසනාකාරෙන අප්‌පවත්‌තනතො? සච්‌චමෙතං. විපස්‌සනාඤාණස්‌ස පන අධිට්‌ඨානභාවතො එවං වුත්‌තං. ‘‘නාමරූපමත්‌තමිදං, නත්‌ථි එත්‌ථ අත්‌තා වා අත්‌තනියං වා’’ති එවං පවත්‌තඤාණං නාමරූපවවත්‌ථානං. සති විජ්‌ජමානෙ ඛන්‌ධපඤ්‌චකසඞ්‌ඛාතෙ කායෙ, සයං වා සතී තස්‌මිං කායෙ දිට්‌ඨීති සක්‌කායදිට්‌ඨි. ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’ති (සං. නි. 3.81; 4.345) එවං පවත්‌තා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨි. තස්‌සෙව රූපාරූපස්‌ස කම්‌මාවිජ්‌ජාදිපච්‌චයපරිග්‌ගණ්‌හනඤාණං පච්‌චයපරිග්‌ගහො. ‘‘නත්‌ථි හෙතු නත්‌ථි පච්‌චයො සත්‌තානං සංකිලෙසායා’’ති (දී. නි. 1.168) ආදිනයප්‌පවත්‌තා අහෙතුකදිට්‌ඨි. ‘‘ඉස්‌සරපුරිසපජාපතිපකතිඅණුකාලාදීහි ලොකො පවත්‌තති නිවත්‌තති චා’’ති පවත්‌තා විසමහෙතුදිට්‌ඨි. තස්‌සෙවාති පච්‌චයපරිග්‌ගහස්‌සෙව. කඞ්‌ඛාවිතරණෙනාති යථා එතරහි නාමරූපස්‌ස කම්‌මාදිපච්‌චයතො උප්‌පත්‌ති, එවං අතීතානාගතෙසුපීති තීසුපි කාලෙසු විචිකිච්‌ඡාපනයනඤාණෙන. කථංකථීභාවස්‌සාති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්‌ධාන’’න්‌ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ආදිනයප්‌පවත්‌තාය සංසයප්‌පවත්‌තියා. කලාපසම්‌මසනෙනාති ‘‘යං කිඤ්‌චි රූපං අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌න’’න්‌තිආදිනා (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86, 89) ඛන්‌ධපඤ්‌චකං එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්‌ඛිපිත්‌වා සම්‌මසනවසෙන පවත්‌තෙන නයවිපස්‌සනාඤාණෙන . අහං මමාති ගාහස්‌සාති අත්‌තත්‌තනියගහණස්‌ස. මග්‌ගාමග්‌ගවවත්‌ථානෙනාති මග්‌ගාමග්‌ගඤාණවිසුද්‌ධියා. අමග්‌ගෙ මග්‌ගසඤ්‌ඤායාති ඔභාසාදිකෙ අමග්‌ගෙ ‘‘මග්‌ගො’’ති උප්‌පන්‌නසඤ්‌ඤාය.

    Yaṃ pahānanti sambandho. ‘‘Nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesū’’ti kasmā vuttaṃ, nanu nāmarūpaparicchedapaccayapariggahakaṅkhāvitaraṇāni na vipassanāñāṇāni sammasanākārena appavattanato? Saccametaṃ. Vipassanāñāṇassa pana adhiṭṭhānabhāvato evaṃ vuttaṃ. ‘‘Nāmarūpamattamidaṃ, natthi ettha attā vā attaniyaṃ vā’’ti evaṃ pavattañāṇaṃ nāmarūpavavatthānaṃ. Sati vijjamāne khandhapañcakasaṅkhāte kāye, sayaṃ vā satī tasmiṃ kāye diṭṭhīti sakkāyadiṭṭhi. ‘‘Rūpaṃ attato samanupassatī’’ti (saṃ. ni. 3.81; 4.345) evaṃ pavattā micchādiṭṭhi. Tasseva rūpārūpassa kammāvijjādipaccayapariggaṇhanañāṇaṃ paccayapariggaho. ‘‘Natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’ti (dī. ni. 1.168) ādinayappavattā ahetukadiṭṭhi. ‘‘Issarapurisapajāpatipakatiaṇukālādīhi loko pavattati nivattati cā’’ti pavattā visamahetudiṭṭhi. Tassevāti paccayapariggahasseva. Kaṅkhāvitaraṇenāti yathā etarahi nāmarūpassa kammādipaccayato uppatti, evaṃ atītānāgatesupīti tīsupi kālesu vicikicchāpanayanañāṇena. Kathaṃkathībhāvassāti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’nti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) ādinayappavattāya saṃsayappavattiyā. Kalāpasammasanenāti ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādinā (ma. ni. 1.361; 2.113; 3.86, 89) khandhapañcakaṃ ekādasasu okāsesu pakkhipitvā sammasanavasena pavattena nayavipassanāñāṇena . Ahaṃ mamāti gāhassāti attattaniyagahaṇassa. Maggāmaggavavatthānenāti maggāmaggañāṇavisuddhiyā. Amagge maggasaññāyāti obhāsādike amagge ‘‘maggo’’ti uppannasaññāya.

    යස්‌මා සම්‌මදෙව සඞ්‌ඛාරානං උදයං පස්‌සන්‌තො ‘‘එවමෙව සඞ්‌ඛාරා අනුරූපකාරණතො උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, න පන උච්‌ඡිජ්‌ජන්‌තී’’ති ගණ්‌හාති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘උදයදස්‌සනෙන උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨියා’’ති. යස්‌මා පන සඞ්‌ඛාරානං වයං පස්‌සන්‌තො ‘‘යදිපිමෙ සඞ්‌ඛාරා අවිච්‌ඡින්‌නා වත්‌තන්‌ති, උප්‌පන්‌නුප්‌පන්‌නා පන අප්‌පටිසන්‌ධිකා නිරුජ්‌ඣන්‌තෙ වා’’ති පස්‌සති, තස්‌සෙවං පස්‌සතො කුතො සස්‌සතග්‌ගාහො, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘වයදස්‌සනෙන සස්‌සතදිට්‌ඨියා’’ති. භයදස්‌සනෙනාති භයතුපට්‌ඨානඤාණෙන. සභයෙති සබ්‌බභයානං ආකරභාවතො සකලදුක්‌ඛවූපසමසඞ්‌ඛාතස්‌ස පරමස්‌සාසස්‌ස පටිපක්‌ඛභාවතො ච සභයෙ ඛන්‌ධපඤ්‌චකෙ. අභයසඤ්‌ඤායාති ‘‘අභයං ඛෙම’’න්‌ති උප්‌පන්‌නසඤ්‌ඤාය. අස්‌සාදසඤ්‌ඤා නාම පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු අස්‌සාදවසෙන පවත්‌තසඤ්‌ඤා, යා ‘‘ආලයාභිනිවෙසො’’තිපි වුච්‌චති. අභිරතිසඤ්‌ඤා තත්‌ථෙව අභිරතිවසෙන පවත්‌තසඤ්‌ඤා, යා ‘‘නන්‌දී’’තිපි වුච්‌චති. අමුච්‌චිතුකම්‍යතා ආදානං. අනුපෙක්‌ඛා සඞ්‌ඛාරෙහි අනිබ්‌බින්‌දනං, සාලයතාති අත්‌ථො. ධම්‌මට්‌ඨිතියං පටිච්‌චසමුප්‌පාදෙ පටිලොමභාවො සස්‌සතුච්‌ඡෙදග්‌ගාහො, පච්‌චයාකාරපටිච්‌ඡාදකමොහො වා, නිබ්‌බානෙ පටිලොමභාවො සඞ්‌ඛාරෙසු රති, නිබ්‌බානපටිච්‌ඡාදකමොහො වා. සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තග්‌ගාහොති යාදිසස්‌ස කිලෙසස්‌ස අප්‌පහීනත්‌තා විපස්‌සනා සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තං න මුඤ්‌චති, සො කිලෙසො, යො ‘‘සංයොගාභිනිවෙසො’’තිපි වුච්‌චති. සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තග්‌ගහණස්‌ස අතික්‌කමනමෙව වා පහානං.

    Yasmā sammadeva saṅkhārānaṃ udayaṃ passanto ‘‘evameva saṅkhārā anurūpakāraṇato uppajjanti, na pana ucchijjantī’’ti gaṇhāti, tasmā vuttaṃ ‘‘udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā’’ti. Yasmā pana saṅkhārānaṃ vayaṃ passanto ‘‘yadipime saṅkhārā avicchinnā vattanti, uppannuppannā pana appaṭisandhikā nirujjhante vā’’ti passati, tassevaṃ passato kuto sassataggāho, tasmā vuttaṃ ‘‘vayadassanena sassatadiṭṭhiyā’’ti. Bhayadassanenāti bhayatupaṭṭhānañāṇena. Sabhayeti sabbabhayānaṃ ākarabhāvato sakaladukkhavūpasamasaṅkhātassa paramassāsassa paṭipakkhabhāvato ca sabhaye khandhapañcake. Abhayasaññāyāti ‘‘abhayaṃ khema’’nti uppannasaññāya. Assādasaññā nāma pañcupādānakkhandhesu assādavasena pavattasaññā, yā ‘‘ālayābhiniveso’’tipi vuccati. Abhiratisaññā tattheva abhirativasena pavattasaññā, yā ‘‘nandī’’tipi vuccati. Amuccitukamyatā ādānaṃ. Anupekkhā saṅkhārehi anibbindanaṃ, sālayatāti attho. Dhammaṭṭhitiyaṃ paṭiccasamuppāde paṭilomabhāvo sassatucchedaggāho, paccayākārapaṭicchādakamoho vā, nibbāne paṭilomabhāvo saṅkhāresu rati, nibbānapaṭicchādakamoho vā. Saṅkhāranimittaggāhoti yādisassa kilesassa appahīnattā vipassanā saṅkhāranimittaṃ na muñcati, so kileso, yo ‘‘saṃyogābhiniveso’’tipi vuccati. Saṅkhāranimittaggahaṇassa atikkamanameva vā pahānaṃ.

    පවත්‌ති එව පවත්‌තිභාවො, පරියුට්‌ඨානන්‌ති අත්‌ථො. නීවරණාදිධම්‌මානන්‌ති එත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන නීවරණපක්‌ඛියා කිලෙසා විතක්‌කවිචාරාදයො ච ගය්‌හන්‌ති.

    Pavatti eva pavattibhāvo, pariyuṭṭhānanti attho. Nīvaraṇādidhammānanti ettha ādi-saddena nīvaraṇapakkhiyā kilesā vitakkavicārādayo ca gayhanti.

    චතුන්‌නං අරියමග්‌ගානං භාවිතත්‌තා අච්‌චන්‌තං අප්‌පවත්‌තිභාවෙන යං පහානන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. කෙන පහානන්‌ති? අරියමග්‌ගෙහෙවාති විඤ්‌ඤායමානොයමත්‌ථො තෙසං භාවිතත්‌තා අප්‌පවත්‌තිවචනතො. සමුදයපක්‌ඛිකස්‌සාති එත්‌ථ චත්‌තාරොපි මග්‌ගා චතුසච්‌චාභිසමයාති කත්‌වා තෙහි පහාතබ්‌බෙන තෙන තෙන සමුදයෙන සහ පහාතබ්‌බත්‌තා සමුදයසභාගත්‌තා, සච්‌චවිභඞ්‌ගෙ ච සබ්‌බකිලෙසානං සමුදයභාවස්‌ස වුත්‌තත්‌තා ‘‘සමුදයපක්‌ඛිකා’’ති දිට්‌ඨිආදයො වුච්‌චන්‌ති. පටිප්‌පස්‌සද්‌ධත්‌තං වුපසන්‌තතා. සඞ්‌ඛතනිස්‌සටතා සඞ්‌ඛාරසභාවාභාවො. පහීනසබ්‌බසඞ්‌ඛතන්‌ති විරහිතසබ්‌බසඞ්‌ඛතං, විසඞ්‌ඛාරන්‌ති අත්‌ථො. පහානඤ්‌ච තං විනයො චාති පහානවිනයො පුරිමෙන අත්‌ථෙන, දුතියෙන පන පහීයතීති පහානං, තස්‌ස විනයොති යොජෙතබ්‌බං.

    Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā accantaṃ appavattibhāvena yaṃ pahānanti sambandho. Kena pahānanti? Ariyamaggehevāti viññāyamānoyamattho tesaṃ bhāvitattā appavattivacanato. Samudayapakkhikassāti ettha cattāropi maggā catusaccābhisamayāti katvā tehi pahātabbena tena tena samudayena saha pahātabbattā samudayasabhāgattā, saccavibhaṅge ca sabbakilesānaṃ samudayabhāvassa vuttattā ‘‘samudayapakkhikā’’ti diṭṭhiādayo vuccanti. Paṭippassaddhattaṃ vupasantatā. Saṅkhatanissaṭatā saṅkhārasabhāvābhāvo. Pahīnasabbasaṅkhatanti virahitasabbasaṅkhataṃ, visaṅkhāranti attho. Pahānañca taṃ vinayo cāti pahānavinayo purimena atthena, dutiyena pana pahīyatīti pahānaṃ, tassa vinayoti yojetabbaṃ.

    භින්‌නසංවරත්‌තාති නට්‌ඨසංවරත්‌තා, සංවරාභාවතොති අත්‌ථො. තෙන අසමාදින්‌නසංවරොපි සඞ්‌ගහිතො හොති. සමාදානෙන හි සම්‌පාදෙතබ්‌බො සංවරො තදභාවෙ න හොතීති. එවඤ්‌හි ලොකෙ වත්‌තාරො හොන්‌ති ‘‘මහා වත නො භොගො, සො නට්‌ඨො තථා අකතත්‌තා’’ති. අරියෙති අරියො. පච්‌චත්‌තවචනඤ්‌හෙතං. එසෙසෙති එසො සො එව, අත්‌ථතො අනඤ්‌ඤොති අත්‌ථො. තජ්‌ජාතෙති අත්‌ථතො තංසභාවො, සප්‌පුරිසො අරියසභාවො, අරියො ච සප්‌පුරිසසභාවොති අත්‌ථො.

    Bhinnasaṃvarattāti naṭṭhasaṃvarattā, saṃvarābhāvatoti attho. Tena asamādinnasaṃvaropi saṅgahito hoti. Samādānena hi sampādetabbo saṃvaro tadabhāve na hotīti. Evañhi loke vattāro honti ‘‘mahā vata no bhogo, so naṭṭho tathā akatattā’’ti. Ariyeti ariyo. Paccattavacanañhetaṃ. Eseseti eso so eva, atthato anaññoti attho. Tajjāteti atthato taṃsabhāvo, sappuriso ariyasabhāvo, ariyo ca sappurisasabhāvoti attho.

    තං අත්‌ථන්‌ති ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එවං වුත්‌තමත්‌ථං. කස්‌මා පනෙත්‌ථ පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා දෙසනා කතාති? යදෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං, තං ‘‘යස්‌මා පුථුජ්‌ජනො අපරිඤ්‌ඤාතවත්‌ථුකො’’තිආදිනා (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.2) සයමෙව වක්‌ඛති. ධම්‌මො අධිට්‌ඨානං එතිස්‌සාති ධම්‌මාධිට්‌ඨානා, සභාවධම්‌මෙ නිස්‌සාය පවත්‌තිතදෙසනා. ධම්‌මවසෙනෙව පවත්‌තා පඨමා, පුග්‌ගලවසෙන උට්‌ඨහිත්‌වා පුග්‌ගලවසෙනෙව ගතා තතියා, ඉතරා ධම්‌මපුග්‌ගලානං වොමිස්‌සකවසෙන. කස්‌මා පන භගවා එවං විභාගෙන ධම්‌මං දෙසෙතීති? වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයෙන දෙසනාවිලාසෙන ච. යෙ හි වෙනෙය්‍යා ධම්‌මාධිට්‌ඨානාය ධම්‌මදෙසනාය සුඛෙන අත්‌ථං පටිවිජ්‌ඣන්‌ති, තෙසං තථා ධම්‌මං දෙසෙති. එස නයො සබ්‌බත්‌ථ. යස්‌සා ච ධම්‌මධාතුයා සුප්‌පටිවිද්‌ධත්‌තා දෙසනාවිලාසප්‌පත්‌තො හොති, සායං සුප්‌පටිවිද්‌ධා, තස්‌මා දෙසනාවිලාසප්‌පත්‌තො ධම්‌මිස්‌සරො ධම්‌මරාජා යථා යථා ඉච්‌ඡති, තථා තථා ධම්‌මං දෙසෙතීති එවං ඉමිනා වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයෙන දෙසනාවිලාසෙන ච එවං විභාගෙන ධම්‌මං දෙසෙතීති වෙදිතබ්‌බො.

    Taṃ atthanti ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’nti evaṃ vuttamatthaṃ. Kasmā panettha puggalādhiṭṭhānā desanā katāti? Yadettha vattabbaṃ, taṃ ‘‘yasmā puthujjano apariññātavatthuko’’tiādinā (ma. ni. aṭṭha. 1.2) sayameva vakkhati. Dhammo adhiṭṭhānaṃ etissāti dhammādhiṭṭhānā, sabhāvadhamme nissāya pavattitadesanā. Dhammavaseneva pavattā paṭhamā, puggalavasena uṭṭhahitvā puggalavaseneva gatā tatiyā, itarā dhammapuggalānaṃ vomissakavasena. Kasmā pana bhagavā evaṃ vibhāgena dhammaṃ desetīti? Veneyyajjhāsayena desanāvilāsena ca. Ye hi veneyyā dhammādhiṭṭhānāya dhammadesanāya sukhena atthaṃ paṭivijjhanti, tesaṃ tathā dhammaṃ deseti. Esa nayo sabbattha. Yassā ca dhammadhātuyā suppaṭividdhattā desanāvilāsappatto hoti, sāyaṃ suppaṭividdhā, tasmā desanāvilāsappatto dhammissaro dhammarājā yathā yathā icchati, tathā tathā dhammaṃ desetīti evaṃ iminā veneyyajjhāsayena desanāvilāsena ca evaṃ vibhāgena dhammaṃ desetīti veditabbo.

    ඡධාතුරොති පථවිධාතු ආපො-තෙජො-වායො-ආකාසධාතු විඤ්‌ඤාණධාතූති ඉමෙසං ඡන්‌නං ධාතූනං වසෙන ඡධාතුරො. ‘‘චක්‌ඛුනා රූපං දිස්‌වා සොමනස්‌සට්‌ඨානියං රූපං උපවිචරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.324) වුත්‌තානං ඡන්‌නං සොමනස්‌සූපවිචාරානං, ඡන්‌නං දොමනස්‌සඋපෙක්‌ඛූපවිචාරානඤ්‌ච වසෙන අට්‌ඨාරසමනොපවිචාරො. සච්‌චාධිට්‌ඨානාදිවසෙන චතුරාධිට්‌ඨානො. පඤ්‌ඤාචක්‌ඛුනා දිට්‌ඨධම්‌මිකස්‌ස සම්‌පරායිකස්‌ස ච අත්‌ථස්‌ස අදස්‌සනතො අන්‌ධො, දිට්‌ඨධම්‌මිකස්‌සෙව දස්‌සනතො එකචක්‌ඛු, ද්‌වින්‌නම්‌පි දස්‌සනතො ද්‌විචක්‌ඛු, වෙදිතබ්‌බො.

    Chadhāturoti pathavidhātu āpo-tejo-vāyo-ākāsadhātu viññāṇadhātūti imesaṃ channaṃ dhātūnaṃ vasena chadhāturo. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicaratī’’tiādinā (dī. ni. 3.324) vuttānaṃ channaṃ somanassūpavicārānaṃ, channaṃ domanassaupekkhūpavicārānañca vasena aṭṭhārasamanopavicāro. Saccādhiṭṭhānādivasena caturādhiṭṭhāno. Paññācakkhunā diṭṭhadhammikassa samparāyikassa ca atthassa adassanato andho, diṭṭhadhammikasseva dassanato ekacakkhu, dvinnampi dassanato dvicakkhu, veditabbo.

    ස්‌වායං නිද්‌දිසීති සම්‌බන්‌ධො. ස්‌වායන්‌ති ච සො අයං, යථාවුත්‌තදෙසනාවිභාගකුසලො භගවාති අත්‌ථො. අපරිඤ්‌ඤාතවත්‌ථුකොති තීහි පරිඤ්‌ඤාහි අපරිඤ්‌ඤාතක්‌ඛන්‌ධො. ඛන්‌ධා හි පරිඤ්‌ඤාතවත්‌ථු. අපරිඤ්‌ඤාමූලිකාති පරිජානනාභාවනිමිත්‌තා තස්‌මිං සති භාවතො. පරිඤ්‌ඤානඤ්‌හි අවිජ්‌ජාදයො කිලෙසා පටිපක්‌ඛා තම්‌මූලිකා ච සබ්‌බමඤ්‌ඤනාති. අරියානං අදස්‌සාවීති එත්‌ථ ඉති-සද්‌දො ආදිඅත්‌ථො. තෙන ‘‘අරියධම්‌මස්‌ස අකොවිදො’’තිආදිකං පුථුජනස්‌ස විසෙසනභාවෙන පවත්‌තං පාළිසෙසං ගණ්‌හාති පුථුජ්‌ජනනිද්‌දෙසභාවතො. තෙනාහ ‘‘එවං පුථුජ්‌ජනං නිද්‌දිසී’’ති.

    Svāyaṃ niddisīti sambandho. Svāyanti ca so ayaṃ, yathāvuttadesanāvibhāgakusalo bhagavāti attho. Apariññātavatthukoti tīhi pariññāhi apariññātakkhandho. Khandhā hi pariññātavatthu. Apariññāmūlikāti parijānanābhāvanimittā tasmiṃ sati bhāvato. Pariññānañhi avijjādayo kilesā paṭipakkhā tammūlikā ca sabbamaññanāti. Ariyānaṃ adassāvīti ettha iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘ariyadhammassa akovido’’tiādikaṃ puthujanassa visesanabhāvena pavattaṃ pāḷisesaṃ gaṇhāti puthujjananiddesabhāvato. Tenāha ‘‘evaṃ puthujjanaṃ niddisī’’ti.

    සුත්‌තනික්‌ඛෙපවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Suttanikkhepavaṇṇanā niṭṭhitā.

    පථවීවාරවණ්‌ණනා

    Pathavīvāravaṇṇanā

    තස්‌සාති පුථුජ්‌ජනස්‌ස. වසති එත්‌ථ ආරම්‌මණකරණවසෙනාති ආරම්‌මණම්‌පි වත්‌ථූති වුච්‌චති පවත්‌තිට්‌ඨානභාවතොති ආහ ‘‘පථවීආදීසු වත්‌ථූසූ’’ති. සක්‌කායධම්‌මානම්‌පි ආරම්‌මණාදිනා සතිපි මඤ්‌ඤනාහෙතුභාවෙ මඤ්‌ඤනාහෙතුකත්‌තෙනෙව තෙසං නිබ්‌බත්‌තිතොති වුත්‌තං ‘‘සබ්‌බසක්‌කායධම්‌මජනිතං මඤ්‌ඤන’’න්‌ති. එත්‌ථ ච පථවීධාතු සෙසධාතූනං සසම්‌භාරාසම්‌භාරභාවා සතිපි පමාණතො සමභාවෙ සාමත්‌ථියතො අධිකානධිකභාවෙන වෙදිතබ්‌බා. සම්‌භාරන්‌තීති සම්‌භාරා, පරිවාරා. තංතංකලාපෙහි ලක්‌ඛණපථවියා සෙසධම්‌මා යථාරහං පච්‌චයභාවෙන පරිවාරභාවෙන ච පවත්‌තන්‌ති. තෙනාහ ‘‘සා හි වණ්‌ණාදීහි සම්‌භාරෙහි සද්‌ධිං පථවීති සසම්‌භාරපථවී’’ති. පථවිතොති එත්‌ථ පුථුලට්‌ඨෙන පුථුවී, පුථුවී එව පථවී. සා හි සතිපි පරිච්‌ඡින්‌නවුත්‌තියං සබ්‌බෙසං සකලාපභාවානං ආධාරභාවෙන පවත්‌තමානා පුථුලා පත්‌ථටා විත්‌ථිණ්‌ණාති වත්‌තබ්‌බතං අරහති, න පන තං අනුපවිසිත්‌වා පවත්‌තමානා ආපාදයො. සසම්‌භාරපථවියා පන පුථුලභාවෙ වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථි. ආරම්‌මණපථවියං වඩ්‌ඪනඵරණට්‌ඨෙහි පුථුලට්‌ඨො, ඉතරස්‌මිං රුළ්‌හියාව දට්‌ඨබ්‌බො. ආරම්‌මණපථවීති ඣානස්‌ස ආරම්‌මණභූතං පථවීසඞ්‌ඛාතං පටිභාගනිමිත්‌තං. තෙනාහ ‘‘නිමිත්‌තපථවීතිපි වුච්‌චතී’’ති. ආගමනවසෙනාති පථවීකසිණභාවනාගමනවසෙන. තථා හි වුත්‌තං ‘‘ආපො ච දෙවා පථවී, තෙජො වායො තදාගමු’’න්‌ති (දී. නි. 2.340).

    Tassāti puthujjanassa. Vasati ettha ārammaṇakaraṇavasenāti ārammaṇampi vatthūti vuccati pavattiṭṭhānabhāvatoti āha ‘‘pathavīādīsu vatthūsū’’ti. Sakkāyadhammānampi ārammaṇādinā satipi maññanāhetubhāve maññanāhetukatteneva tesaṃ nibbattitoti vuttaṃ ‘‘sabbasakkāyadhammajanitaṃ maññana’’nti. Ettha ca pathavīdhātu sesadhātūnaṃ sasambhārāsambhārabhāvā satipi pamāṇato samabhāve sāmatthiyato adhikānadhikabhāvena veditabbā. Sambhārantīti sambhārā, parivārā. Taṃtaṃkalāpehi lakkhaṇapathaviyā sesadhammā yathārahaṃ paccayabhāvena parivārabhāvena ca pavattanti. Tenāha ‘‘sā hi vaṇṇādīhi sambhārehi saddhiṃ pathavīti sasambhārapathavī’’ti. Pathavitoti ettha puthulaṭṭhena puthuvī, puthuvī eva pathavī. Sā hi satipi paricchinnavuttiyaṃ sabbesaṃ sakalāpabhāvānaṃ ādhārabhāvena pavattamānā puthulā patthaṭā vitthiṇṇāti vattabbataṃ arahati, na pana taṃ anupavisitvā pavattamānā āpādayo. Sasambhārapathaviyā pana puthulabhāve vattabbameva natthi. Ārammaṇapathaviyaṃ vaḍḍhanapharaṇaṭṭhehi puthulaṭṭho, itarasmiṃ ruḷhiyāva daṭṭhabbo. Ārammaṇapathavīti jhānassa ārammaṇabhūtaṃ pathavīsaṅkhātaṃ paṭibhāganimittaṃ. Tenāha ‘‘nimittapathavītipi vuccatī’’ti. Āgamanavasenāti pathavīkasiṇabhāvanāgamanavasena. Tathā hi vuttaṃ ‘‘āpo ca devā pathavī, tejo vāyo tadāgamu’’nti (dī. ni. 2.340).

    සබ්‌බාපීති චතුබ්‌බිධා පථවීපි. අනුස්‌සවාදිමත්‌තලද්‌ධා මඤ්‌ඤනා වත්‌ථු හොතියෙව. තථා හි ‘‘කක්‌ඛළං ඛරිගත’’න්‌තිආදිනා (විභ. 173) ලක්‌ඛණපථවීපි උද්‌ධරීයති. යං පනෙකෙ වදන්‌ති ‘‘ලක්‌ඛණෙ දිට්‌ඨෙ මඤ්‌ඤනා නත්‌ථි, සඤ්‌ජානාතීති වුත්‌තසඤ්‌ඤා ච දිට්‌ඨිග්‌ගාහස්‌ස මූලභූතා පිණ්‌ඩග්‌ගාහිතා, සා ලක්‌ඛණෙ නක්‌ඛමති, තස්‌මා ලක්‌ඛණපථවී න ගහෙතබ්‌බා’’ති, තදයුත්‌තං ලක්‌ඛණපටිවෙධස්‌ස ඉධ අනධිප්‌පෙතත්‌තා. තෙනාහ ‘‘ලොකවොහාරං ගහෙත්‌වා’’ති. න ච සබ්‌බසඤ්‌ඤා පිණ්‌ඩග්‌ගාහිකා , නාපි දිට්‌ඨිග්‌ගාහස්‌සෙව මූලභූතා, තස්‌මා ලක්‌ඛණපථවියාපි කායද්‌වාරානුසාරෙන අඤ්‌ඤථා ච උපට්‌ඨිතාය මඤ්‌ඤනා පවත්‌තතෙව. තෙනෙව ච ‘‘අනුස්‌සවාදිමත්‌තලද්‌ධා’’ති වුත්‌තං. පථවිතොති පච්‌චතෙ නිස්‌සක්‌කවචනන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘පථවීති සඤ්‌ජානාතී’’ති ආහ. යස්‌මා චතුබ්‌බිධම්‌පි පථවිං ‘‘පථවී’ති සඤ්‌ජානන්‌තො තෙන තෙන නයෙන පථවීකොට්‌ඨාසෙනෙව සඤ්‌ජානාතීති වුච්‌චති, න ආපාදිකොට්‌ඨාසෙන, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘පථවිභාගෙන සඤ්‌ජානාතී’’ති. ලොකවොහාරං ගහෙත්‌වාති ලොකසමඤ්‌ඤං අවිජහිත්‌වා. එතෙන ලක්‌ඛණපථවියම්‌පි වොහාරමුඛෙනෙවස්‌සා පවත්‌තීති දස්‌සෙති.

    Sabbāpīti catubbidhā pathavīpi. Anussavādimattaladdhā maññanā vatthu hotiyeva. Tathā hi ‘‘kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādinā (vibha. 173) lakkhaṇapathavīpi uddharīyati. Yaṃ paneke vadanti ‘‘lakkhaṇe diṭṭhe maññanā natthi, sañjānātīti vuttasaññā ca diṭṭhiggāhassa mūlabhūtā piṇḍaggāhitā, sā lakkhaṇe nakkhamati, tasmā lakkhaṇapathavī na gahetabbā’’ti, tadayuttaṃ lakkhaṇapaṭivedhassa idha anadhippetattā. Tenāha ‘‘lokavohāraṃ gahetvā’’ti. Na ca sabbasaññā piṇḍaggāhikā , nāpi diṭṭhiggāhasseva mūlabhūtā, tasmā lakkhaṇapathaviyāpi kāyadvārānusārena aññathā ca upaṭṭhitāya maññanā pavattateva. Teneva ca ‘‘anussavādimattaladdhā’’ti vuttaṃ. Pathavitoti paccate nissakkavacananti dassento ‘‘pathavīti sañjānātī’’ti āha. Yasmā catubbidhampi pathaviṃ ‘‘pathavī’ti sañjānanto tena tena nayena pathavīkoṭṭhāseneva sañjānātīti vuccati, na āpādikoṭṭhāsena, tasmā vuttaṃ ‘‘pathavibhāgena sañjānātī’’ti. Lokavohāraṃ gahetvāti lokasamaññaṃ avijahitvā. Etena lakkhaṇapathaviyampi vohāramukhenevassā pavattīti dasseti.

    යදි ලොකවොහාරෙන තත්‌ථ පවත්‌ති, කො එත්‌ථ දොසො, නනු අරියාපි ‘‘අයඤ්‌හි භන්‌තෙ මහාපථවී’’තිආදිනා ලොකවොහාරෙන පවත්‌තන්‌තීති? න එත්‌ථ වොහාරමත්‌තෙ අවට්‌ඨානං අධිප්‌පෙතං, අථ ඛො වොහාරමුඛෙන මිච්‌ඡාභිනිවෙසොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සඤ්‌ඤාවිපල්‌ලාසෙන සඤ්‌ජානාතී’’ති ආහ. තස්‌සත්‌ථො – අයොනිසොමනසිකාරසම්‌භූතාය ‘‘සුභ’’න්‌තිආදිනයප්‌පවත්‌තාය විපරීතසඤ්‌ඤාය සඤ්‌ජානාතීති. එතෙන දුබ්‌බලා තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා දස්‌සිතාති දට්‌ඨබ්‌බං. යදි එවං කස්‌මා සඤ්‌ඤා ගහිතාති? පාකටභාවතො. යථා නාම අග්‌ගිම්‌හි මථියමානෙ යදා ධූමො උපලබ්‌භති, කිඤ්‌චාපි තදා විජ්‌ජතෙව පාවකො අවිනාභාවතො, පාකටභාවතො පන ධූමො ජාතොති වුච්‌චති, න අග්‌ගි ජාතොති, එවංසම්‌පදමිදං දට්‌ඨබ්‌බං. යදිපි තත්‌ථ මඤ්‌ඤනාකිච්‌චං අත්‌ථි, න පන විභූතං අපාකටභාවතො සඤ්‌ඤාකිච්‌චමෙව විභූතං, තං පන මඤ්‌ඤනානුකූලං මඤ්‌ඤනාසහිතං චාති ආහ ‘‘සඤ්‌ඤාවිපල්‌ලාසෙන සඤ්‌ජානාතී’’ති. එවං පථවීභාගං අමුඤ්‌චන්‌තොයෙව වා සඤ්‌ජානාතීති සම්‌බන්‌ධො. යො හි වුත්‌තප්‌පභෙදාය පථවියා පථවිභාගං අමුඤ්‌චන්‌තොයෙව අවිජහන්‌තොයෙව සීසපිණ්‌ඩෙ සුවණ්‌ණසඤ්‌ඤී විය අනත්‌තාදිසභාවංයෙව තං අත්‌තාදිවසෙන සඤ්‌ජානාති, තස්‌ස වසෙන වුත්‌තං ‘‘පථවී’’තිආදි. න වත්‌තබ්‌බං පුථුජ්‌ජනග්‌ගාහස්‌ස යුත්‌තිමග්‌ගනනිවාරණතොති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘උම්‌මත්‌තකො විය…පෙ.… ගණ්‌හාතී’’ති . අරියානං අදස්‌සාවිතාදිභෙදන්‌ති අරියානං අදස්‌සාවිතාදිවිසෙසං වදන්‌තෙන භගවතාව එත්‌ථ යථාවුත්‌තසඤ්‌ජානනෙ කාරණං වුත්‌තන්‌ති යොජනා.

    Yadi lokavohārena tattha pavatti, ko ettha doso, nanu ariyāpi ‘‘ayañhi bhante mahāpathavī’’tiādinā lokavohārena pavattantīti? Na ettha vohāramatte avaṭṭhānaṃ adhippetaṃ, atha kho vohāramukhena micchābhinivesoti dassento ‘‘saññāvipallāsena sañjānātī’’ti āha. Tassattho – ayonisomanasikārasambhūtāya ‘‘subha’’ntiādinayappavattāya viparītasaññāya sañjānātīti. Etena dubbalā taṇhāmānadiṭṭhimaññanā dassitāti daṭṭhabbaṃ. Yadi evaṃ kasmā saññā gahitāti? Pākaṭabhāvato. Yathā nāma aggimhi mathiyamāne yadā dhūmo upalabbhati, kiñcāpi tadā vijjateva pāvako avinābhāvato, pākaṭabhāvato pana dhūmo jātoti vuccati, na aggi jātoti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Yadipi tattha maññanākiccaṃ atthi, na pana vibhūtaṃ apākaṭabhāvato saññākiccameva vibhūtaṃ, taṃ pana maññanānukūlaṃ maññanāsahitaṃ cāti āha ‘‘saññāvipallāsena sañjānātī’’ti. Evaṃ pathavībhāgaṃ amuñcantoyeva vā sañjānātīti sambandho. Yo hi vuttappabhedāya pathaviyā pathavibhāgaṃ amuñcantoyeva avijahantoyeva sīsapiṇḍe suvaṇṇasaññī viya anattādisabhāvaṃyeva taṃ attādivasena sañjānāti, tassa vasena vuttaṃ ‘‘pathavī’’tiādi. Na vattabbaṃ puthujjanaggāhassa yuttimaggananivāraṇatoti dassento āha ‘‘ummattako viya…pe… gaṇhātī’’ti . Ariyānaṃ adassāvitādibhedanti ariyānaṃ adassāvitādivisesaṃ vadantena bhagavatāva ettha yathāvuttasañjānane kāraṇaṃ vuttanti yojanā.

    එවන්‌ති ‘‘පථවිභාගෙන සඤ්‌ජානාතී’’තිආදිනා වුත්‌තප්‌පකාරෙන. සඤ්‌ජානිත්‌වාති පුබ්‌බකාලකිරියානිද්‌දෙසොති ආහ ‘‘අපරභාගෙ…පෙ.… ගණ්‌හාතී’’ති. පපඤ්‌චසඞ්‌ඛාති පපඤ්‌චකොට්‌ඨාසා. පපඤ්‌චන්‌ති සත්‌තා සංසාරෙ චිරායන්‌ති එතෙහීති පපඤ්‌චා, මඤ්‌ඤන්‌ති ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා පරිකප්‌පෙන්‌ති එතාහීති මඤ්‌ඤනාති ද්‌වීහිපි පරියායෙහි තණ්‌හාදයොව වුත්‌තාති ආහ ‘‘තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිපපඤ්‌චෙහි ඉධ මඤ්‌ඤනානාමෙන වුත්‌තෙහී’’ති. අජඤ්‌ඤස්‌ස ජඤ්‌ඤතො, අසෙය්‍යාදිකස්‌ස සෙය්‍යාදිතො ගහණතො දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා විය තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනාපි අඤ්‌ඤථා ගාහො එවාති ආහ ‘‘අඤ්‌ඤථා ගණ්‌හාතී’’ති. ආරම්‌මණාභිනිරොපනාදිනා භින්‌නසභාවානම්‌පි විතක්‌කාදීනං සාධාරණො උපනිජ්‌ඣායනසභාවො විය අනුගිජ්‌ඣනුණ්‌ණතිපරාමසනසභාවානම්‌පි තණ්‌හාදීනං සාධාරණෙන ආරම්‌මණපරිකප්‌පනාකාරෙන පවත්‌ති මඤ්‌ඤනාති දට්‌ඨබ්‌බං. තෙනාහ ‘‘තීහි මඤ්‌ඤනාහි මඤ්‌ඤතී’’තිආදි. අස්‌සාති පුථුජ්‌ජනස්‌ස, උදයබ්‌බයානුපස්‌සනාදීසු විය සුඛුමනයෙනපි මඤ්‌ඤනාපවත්‌ති අත්‌ථීති විභාවනසුඛතාය ථූලංයෙව තං දස්‌සෙතුකාමො ‘‘ඔළාරිකනයෙනා’’තිආහ. ඔළාරිකෙ හි විභාගෙ දස්‌සිතෙ සුඛුමවිභාවනා සුකරාති දස්‌සෙතුං අයමත්‌ථයොජනා වුච්‌චතීති සම්‌බන්‌ධො. අජ්‌ඣත්‌තිකාති ඉන්‌ද්‍රියබද්‌ධා සත්‌තසන්‌තානපරියාපන්‌නා නියකජ්‌ඣත්‌තා වුත්‌තා විභඞ්‌ගෙ පටිසම්‌භිදාමග්‌ගෙ ච.

    Evanti ‘‘pathavibhāgena sañjānātī’’tiādinā vuttappakārena. Sañjānitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘aparabhāge…pe… gaṇhātī’’ti. Papañcasaṅkhāti papañcakoṭṭhāsā. Papañcanti sattā saṃsāre cirāyanti etehīti papañcā, maññanti ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā parikappenti etāhīti maññanāti dvīhipi pariyāyehi taṇhādayova vuttāti āha ‘‘taṇhāmānadiṭṭhipapañcehi idha maññanānāmena vuttehī’’ti. Ajaññassa jaññato, aseyyādikassa seyyādito gahaṇato diṭṭhimaññanā viya taṇhāmānamaññanāpi aññathā gāho evāti āha ‘‘aññathā gaṇhātī’’ti. Ārammaṇābhiniropanādinā bhinnasabhāvānampi vitakkādīnaṃ sādhāraṇo upanijjhāyanasabhāvo viya anugijjhanuṇṇatiparāmasanasabhāvānampi taṇhādīnaṃ sādhāraṇena ārammaṇaparikappanākārena pavatti maññanāti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘tīhi maññanāhi maññatī’’tiādi. Assāti puthujjanassa, udayabbayānupassanādīsu viya sukhumanayenapi maññanāpavatti atthīti vibhāvanasukhatāya thūlaṃyeva taṃ dassetukāmo ‘‘oḷārikanayenā’’tiāha. Oḷārike hi vibhāge dassite sukhumavibhāvanā sukarāti dassetuṃ ayamatthayojanā vuccatīti sambandho. Ajjhattikāti indriyabaddhā sattasantānapariyāpannā niyakajjhattā vuttā vibhaṅge paṭisambhidāmagge ca.

    විභඞ්‌ගෙති ධාතුවිභඞ්‌ගෙ (විභ. 173). බාහිරාති අනින්‌ද්‍රියබද්‌ධා සඞ්‌ඛාරසන්‌තානපරියාපන්‌නා. කක්‌ඛළන්‌ති ථද්‌ධං. ඛරිගතන්‌ති ඵරුසං. කක්‌ඛළභාවො කක්‌ඛළත්‌තං. කක්‌ඛළභාවොති කක්‌ඛළසභාවො. බහිද්‌ධාති ඉන්‌ද්‍රියබද්‌ධතො බහිද්‌ධාභූතං. අනුපාදින්‌නන්‌ති න උපාදින්‌නං. අයොති කාළලොහං. ලොහන්‌ති ජාතිලොහං විජාතිලොහං කිත්‌තිමලොහං පිසාචලොහන්‌ති චතුබ්‌බිධං. තත්‌ථ අයො සජ්‌ඣු සුවණ්‌ණං තිපු සීසං තම්‌බලොහං වෙකන්‌තකලොහන්‌ති ඉමානි සත්‌ත ජාතිලොහානි නාම. නාගනාසිකාලොහං විජාතිලොහං නාම. කංසලොහං වට්‌ටලොහං ආරකුටන්‌ති තීණි කිත්‌තිමලොහානි නාම. මොරක්‌ඛකං පුථුකං මලිනකං චපලකං සලකං ආටලං භත්‌තකං දුසිලොහන්‌ති අට්‌ඨ පිසාචලොහානි නාම. තෙසු වෙකන්‌තකලොහං නාම සබ්‌බලොහච්‌ඡෙදනසමත්‌ථා එකා ලොහජාති. තථා හි තං විකන්‌තති ඡින්‌දතීති විකන්‌තකන්‌ති වුච්‌චති. විකන්‌තකමෙව වෙකන්‌තකං. නාගනාසිකාලොහං ලොහසදිසං ලොහවිජාති හලිද්‌දාදිවිජාති විය. තථා හි තං ලොහාකාරං ලොහමලං විය ඝනසංහතං හුත්‌වා තිට්‌ඨති, තාපෙත්‌වා තාළිතං පන භින්‌නං භින්‌නං හුත්‌වා විසරති මුදු මට්‌ඨං කම්‌මනියං වා න හොති. තිපුතම්‌බෙ මිස්‌සෙත්‌වා කතං කංසලොහං. සීසතම්‌බෙ මිස්‌සෙත්‌වා කතං වට්‌ටලොහං. ජසතම්‌බෙ මිස්‌සෙත්‌වා කතං ආරකුටං. තෙනෙව තං කරණෙන නිබ්‌බත්‌තත්‌තා කිත්‌තිමලොහන්‌ති වුච්‌චති. යං පන කෙවලං රසකධාතු විනිග්‌ගතං, තං ‘‘පිත්‌තල’’න්‌තිපි වදන්‌ති. තං ඉධ නාධිප්‌පෙතං, යථාවුත්‌තං මිස්‌සකමෙව කත්‌වා යොජිතං කිත්‌තිමන්‌ති වුත්‌තං. මොරක්‌ඛකාදීනි එවංනාමානෙවෙතානි. තෙසු යස්‌මා පඤ්‌ච ජාතිලොහානි පාළියං විසුං වුත්‌තානෙව, තස්‌මා වෙකන්‌තකලොහෙන සද්‌ධිං වුත්‌තාවසෙසං සබ්‌බං ඉධ ලොහන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.

    Vibhaṅgeti dhātuvibhaṅge (vibha. 173). Bāhirāti anindriyabaddhā saṅkhārasantānapariyāpannā. Kakkhaḷanti thaddhaṃ. Kharigatanti pharusaṃ. Kakkhaḷabhāvo kakkhaḷattaṃ. Kakkhaḷabhāvoti kakkhaḷasabhāvo. Bahiddhāti indriyabaddhato bahiddhābhūtaṃ. Anupādinnanti na upādinnaṃ. Ayoti kāḷalohaṃ. Lohanti jātilohaṃ vijātilohaṃ kittimalohaṃ pisācalohanti catubbidhaṃ. Tattha ayo sajjhu suvaṇṇaṃ tipu sīsaṃ tambalohaṃ vekantakalohanti imāni satta jātilohāni nāma. Nāganāsikālohaṃ vijātilohaṃ nāma. Kaṃsalohaṃ vaṭṭalohaṃ ārakuṭanti tīṇi kittimalohāni nāma. Morakkhakaṃ puthukaṃ malinakaṃ capalakaṃ salakaṃ āṭalaṃ bhattakaṃ dusilohanti aṭṭha pisācalohāni nāma. Tesu vekantakalohaṃ nāma sabbalohacchedanasamatthā ekā lohajāti. Tathā hi taṃ vikantati chindatīti vikantakanti vuccati. Vikantakameva vekantakaṃ. Nāganāsikālohaṃ lohasadisaṃ lohavijāti haliddādivijāti viya. Tathā hi taṃ lohākāraṃ lohamalaṃ viya ghanasaṃhataṃ hutvā tiṭṭhati, tāpetvā tāḷitaṃ pana bhinnaṃ bhinnaṃ hutvā visarati mudu maṭṭhaṃ kammaniyaṃ vā na hoti. Tiputambe missetvā kataṃ kaṃsalohaṃ. Sīsatambe missetvā kataṃ vaṭṭalohaṃ. Jasatambe missetvā kataṃ ārakuṭaṃ. Teneva taṃ karaṇena nibbattattā kittimalohanti vuccati. Yaṃ pana kevalaṃ rasakadhātu viniggataṃ, taṃ ‘‘pittala’’ntipi vadanti. Taṃ idha nādhippetaṃ, yathāvuttaṃ missakameva katvā yojitaṃ kittimanti vuttaṃ. Morakkhakādīni evaṃnāmānevetāni. Tesu yasmā pañca jātilohāni pāḷiyaṃ visuṃ vuttāneva, tasmā vekantakalohena saddhiṃ vuttāvasesaṃ sabbaṃ idha lohanti veditabbaṃ.

    තිපූති සෙතතිපු. සීසන්‌ති කාළතිපු. සජ්‌ඣන්‌ති රජතං. මුත්‌තාති හත්‌ථිකුම්‌භජාදිකා අට්‌ඨවිධාපි මුත්‌තා. තථා හි හත්‌ථිකුම්‌භං වරාහදාඨා භූජඞ්‌ගසීසං වලාහකූටං වෙළූ මච්‌ඡසීරො සඞ්‌ඛො සිප්‌පීති අට්‌ඨ මුත්‌තායොනියො. තත්‌ථ හත්‌ථිකුම්‌භජා පීතවණ්‌ණා පභාහීනා. වරාහදාඨා වරාහදාඨවණ්‌ණාව. භුජඞ්‌ගසීසජා නීලාදිවණ්‌ණා සුවිසුද්‌ධා වට්‌ටලා ච. වලාහකජා භාසුරා දුබ්‌බිභාගරූපා රත්‌තිභාගෙ අන්‌ධකාරං විධමන්‌තියො තිට්‌ඨන්‌ති, දෙවූපභොගා එව ච හොන්‌ති. වෙළුජා කරකුපලසමානවණ්‌ණා න භාසුරා, තෙ ච වෙළූ අමනුස්‌සගොචරෙ එව පදෙසෙ ජායන්‌ති. මච්‌ඡසීරජා පාඨීනපිට්‌ඨිසමානවණ්‌ණා වට්‌ටලා ලඝවො ච හොන්‌ති පභාවිහීනා, තෙ ච මච්‌ඡා සමුද්‌දමජ්‌ඣෙ එව ජායන්‌ති. සඞ්‌ඛජා සඞ්‌ඛොදරච්‌ඡවිවණ්‌ණා කොලප්‌පමාණාපි හොන්‌ති පභාවිහීනාව. සිප්‌පිජා පභාවිසෙසයුත්‌තා හොන්‌ති නානාසණ්‌ඨානා. එවං ජාතිතො අට්‌ඨවිධාසුපි මුත්‌තාසු යා මච්‌ඡසඞ්‌ඛසිප්‌පිජා, තා සාමුද්‌දිකා හොන්‌ති, භුජඞ්‌ගජාපි කාචි සාමුද්‌දිකා හොන්‌ති, ඉතරා අසාමුද්‌දිකා. යස්‌මා බහුලං සාමුද්‌දිකාව මුත්‌තා ලොකෙ දිස්‌සන්‌ති, තත්‌ථාපි සිප්‌පිජාව, ඉතරා කාදාචිකා. තස්‌මා සම්‌මොහවිනොදනියං (විභ. අට්‌ඨ. 173) ‘‘මුත්‌තාති සාමුද්‌දිකා මුත්‌තා’’ති වුත්‌තං.

    Tipūti setatipu. Sīsanti kāḷatipu. Sajjhanti rajataṃ. Muttāti hatthikumbhajādikā aṭṭhavidhāpi muttā. Tathā hi hatthikumbhaṃ varāhadāṭhā bhūjaṅgasīsaṃ valāhakūṭaṃ veḷū macchasīro saṅkho sippīti aṭṭha muttāyoniyo. Tattha hatthikumbhajā pītavaṇṇā pabhāhīnā. Varāhadāṭhā varāhadāṭhavaṇṇāva. Bhujaṅgasīsajā nīlādivaṇṇā suvisuddhā vaṭṭalā ca. Valāhakajā bhāsurā dubbibhāgarūpā rattibhāge andhakāraṃ vidhamantiyo tiṭṭhanti, devūpabhogā eva ca honti. Veḷujā karakupalasamānavaṇṇā na bhāsurā, te ca veḷū amanussagocare eva padese jāyanti. Macchasīrajā pāṭhīnapiṭṭhisamānavaṇṇā vaṭṭalā laghavo ca honti pabhāvihīnā, te ca macchā samuddamajjhe eva jāyanti. Saṅkhajā saṅkhodaracchavivaṇṇā kolappamāṇāpi honti pabhāvihīnāva. Sippijā pabhāvisesayuttā honti nānāsaṇṭhānā. Evaṃ jātito aṭṭhavidhāsupi muttāsu yā macchasaṅkhasippijā, tā sāmuddikā honti, bhujaṅgajāpi kāci sāmuddikā honti, itarā asāmuddikā. Yasmā bahulaṃ sāmuddikāva muttā loke dissanti, tatthāpi sippijāva, itarā kādācikā. Tasmā sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 173) ‘‘muttāti sāmuddikā muttā’’ti vuttaṃ.

    මණීති ඨපෙත්‌වා පාළිආගතෙ වෙළුරියාදිකෙ සෙසො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්‌බොපි මණි. වෙළුරියන්‌ති වංසවණ්‌ණමණි. සඞ්‌ඛොති සාමුද්‌දිකසඞ්‌ඛො. සිලාති කාළසිලා පණ්‌ඩුසිලා සෙතසිලාදිභෙදා අට්‌ඨපි සිලා. රජතන්‌ති කහාපණාදිකං වුත්‌තාවසෙසං රජතසම්‌මතං. ජාතරූපන්‌ති සුවණ්‌ණං. ලොහිතඞ්‌ගොති රත්‌තමණි. මසාරගල්‌ලන්‌ති කබරමණි තිණාදීසු බහිභාරා තාලනාළිකෙරාදයොපි තිණං නාම. අන්‌තොසාරං ඛදිරාදි අන්‌තමසො දාරුඛණ්‌ඩම්‌පි කට්‌ඨං නාම. මුග්‌ගමත්‌තතො යාව මුට්‌ඨිප්‌පමාණා මරුම්‌බා සක්‌ඛරා නාම. මුග්‌ගමත්‌තතො පට්‌ඨාය හෙට්‌ඨා වාලිකා නාම. කඨලන්‌ති කපාලඛණ්‌ඩං. භූමීති සසම්‌භාරපථවී. පාසාණොති අන්‌තොමුට්‌ඨියං අසණ්‌ඨහනතො පට්‌ඨාය යාව හත්‌ථිප්‌පමාණං පාසාණං, හත්‌ථිප්‌පමාණතො පන පට්‌ඨාය උපරි පබ්‌බතොති. අයං අයොආදීසු විභාගනිද්‌දෙසො. නිමිත්‌තපථවීති පටිභාගනිමිත්‌තභූතං පථවිකසිණං. තම්‌පි හි ‘‘රූපාවචරතිකචතුක්‌කජ්‌ඣානං කුසලතො ච විපාකතො ච කිරියතො ච චතුත්‌ථස්‌ස ඣානස්‌ස විපාකො ඉමෙ ධම්‌මා බහිද්‌ධාරම්‌මණා’’ති වචනතො ‘‘බාහිරා පථවී’’ති වුච්‌චති. තෙන වුත්‌තං ‘‘යා ච අජ්‌ඣත්‌තාරම්‌මණත්‌තිකෙ නිමිත්‌තපථවී, තං ගහෙත්‌වා’’ති. උග්‌ගහනිමිත්‌තඤ්‌චෙත්‌ථ තංගතිකමෙව දට්‌ඨබ්‌බං, නිමිත්‌තුප්‌පත්‌තිතො පන පුබ්‌බෙ භූමිග්‌ගහණෙනෙව ගහිතන්‌ති.

    Maṇīti ṭhapetvā pāḷiāgate veḷuriyādike seso jotirasādibhedo sabbopi maṇi. Veḷuriyanti vaṃsavaṇṇamaṇi. Saṅkhoti sāmuddikasaṅkho. Silāti kāḷasilā paṇḍusilā setasilādibhedā aṭṭhapi silā. Rajatanti kahāpaṇādikaṃ vuttāvasesaṃ rajatasammataṃ. Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Lohitaṅgoti rattamaṇi. Masāragallanti kabaramaṇi tiṇādīsu bahibhārā tālanāḷikerādayopi tiṇaṃ nāma. Antosāraṃ khadirādi antamaso dārukhaṇḍampi kaṭṭhaṃ nāma. Muggamattato yāva muṭṭhippamāṇā marumbā sakkharā nāma. Muggamattato paṭṭhāya heṭṭhā vālikā nāma. Kaṭhalanti kapālakhaṇḍaṃ. Bhūmīti sasambhārapathavī. Pāsāṇoti antomuṭṭhiyaṃ asaṇṭhahanato paṭṭhāya yāva hatthippamāṇaṃ pāsāṇaṃ, hatthippamāṇato pana paṭṭhāya upari pabbatoti. Ayaṃ ayoādīsu vibhāganiddeso. Nimittapathavīti paṭibhāganimittabhūtaṃ pathavikasiṇaṃ. Tampi hi ‘‘rūpāvacaratikacatukkajjhānaṃ kusalato ca vipākato ca kiriyato ca catutthassa jhānassa vipāko ime dhammā bahiddhārammaṇā’’ti vacanato ‘‘bāhirā pathavī’’ti vuccati. Tena vuttaṃ ‘‘yā ca ajjhattārammaṇattike nimittapathavī, taṃ gahetvā’’ti. Uggahanimittañcettha taṃgatikameva daṭṭhabbaṃ, nimittuppattito pana pubbe bhūmiggahaṇeneva gahitanti.

    තීහි මඤ්‌ඤනාහීති වුත්‌තං මඤ්‌ඤනාත්‌තයං සපරසන්‌තානෙසු සඞ්‌ඛෙපතො යොජෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘අහං පථවී’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ අහං පථවීතිආදීනා අජ්‌ඣත්‌තවිසයං දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනං මානමඤ්‌ඤනඤ්‌ච දස්‌සෙති අත්‌තාභිනිවෙසාහංකාරදීපනතො. මම පථවීති ඉමිනා තණ්‌හාමඤ්‌ඤනං මානමඤ්‌ඤනම්‌පි වා පරිග්‌ගහභූතායපි පථවියා සෙය්‍යාදිතො මානජප්‌පනතො. සෙසපදද්‌වයෙපි ඉමිනානයෙන මඤ්‌ඤනාවිභාගො වෙදිතබ්‌බො. තත්‌ථ පථවිකසිණජ්‌ඣානලාභී ඣානචක්‌ඛුනා ගහිතඣානාරම්‌මණං ‘‘අත්‌තා’’ති අභිනිවිසන්‌තො තඤ්‌ච සෙය්‍යාදිතො දහන්‌තො අත්‌ථතො ‘‘අහං පථවී’’ති මඤ්‌ඤති නාම, තමෙව ‘‘අයං මය්‌හං අත්‌තා’’ති ගහණෙ පන ‘‘මම පථවී’’ති මඤ්‌ඤති නාම. තථා තං ‘‘පරපුරිසො’’ති වා ‘‘දෙවො’’ති වා වාදවසෙන ‘‘අයමෙව පරෙසං අත්‌තා’’ති වා අභිනිවිසන්‌තො ‘‘පරො පථවී, පරස්‌ස පථවී’’ති මඤ්‌ඤති නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසපථවීසුපි යථාරහං චතුක්‌කං නිද්‌ධාරෙතබ්‌බං.

    Tīhi maññanāhīti vuttaṃ maññanāttayaṃ saparasantānesu saṅkhepato yojetvā dassetuṃ ‘‘ahaṃ pathavī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ahaṃ pathavītiādīnā ajjhattavisayaṃ diṭṭhimaññanaṃ mānamaññanañca dasseti attābhinivesāhaṃkāradīpanato. Mama pathavīti iminā taṇhāmaññanaṃ mānamaññanampi vā pariggahabhūtāyapi pathaviyā seyyādito mānajappanato. Sesapadadvayepi iminānayena maññanāvibhāgo veditabbo. Tattha pathavikasiṇajjhānalābhī jhānacakkhunā gahitajhānārammaṇaṃ ‘‘attā’’ti abhinivisanto tañca seyyādito dahanto atthato ‘‘ahaṃ pathavī’’ti maññati nāma, tameva ‘‘ayaṃ mayhaṃ attā’’ti gahaṇe pana ‘‘mama pathavī’’ti maññati nāma. Tathā taṃ ‘‘parapuriso’’ti vā ‘‘devo’’ti vā vādavasena ‘‘ayameva paresaṃ attā’’ti vā abhinivisanto ‘‘paro pathavī, parassa pathavī’’ti maññati nāma. Iminā nayena sesapathavīsupi yathārahaṃ catukkaṃ niddhāretabbaṃ.

    එවං ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’ති එත්‌ථ චතුක්‌කවසෙන මඤ්‌ඤනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුං මඤ්‌ඤනායො ච විභජිත්‌වා අනෙකවිහිතං තස්‌ස මඤ්‌ඤනාකාරං දස්‌සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ අයන්‌ති යථාවුත්‌තො පුථුජ්‌ජනො. ඡන්‌දරාගන්‌ති බහලරාගං. අස්‌සාදෙතීති නිකාමෙති, ‘‘ඉමෙ කෙසා මුදුසිනිද්‌ධකුඤ්‌චිතනීලොභාසා’’තිආදිනා තත්‌ථ රසං වින්‌දති. අභිනන්‌දතීති සප්‌පීතිකාය තණ්‌හාය අභිමුඛො නන්‌දති පමොදති. අභිවදතීති උප්‌පන්‌නං තණ්‌හාභිනන්‌දනාවෙගං හදයෙන සන්‌ධාරෙතුං අසක්‌කොන්‌තො ‘‘අහො මෙ කෙසා’’ති වාචං නිච්‌ඡාරෙති. අජ්‌ඣොසාය තිට්‌ඨතීති බලවතණ්‌හාභිනිවෙසෙන ගිලිත්‌වා පරිනිට්‌ඨාපෙත්‌වා තිට්‌ඨති. අඤ්‌ඤතරං වා පන රජ්‌ජනීයවත්‌ථුන්‌ති කෙසාදිතො අඤ්‌ඤතරං වා කරචරණාදිප්‌පභෙදං නියකජ්‌ඣත්‌තපරියාපන්‌නං රාගුප්‌පත්‌තිහෙතුභූතං වත්‌ථුං. ඉතීති ඉමිනා සිනිද්‌ධාදිප්‌පකාරෙනාති පත්‌ථයිතබ්‌බාකාරං පරාමසති. තත්‌ථ නන්‌දිං සමන්‌නානෙතීති තෙසු භාවීසු කෙසාදීසු සිද්‌ධං විය කත්‌වා නන්‌දිං තණ්‌හං සමන්‌නාහරති සමුපචාරෙති. පණිදහතීති පත්‌ථනං ඨපෙති.

    Evaṃ ‘‘pathaviṃ maññatī’’ti ettha catukkavasena maññanaṃ dassetvā idāni maññanāvatthuṃ maññanāyo ca vibhajitvā anekavihitaṃ tassa maññanākāraṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha ayanti yathāvutto puthujjano. Chandarāganti bahalarāgaṃ. Assādetīti nikāmeti, ‘‘ime kesā mudusiniddhakuñcitanīlobhāsā’’tiādinā tattha rasaṃ vindati. Abhinandatīti sappītikāya taṇhāya abhimukho nandati pamodati. Abhivadatīti uppannaṃ taṇhābhinandanāvegaṃ hadayena sandhāretuṃ asakkonto ‘‘aho me kesā’’ti vācaṃ nicchāreti. Ajjhosāya tiṭṭhatīti balavataṇhābhinivesena gilitvā pariniṭṭhāpetvā tiṭṭhati. Aññataraṃ vā pana rajjanīyavatthunti kesādito aññataraṃ vā karacaraṇādippabhedaṃ niyakajjhattapariyāpannaṃ rāguppattihetubhūtaṃ vatthuṃ. Itīti iminā siniddhādippakārenāti patthayitabbākāraṃ parāmasati. Tattha nandiṃ samannānetīti tesu bhāvīsu kesādīsu siddhaṃ viya katvā nandiṃ taṇhaṃ samannāharati samupacāreti. Paṇidahatīti patthanaṃ ṭhapeti.

    සම්‌පත්‌තිං නිස්‌සාය ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’ති, විපත්‌තිං නිස්‌සාය ‘‘හීනොහමස්‌මී’’ති මානං ජනෙතීති යොජනා. පථවීකොට්‌ඨාසභූතානං කෙසාදීනං සම්‌පත්‌තිවිපත්‌තීහි මානජප්‌පනා පථවියා මඤ්‌ඤනා හොතීති ආහ ‘‘එවං අජ්‌ඣත්‌තිකං පථවිං මානමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතී’’ති. අවයවබ්‍යතිරෙකෙන සමුදායස්‌ස අභාවතො සමුදායො ජීවාභිනිවෙසො අවයවෙපි හොතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘තං ජීවං තං සරීරන්‌ති ආගතනයෙන පන කෙසං ‘ජීවො’ති අභිනිවිසතී’’ති ආහ. ‘‘කෙසා නාමෙතෙ ඉස්‌සරවිහිතා පජාපතිනිස්‌සිතා අණුසඤ්‌චයො පකතිපරිණාමො’’තිආදිනා නයෙනපෙත්‌ථ දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා වෙදිතබ්‌බා.

    Sampattiṃ nissāya ‘‘seyyohamasmī’’ti, vipattiṃ nissāya ‘‘hīnohamasmī’’ti mānaṃ janetīti yojanā. Pathavīkoṭṭhāsabhūtānaṃ kesādīnaṃ sampattivipattīhi mānajappanā pathaviyā maññanā hotīti āha ‘‘evaṃ ajjhattikaṃ pathaviṃ mānamaññanāya maññatī’’ti. Avayavabyatirekena samudāyassa abhāvato samudāyo jīvābhiniveso avayavepi hotīti dassento ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti āgatanayena pana kesaṃ ‘jīvo’ti abhinivisatī’’ti āha. ‘‘Kesā nāmete issaravihitā pajāpatinissitā aṇusañcayo pakatipariṇāmo’’tiādinā nayenapettha diṭṭhimaññanā veditabbā.

    ඉමිස්‌සා පවත්‌තියාති නිකන්‌තිමානදිට්‌ඨීනං පරියාදානසමුග්‌ඝාටප්‌පවත්‌තියා. ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා යදිපි තිස්‌සන්‌නම්‌පි මඤ්‌ඤනානං සම්‌භවො දස්‌සිතො. තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනානං පන හෙට්‌ඨා දස්‌සිතත්‌තා දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා එවෙත්‌ථ විසෙසතො උද්‌ධටාති වෙදිතබ්‌බං. තෙනාහ ‘‘එවම්‌පි අජ්‌ඣත්‌තිකං පථවිං දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතී’’ති.

    Imissā pavattiyāti nikantimānadiṭṭhīnaṃ pariyādānasamugghāṭappavattiyā. ‘‘Etaṃ mamā’’tiādinā yadipi tissannampi maññanānaṃ sambhavo dassito. Taṇhāmānamaññanānaṃ pana heṭṭhā dassitattā diṭṭhimaññanā evettha visesato uddhaṭāti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘evampi ajjhattikaṃ pathaviṃ diṭṭhimaññanāya maññatī’’ti.

    බාහිරම්‌පි පථවිං තීහි මඤ්‌ඤනාහි මඤ්‌ඤතීති යොජනා. තං පන මඤ්‌ඤනාවිධිං දස්‌සෙතුං ‘‘කථ’’න්‌ති ආහ. තස්‌සත්‌ථො හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බො.

    Bāhirampi pathaviṃ tīhi maññanāhi maññatīti yojanā. Taṃ pana maññanāvidhiṃ dassetuṃ ‘‘katha’’nti āha. Tassattho heṭṭhā vuttanayena veditabbo.

    අයං ජීවොති අයං කාළලොහං ‘‘ජීවො අත්‌තා’’ති අභිනිවිසති එකච්‌චෙ නිගණ්‌ඨා විය. එවං බාහිරං පථවිං දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතීති එත්‌ථාපි ‘‘යා චෙව ඛො පන අජ්‌ඣත්‌තිකා පථවීධාතු, යා ච බාහිරා පථවීධාතූ’’තිආදිනා නයෙන ආනෙත්‌වා වත්‌තබ්‌බො.

    Ayaṃjīvoti ayaṃ kāḷalohaṃ ‘‘jīvo attā’’ti abhinivisati ekacce nigaṇṭhā viya. Evaṃ bāhiraṃ pathaviṃ diṭṭhimaññanāya maññatīti etthāpi ‘‘yā ceva kho pana ajjhattikā pathavīdhātu, yā ca bāhirā pathavīdhātū’’tiādinā nayena ānetvā vattabbo.

    පථවීකසිණං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතීතිආදීසු යං වත්‌තබ්‌බං, තං හෙට්‌ඨා වුත්‌තමෙව. අයම්‌පි ච නයො ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’ති එත්‌ථෙව අන්‌තොගධොති දට්‌ඨබ්‌බො කසිණානම්‌පි රූපසමඤ්‌ඤාසම්‌භාවතො. පථවිං මඤ්‌ඤතීති එත්‌ථ යාදිසො මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුමඤ්‌ඤනානං විත්‌ථාරනයො වුත්‌තො, තාදිසො ඉතො පරං වුත්‌තනයොවාති ආහ ‘‘ඉතො පරං සඞ්‌ඛෙපෙනෙව කථයිස්‌සාමා’’ති, අතාදිසො පන විත්‌ථාරතොපි කථයිස්‌සතීති අත්‌ථො.

    Pathavīkasiṇaṃ attato samanupassatītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Ayampi ca nayo ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti ettheva antogadhoti daṭṭhabbo kasiṇānampi rūpasamaññāsambhāvato. Pathaviṃ maññatīti ettha yādiso maññanāvatthumaññanānaṃ vitthāranayo vutto, tādiso ito paraṃ vuttanayovāti āha ‘‘ito paraṃ saṅkhepeneva kathayissāmā’’ti, atādiso pana vitthāratopi kathayissatīti attho.

    තස්‌මාති යස්‌මා ‘‘පථවියා’’ති ඉදං භුම්‌මවචනං, තස්‌මා, සො අත්‌තපරත්‌තදුපකරණානං ආධාරභාවෙන තං මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුං කප්‌පෙතීති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘අහං පථවියා’’තිආදි. නනු ච ඉන්‌ද්‍රියබද්‌ධානින්‌ද්‍රියබද්‌ධපභෙදස්‌ස ධම්‌මප්‌පබන්‌ධස්‌ස සසම්‌භාරපථවී ච ආධාරනිස්‌සයො, ඉතරා ආරම්‌මණනිස්‌සයො තදාරම්‌මණස්‌සාති එත්‌ථ නිබ්‌බිරොධොති? න, මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුං නිස්‌සයභාවෙන පරිකප්‌පනතො. අයඤ්‌හි ‘‘අහ’’න්‌ති දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මානමඤ්‌ඤනාය ච වත්‌ථුභූතස්‌ස අත්‌තනො පථවිසන්‌නිස්‌සයං කත්‌වා ‘‘අහං පථවියා’’ති මඤ්‌ඤති, තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාය වත්‌ථුභූතස්‌ස උපකරණස්‌ස පථවිං සන්‌නිස්‌සයං කත්‌වා ‘‘මය්‌හං කිඤ්‌චනං පලිබොධො පථවියා’’ති මඤ්‌ඤති. පරොතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Tasmāti yasmā ‘‘pathaviyā’’ti idaṃ bhummavacanaṃ, tasmā, so attaparattadupakaraṇānaṃ ādhārabhāvena taṃ maññanāvatthuṃ kappetīti attho. Tenāha ‘‘ahaṃ pathaviyā’’tiādi. Nanu ca indriyabaddhānindriyabaddhapabhedassa dhammappabandhassa sasambhārapathavī ca ādhāranissayo, itarā ārammaṇanissayo tadārammaṇassāti ettha nibbirodhoti? Na, maññanāvatthuṃ nissayabhāvena parikappanato. Ayañhi ‘‘aha’’nti diṭṭhimaññanāya mānamaññanāya ca vatthubhūtassa attano pathavisannissayaṃ katvā ‘‘ahaṃ pathaviyā’’ti maññati, taṇhāmaññanāya vatthubhūtassa upakaraṇassa pathaviṃ sannissayaṃ katvā ‘‘mayhaṃ kiñcanaṃ palibodho pathaviyā’’ti maññati. Parotiādīsupi iminā nayena attho veditabbo.

    ය්‌වායං අත්‌ථනයොති සම්‌බන්‌ධො. වුත්‌තො පටිසම්‌භිදාමග්‌ගෙ. එතෙනෙව නයෙනාති ය්‌වායං ‘‘සො ඛො පන මෙ අත්‌තා ඉමස්‌මිං රූපෙ’’ති සමුදායස්‌ස ආධාරභාවදීපනො අත්‌ථනයො වුත්‌තො, එතෙනෙව නයෙන. න හි අවයවබ්‍යතිරෙකෙන සමුදායො ලබ්‌භති, තස්‌මා සමුදායෙ වුත්‌තවිධි අවයවෙපි ලබ්‌භතීති අධිප්‌පායො. තෙනාහ සො ඛො පන මෙ අයං අත්‌තා ඉමිස්‌සා පථවියාති මඤ්‌ඤන්‌තොති. තස්‌මිංයෙව පනස්‌ස අත්‌තනීති එත්‌ථ අස්‌සාති පුථුජ්‌ජනස්‌ස. තස්‌මිංයෙව අත්‌තනීති අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරපථවීසන්‌නිස්‌සයෙ අත්‌තනි. ‘‘පථවියා මඤ්‌ඤතී’’ති පදස්‌සායං වණ්‌ණනා. එවං ‘‘පථවියා මඤ්‌ඤතී’’ති එත්‌ථ අත්‌තවසෙන දිට්‌ඨිමානතණ්‌හාමඤ්‌ඤනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි පරවසෙන දස්‌සෙතුං ‘‘යදා පනා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ අස්‌සාති පරස්‌ස. තදාති පරවසෙන මඤ්‌ඤනායං. දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා එව යුජ්‌ජති තත්‌ථ නිච්‌චාභිනිවෙසාදයො සම්‌භවන්‌තීති කත්‌වා. අවධාරණෙන මානතණ්‌හාමඤ්‌ඤනා නිවත්‌තෙති. න හි ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදිනා, ‘‘මය්‌හ’’න්‌ති ච පවත්‌තලක්‌ඛණා මානතණ්‌හා පරස්‌මිං පරස්‌ස සන්‌තකභාවෙන ගහිතෙ ච පවත්‌තන්‌තීති අධිප්‌පායො. ඉතරායොපීති මානතණ්‌හාමඤ්‌ඤනායොපි. ඉච්‌ඡන්‌ති අට්‌ඨකථාචරියා. පරස්‌සපි හි පථවීසන්‌නිස්‌සයෙන සම්‌පත්‌තිඉස්‌සරියාදිකස්‌ස වසෙන අත්‌තනි සෙය්‍යාදිභාවං දහතො පණිදහතො ච චිත්‌තං තථාභාවාය මානතණ්‌හාමඤ්‌ඤනා සම්‌භවන්‌තීති ආචරියානං අධිප්‌පායො. ‘‘පරො පථවී පරස්‌ස පථවී’’ති එත්‌ථාපි ඉමෙ ද්‌වෙ පකාරා සාධිප්‌පායා නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා.

    Yvāyaṃ atthanayoti sambandho. Vutto paṭisambhidāmagge. Eteneva nayenāti yvāyaṃ ‘‘so kho pana me attā imasmiṃ rūpe’’ti samudāyassa ādhārabhāvadīpano atthanayo vutto, eteneva nayena. Na hi avayavabyatirekena samudāyo labbhati, tasmā samudāye vuttavidhi avayavepi labbhatīti adhippāyo. Tenāha so kho pana me ayaṃ attā imissā pathaviyāti maññantoti. Tasmiṃyeva panassa attanīti ettha assāti puthujjanassa. Tasmiṃyeva attanīti ajjhattikabāhirapathavīsannissaye attani. ‘‘Pathaviyā maññatī’’ti padassāyaṃ vaṇṇanā. Evaṃ ‘‘pathaviyā maññatī’’ti ettha attavasena diṭṭhimānataṇhāmaññanaṃ dassetvā idāni paravasena dassetuṃ ‘‘yadā panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha assāti parassa. Tadāti paravasena maññanāyaṃ. Diṭṭhimaññanā eva yujjati tattha niccābhinivesādayo sambhavantīti katvā. Avadhāraṇena mānataṇhāmaññanā nivatteti. Na hi ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā, ‘‘mayha’’nti ca pavattalakkhaṇā mānataṇhā parasmiṃ parassa santakabhāvena gahite ca pavattantīti adhippāyo. Itarāyopīti mānataṇhāmaññanāyopi. Icchanti aṭṭhakathācariyā. Parassapi hi pathavīsannissayena sampattiissariyādikassa vasena attani seyyādibhāvaṃ dahato paṇidahato ca cittaṃ tathābhāvāya mānataṇhāmaññanā sambhavantīti ācariyānaṃ adhippāyo. ‘‘Paro pathavī parassa pathavī’’ti etthāpi ime dve pakārā sādhippāyā niddhāretabbā.

    ‘‘පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’ති, ‘‘ආදිතො’’ති ච ආදීසු අනිස්‌සක්‌කවචනෙපි තො-සද්‌දො දිට්‌ඨොති ආහ ‘‘පථවිතොති නිස්‌සක්‌කවචන’’න්‌ති. සඋපකරණස්‌සාති හිරඤ්‌ඤසුවණ්‌ණගතස්‌ස දාසපොරිසාදිනා විත්‌තුපකරණෙන සඋපකරණස්‌ස, අත්‌තනො වා පරස්‌ස වා තෙසං උපකරණස්‌ස වාති අත්‌ථො. යථාවුත්‌තප්‌පභෙදතොති ලක්‌ඛණාදිඅජ්‌ඣත්‌තිකාදිවුත්‌තප්‌පකාරවිභාගතො. උප්‌පත්‌තිං වා නිග්‌ගමනං වාති ‘‘තං අණ්‌ඩං අහොසි හෙමමයං, තස්‌මිං සයං බ්‍රහ්‌මා උප්‌පන්‌නො’’ති බ්‍රහ්‌මණ්‌ඩවාදවසෙන වා ‘‘ද්‌වීහි අණූහි ද්‌විඅණුක’’න්‌ති එවං පවත්‌තඅණුකවාදවසෙන වා පථවිතො උප්‌පත්‌තිං වා ‘‘සබ්‌බොයං ලොකො ඉස්‌සරතො විනිග්‌ගතො’’ති ඉස්‌සරවාදවසෙන ඉස්‌සරකුත්‌තතො පථවිතො නිග්‌ගමනං වා මඤ්‌ඤමානොති යොජනා. පථවිතො වා අඤ්‌ඤො ආපාදිකො අත්‌තාති අධිප්‌පායො. එත්‌ථ ච පුරිමස්‌මිං අත්‌ථවිකප්‌පෙ කාරකලක්‌ඛණං නිස්‌සක්‌කවචනං, දුතියස්‌මිං උපපදලක්‌ඛණන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අත්‌තනො පරිග්‌ගහභූතපථවිතො සුඛප්‌පත්‌තිං තතො එව ච පරෙහි සෙය්‍යාදිභාවං කප්‌පෙන්‌තස්‌ස වසෙනපෙත්‌ථ තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනා වෙදිතබ්‌බා. අපරෙති සාරසමාසාචරියා. තතො අඤ්‌ඤං අප්‌පමාණං අත්‌තානං ගහෙත්‌වාති පුබ්‌බෙ භාවිතආපාදිඅප්‌පමාණකසිණවසෙන වා කාපිලකාණාදදිට්‌ඨිවසෙන වා අප්‌පමාණං බ්‍යාපිනං අත්‌තානං ගහෙත්‌වා. පථවිතොති පච්‌ඡා අභාවිතඅවඩ්‌ඪිතපථවීකසිණසඞ්‌ඛාතපථවිතො. බහිද්‌ධාපි මෙ අත්‌තාති ඉතො පථවිතො බහිපි මෙ අත්‌තාති අධිප්‌පායො.

    ‘‘Pathavito sañjānātī’’ti, ‘‘ādito’’ti ca ādīsu anissakkavacanepi to-saddo diṭṭhoti āha ‘‘pathavitoti nissakkavacana’’nti. Saupakaraṇassāti hiraññasuvaṇṇagatassa dāsaporisādinā vittupakaraṇena saupakaraṇassa, attano vā parassa vā tesaṃ upakaraṇassa vāti attho. Yathāvuttappabhedatoti lakkhaṇādiajjhattikādivuttappakāravibhāgato. Uppattiṃ vā niggamanaṃ vāti ‘‘taṃ aṇḍaṃ ahosi hemamayaṃ, tasmiṃ sayaṃ brahmā uppanno’’ti brahmaṇḍavādavasena vā ‘‘dvīhi aṇūhi dviaṇuka’’nti evaṃ pavattaaṇukavādavasena vā pathavito uppattiṃ vā ‘‘sabboyaṃ loko issarato viniggato’’ti issaravādavasena issarakuttato pathavito niggamanaṃ vā maññamānoti yojanā. Pathavito vā añño āpādiko attāti adhippāyo. Ettha ca purimasmiṃ atthavikappe kārakalakkhaṇaṃ nissakkavacanaṃ, dutiyasmiṃ upapadalakkhaṇanti daṭṭhabbaṃ. Attano pariggahabhūtapathavito sukhappattiṃ tato eva ca parehi seyyādibhāvaṃ kappentassa vasenapettha taṇhāmānamaññanā veditabbā. Apareti sārasamāsācariyā. Tato aññaṃ appamāṇaṃ attānaṃ gahetvāti pubbe bhāvitaāpādiappamāṇakasiṇavasena vā kāpilakāṇādadiṭṭhivasena vā appamāṇaṃ byāpinaṃ attānaṃ gahetvā. Pathavitoti pacchā abhāvitaavaḍḍhitapathavīkasiṇasaṅkhātapathavito. Bahiddhāpi me attāti ito pathavito bahipi me attāti adhippāyo.

    කෙවලන්‌ති අනවසෙසං. මහාපථවිං තණ්‌හාවසෙන මමායති, අයඤ්‌ච නයො චතුදීපිස්‌සරියෙ ඨිතස්‌ස දීපචක්‌කවත්‌තිනො ච ලබ්‌භෙය්‍ය, මණ්‌ඩලිකරාජමහාමත්‌තකුටුම්‌බිකානම්‌පි වසෙන ලබ්‌භතෙව තෙසම්‌පි යථාපරිග්‌ගහං අනවසෙසෙත්‌වා මඤ්‌ඤනාය සම්‌භවතො. ‘‘එවං මමා’’ති ගාහස්‌ස ‘‘එසොහමස්‌මිං, එසො මෙ අත්‌තා’’ති ගාහවිධූරතාය වුත්‌තං ‘‘එකා තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා එව ලබ්‌භතී’’ති . ඉමිනා නයෙනාති වුත්‌තමතිදෙසං විභාවෙතුං ‘‘සා චාය’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ සා චායන්‌ති සා ච අයං තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා යොජෙතබ්‌බාති සම්‌බන්‌ධො. යථා පන දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤිතෙ වත්‌ථුස්‌මිං සිනෙහං මානඤ්‌ච උප්‌පාදයතො තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනා සම්‌භවන්‌ති, එවං තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤිතෙන වත්‌ථුනා අත්‌තානං සෙය්‍යාදිතො දහතො තඤ්‌ච අත්‌තනියං නිච්‌චං තථා තංසාමිභූතං අත්‌තානඤ්‌ච පරිකප්‌පෙන්‌තස්‌ස ඉතරමඤ්‌ඤනාපි සම්‌භවන්‌තීති සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුං. ‘‘මෙ’’ති හි ඉමිනා අත්‌ථග්‌ගහණමුඛෙනෙව අත්‌තනියසම්‌බන්‌ධො පකාසීයතීති.

    Kevalanti anavasesaṃ. Mahāpathaviṃ taṇhāvasena mamāyati, ayañca nayo catudīpissariye ṭhitassa dīpacakkavattino ca labbheyya, maṇḍalikarājamahāmattakuṭumbikānampi vasena labbhateva tesampi yathāpariggahaṃ anavasesetvā maññanāya sambhavato. ‘‘Evaṃ mamā’’ti gāhassa ‘‘esohamasmiṃ, eso me attā’’ti gāhavidhūratāya vuttaṃ ‘‘ekā taṇhāmaññanā eva labbhatī’’ti . Iminā nayenāti vuttamatidesaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sā cāya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha sā cāyanti sā ca ayaṃ taṇhāmaññanā yojetabbāti sambandho. Yathā pana diṭṭhimaññanāmaññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanā sambhavanti, evaṃ taṇhāmaññanāmaññitena vatthunā attānaṃ seyyādito dahato tañca attaniyaṃ niccaṃ tathā taṃsāmibhūtaṃ attānañca parikappentassa itaramaññanāpi sambhavantīti sakkā viññātuṃ. ‘‘Me’’ti hi iminā atthaggahaṇamukheneva attaniyasambandho pakāsīyatīti.

    අභිනන්‌දතීති ඉමිනා තණ්‌හාදිට්‌ඨාභිනිවෙසානං සඞ්‌ගහිතත්‌තා තෙ දස්‌සෙන්‌තො ‘‘අස්‌සාදෙති පරාමසති චා’’ති ආහ. දිට්‌ඨිවිප්‌පයුත්‌තචිත්‌තුප්‌පාදවසෙන චෙතස්‌ස ද්‌වයස්‌ස අසඞ්‌කරතො පවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා, එකචිත්‌තුප්‌පාදෙපි වා අධිපතිධම්‌මානං විය පුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරවසෙන තස්‌ස තස්‌ස බලවභාවෙන පවත්‌ති. එතස්‌මිං අත්‌ථෙති තණ්‌හාදිට්‌ඨිවසෙන අභිනන්‌දනත්‌ථෙ. එතන්‌ති ‘‘පථවිං අභිනන්‌දතී’’ති එතං පදං. යෙසං විනෙය්‍යානං යෙහි පකාරවිසෙසෙහි ධම්‌මානං විභාවනෙ කතෙ විසෙසාධිගමො හොති, තෙසං තෙහි පකාරවිසෙසෙහි ධම්‌මවිභාවනං. යෙසං පන යෙන එකෙනෙව පකාරෙන ධම්‌මවිභාවනෙ කතෙ විසෙසාධිගමො හොති, තෙසම්‌පි තං වත්‌වා ධම්‌මිස්‌සරතාය තදඤ්‌ඤනිරවසෙසප්‌පකාරවිභාවනඤ්‌ච දෙසනාවිලාසො. තෙනාහ ‘‘පුබ්‌බෙ මඤ්‌ඤනාවසෙන කිලෙසුප්‌පත්‌තිං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි අභිනන්‌දනාවසෙන දස්‌සෙන්‌තො’’ති. ධම්‌මධාතුයාති සම්‌මාසම්‌බොධියා. සා හි සබ්‌බඤෙය්‍යධම්‌මං යථාසභාවතො ධාරෙති උපධාරෙති, සකලඤ්‌ච විනෙය්‍යසත්‌තසඞ්‌ඛාතධම්‌මප්‌පබන්‌ධං අපායදුක්‌ඛසංසාරදුක්‌ඛපතනතො ධාරෙති, සයඤ්‌ච අවිපරීතපවත්‌තිආකාරා ධාතූති ධම්‌මධාතූති ඉධාධිප්‌පෙතා. සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌හි මග්‌ගඤාණං, මග්‌ගඤාණපදට්‌ඨානඤ්‌ච සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං සම්‌මාසම්‌බොධීති. සුප්‌පටිවිද්‌ධත්‌තාති සුට්‌ඨු පටිවිද්‌ධභාවතො, සම්‌මා අධිගතත්‌තාති අත්‌ථො. අභිකඞ්‌ඛනසම්‌පග්‌ගහපරාමසනානං වසෙන ආරම්‌මණෙ පරිකප්‌පනාපවත්‌ති මඤ්‌ඤනා. තත්‌ථ ‘‘මමං, අහ’’න්‌ති ච අභිනිවෙසනං පරිකප්‌පනං. යෙන අජ්‌ඣොසානං හොති, අයං අභිනන්‌දනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. සුත්‌තාදිඅවිරුද්‌ධායෙව අත්‌තනොමති ඉච්‌ඡිතබ්‌බා, න ඉතරාති සුත්‌තෙන තස්‌සා සඞ්‌ගහං දස්‌සෙතුං ‘‘වුත්‌තඤ්‌චෙත’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. දෙසනාවිලාසවිභාවනස්‌ස පන සහෙතුකහෙතුසම්‌පයුත්‌තදුකාදිදෙසනාය නිබද්‌ධතා නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා.

    Abhinandatīti iminā taṇhādiṭṭhābhinivesānaṃ saṅgahitattā te dassento ‘‘assādeti parāmasati cā’’ti āha. Diṭṭhivippayuttacittuppādavasena cetassa dvayassa asaṅkarato pavatti veditabbā, ekacittuppādepi vā adhipatidhammānaṃ viya pubbābhisaṅkhāravasena tassa tassa balavabhāvena pavatti. Etasmiṃ attheti taṇhādiṭṭhivasena abhinandanatthe. Etanti ‘‘pathaviṃ abhinandatī’’ti etaṃ padaṃ. Yesaṃ vineyyānaṃ yehi pakāravisesehi dhammānaṃ vibhāvane kate visesādhigamo hoti, tesaṃ tehi pakāravisesehi dhammavibhāvanaṃ. Yesaṃ pana yena ekeneva pakārena dhammavibhāvane kate visesādhigamo hoti, tesampi taṃ vatvā dhammissaratāya tadaññaniravasesappakāravibhāvanañca desanāvilāso. Tenāha ‘‘pubbe maññanāvasena kilesuppattiṃ dassetvā idāni abhinandanāvasena dassento’’ti. Dhammadhātuyāti sammāsambodhiyā. Sā hi sabbañeyyadhammaṃ yathāsabhāvato dhāreti upadhāreti, sakalañca vineyyasattasaṅkhātadhammappabandhaṃ apāyadukkhasaṃsāradukkhapatanato dhāreti, sayañca aviparītapavattiākārā dhātūti dhammadhātūti idhādhippetā. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ sammāsambodhīti. Suppaṭividdhattāti suṭṭhu paṭividdhabhāvato, sammā adhigatattāti attho. Abhikaṅkhanasampaggahaparāmasanānaṃ vasena ārammaṇe parikappanāpavatti maññanā. Tattha ‘‘mamaṃ, aha’’nti ca abhinivesanaṃ parikappanaṃ. Yena ajjhosānaṃ hoti, ayaṃ abhinandanāti ayametesaṃ viseso. Suttādiaviruddhāyeva attanomati icchitabbā, na itarāti suttena tassā saṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘vuttañceta’’ntiādi vuttaṃ. Desanāvilāsavibhāvanassa pana sahetukahetusampayuttadukādidesanāya nibaddhatā niddhāretabbā.

    තස්‌සාති තෙන. ඤාතසද්‌දසම්‌බන්‌ධෙන හෙතං කත්‌තරි සාමිවචනං. තස්‌මාති අපරිඤ්‌ඤාතත්‌තා. ‘‘අපරිඤ්‌ඤාත’’න්‌ති පටික්‌ඛෙපමුඛෙන යං පරිජානනං වුත්‌තං, තං අත්‌ථතො තිවිධා පරිඤ්‌ඤා හොතීති තං සරූපතො පවත්‌තිආකාරතො ච විභාවෙන්‌තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ.

    Tassāti tena. Ñātasaddasambandhena hetaṃ kattari sāmivacanaṃ. Tasmāti apariññātattā. ‘‘Apariññāta’’nti paṭikkhepamukhena yaṃ parijānanaṃ vuttaṃ, taṃ atthato tividhā pariññā hotīti taṃ sarūpato pavattiākārato ca vibhāvento ‘‘yo hī’’tiādimāha.

    තත්‌ථ යාය පඤ්‌ඤාය විපස්‌සනාභූමිං පරිජානාති පරිච්‌ඡින්‌දති, සා පරිජානනපඤ්‌ඤා ඤාතපරිඤ්‌ඤා. සා හි තෙභූමකධම්‌මජාතං ‘‘අයං විපස්‌සනාභූමී’’ති ඤාතං විදිතං පාකටං කරොන්‌තීයෙව ලක්‌ඛණරසාදිතො අජ්‌ඣත්‌තිකාදිවිභාගතො ච පරිච්‌ඡිජ්‌ජ ජානාති. ඉධ පන පථවීධාතුවසෙන වෙදිතබ්‌බාති වුත්‌තං ‘‘පථවීධාතුං පරිජානාතී’’තිආදි. තීරණපරිඤ්‌ඤාති කීරණවසෙන පරිජානනකපඤ්‌ඤා. සා හි පරිවාරෙහි අනිච්‌චතාදිආකාරෙහි අනිච්‌චතාදිසභාවස්‌ස උපාදානක්‌ඛන්‌ධපඤ්‌චකස්‌ස තීරණවසෙන සම්‌මසනවසෙන තං පරිච්‌ඡිජ්‌ජ ජානාති. අග්‌ගමග්‌ගෙනාති අරහත්‌තමග්‌ගෙන. සො හි අනවසෙසතො ඡන්‌දරාගං පජහති. අග්‌ගමග්‌ගෙනාති වා අග්‌ගභූතෙන මග්‌ගෙන, ලොකුත්‌තරමග්‌ගෙනාති අත්‌ථො. උභයථාපි හි සමුච්‌ඡෙදපහානකාරී එව පඤ්‌ඤා නිප්‌පරියායෙන පහානපරිඤ්‌ඤාති දස්‌සෙති.

    Tattha yāya paññāya vipassanābhūmiṃ parijānāti paricchindati, sā parijānanapaññā ñātapariññā. Sā hi tebhūmakadhammajātaṃ ‘‘ayaṃ vipassanābhūmī’’ti ñātaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karontīyeva lakkhaṇarasādito ajjhattikādivibhāgato ca paricchijja jānāti. Idha pana pathavīdhātuvasena veditabbāti vuttaṃ ‘‘pathavīdhātuṃ parijānātī’’tiādi. Tīraṇapariññāti kīraṇavasena parijānanakapaññā. Sā hi parivārehi aniccatādiākārehi aniccatādisabhāvassa upādānakkhandhapañcakassa tīraṇavasena sammasanavasena taṃ paricchijja jānāti. Aggamaggenāti arahattamaggena. So hi anavasesato chandarāgaṃ pajahati. Aggamaggenāti vā aggabhūtena maggena, lokuttaramaggenāti attho. Ubhayathāpi hi samucchedapahānakārī eva paññā nippariyāyena pahānapariññāti dasseti.

    නාමරූපවවත්‌ථානන්‌ති එතෙන පච්‌චයපරිග්‌ගහොපි සඞ්‌ගහිතොති දට්‌ඨබ්‌බො නාමරූපස්‌ස හෙතුවවත්‌ථානභාවතො. සොපි හි හෙතුපච්‌චයමුඛෙන නාමරූපස්‌ස වවත්‌ථානමෙවාති. කලාපසම්‌මසනාදිවසෙන තීරණපරිඤ්‌ඤා අනිච්‌චාදිවසෙන සම්‌මසනභාවතො. තස්‌මාති යස්‌මා තා පරිඤ්‌ඤායො නත්‌ථි, තස්‌මා. අථ වා තස්‌මා අපරිඤ්‌ඤාතත්‌තාති යස්‌මා අපරිඤ්‌ඤාතා පථවී, තස්‌මා අපරිඤ්‌ඤාතත්‌තා පථවියා තං පථවිං මඤ්‌ඤති ච අභිනන්‌දති චාති.

    Nāmarūpavavatthānanti etena paccayapariggahopi saṅgahitoti daṭṭhabbo nāmarūpassa hetuvavatthānabhāvato. Sopi hi hetupaccayamukhena nāmarūpassa vavatthānamevāti. Kalāpasammasanādivasena tīraṇapariññā aniccādivasena sammasanabhāvato. Tasmāti yasmā tā pariññāyo natthi, tasmā. Atha vā tasmā apariññātattāti yasmā apariññātā pathavī, tasmā apariññātattā pathaviyā taṃ pathaviṃ maññati ca abhinandati cāti.

    පථවීවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Pathavīvāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    ආපොවාරාදිවණ්‌ණනා

    Āpovārādivaṇṇanā

    ආපං ආපතොති එත්‌ථ අප්‌පොති, අප්‌පායතීති වා ආපො, යස්‌මිං සඞ්‌ඝාතෙ සයං අත්‌ථි, තං ආබන්‌ධනවසෙන බ්‍යාපෙත්‌වා තිට්‌ඨති, පරිබ්‍රූහෙතීති වා අත්‌ථො. අත්‌ථානං අධි අජ්‌ඣත්‌තං. පති පති අත්‌තානන්‌ති පච්‌චත්‌තං. උභයෙනපි සත්‌තසන්‌තානපරියාපන්‌නමෙව වදති. ආපො ආපොගතන්‌තිආදීසු ආබන්‌ධනමෙව ආපො, තදෙව ආපොසභාවං ගතත්‌තා ආපොගතං, සභාවෙනෙව ආපභාවං පත්‌තන්‌ති අත්‌ථො. සිනෙහනවසෙන සිනෙහො, සොයෙව සිනෙහනසභාවං ගතත්‌තා සිනෙහගතං. බන්‌ධනත්‌තං රූපස්‌සාති අවිනිබ්‌භොගරූපස්‌ස බන්‌ධනභාවො, අවිප්‌පකිරණවසෙන සම්‌පිණ්‌ඩනන්‌ති අත්‌ථො. උග්‌ගණ්‌හන්‌තොති යථාපරිච්‌ඡින්‌නෙ ආපොමණ්‌ඩලෙ යථා උග්‌ගහනිමිත්‌තං උපලබ්‌භති, තථා නිමිත්‌තං ගණ්‌හන්‌තො. වුත්‌තොති ‘‘ආපස්‌මි’’න්‌ති එත්‌ථ වුත්‌තආපො. සො හි සසම්‌භාරආපො, න ‘‘ආපොකසිණ’’න්‌ති එත්‌ථ වුත්‌තආපො. සෙසන්‌ති ආරම්‌මණසම්‌මුතිආපානං සරූපවිභාවනං. ‘‘ආපං ආපතො පජානාතී’’තිආදිපාළියා අත්‌ථවිභාවනඤ්‌චෙව තත්‌ථ තත්‌ථ මඤ්‌ඤනාවිභාගදස්‌සනඤ්‌ච පථවියං වුත්‌තසදිසමෙවාති. තත්‌ථ ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්‌ජානාතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.360; අ. නි. 10.25) වුත්‌තං, ඉධ ‘‘ආපොකසිණමෙකො සඤ්‌ජානාතී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බං. තත්‌ථ ච ‘‘පථවීති සඤ්‌ජානාතී’’ති වුත්‌තං, ඉධ පන ‘‘ආපොති සඤ්‌ජානාතී’’තිආදිනා වත්‌තබ්‌බන්‌ති එවමාදි එව විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. තෙන වුත්‌තං ‘‘පථවියං වුත්‌තසදිසමෙවා’’ති. යො පනෙත්‌ථ විසෙසො, තං දස්‌සෙතුං ‘‘කෙවල’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ මූලරසොති මූලං පටිච්‌ච නිබ්‌බත්‌තරසො. ඛන්‌ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. ඛීරාදීනි පාකටානෙව. යථා පන භෙසජ්‌ජසික්‌ඛාපදෙ (පාරා. 618-625), න එවමිධ නියමො අත්‌ථි. යං කිඤ්‌චි ඛීරං ඛීරමෙව. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. භුම්‌මානීති ආවාටාදීසු ඨිතඋදකානි. අන්‌තලික්‌ඛානීති පථවිං අප්‌පත්‌තානි වස්‌සොදකානි, පත්‌තානි පන භුම්‌මානෙව. එවං වුත්‌තා චාති -සද්‌දෙන හිමොදකකප්‌පවිනාසකඋදකපථවියාඅන්‌තොඋදකපථවීසන්‌ධාරකඋදකාදිං පුබ්‌බෙ අවුත්‌තම්‌පි සමුච්‌චිනොති.

    Āpaṃāpatoti ettha appoti, appāyatīti vā āpo, yasmiṃ saṅghāte sayaṃ atthi, taṃ ābandhanavasena byāpetvā tiṭṭhati, paribrūhetīti vā attho. Atthānaṃ adhi ajjhattaṃ. Pati pati attānanti paccattaṃ. Ubhayenapi sattasantānapariyāpannameva vadati. Āpo āpogatantiādīsu ābandhanameva āpo, tadeva āposabhāvaṃ gatattā āpogataṃ, sabhāveneva āpabhāvaṃ pattanti attho. Sinehanavasena sineho, soyeva sinehanasabhāvaṃ gatattā sinehagataṃ. Bandhanattaṃ rūpassāti avinibbhogarūpassa bandhanabhāvo, avippakiraṇavasena sampiṇḍananti attho. Uggaṇhantoti yathāparicchinne āpomaṇḍale yathā uggahanimittaṃ upalabbhati, tathā nimittaṃ gaṇhanto. Vuttoti ‘‘āpasmi’’nti ettha vuttaāpo. So hi sasambhāraāpo, na ‘‘āpokasiṇa’’nti ettha vuttaāpo. Sesanti ārammaṇasammutiāpānaṃ sarūpavibhāvanaṃ. ‘‘Āpaṃ āpato pajānātī’’tiādipāḷiyā atthavibhāvanañceva tattha tattha maññanāvibhāgadassanañca pathaviyaṃ vuttasadisamevāti. Tattha ‘‘pathavīkasiṇameko sañjānātī’’tiādinā (dī. ni. 3.360; a. ni. 10.25) vuttaṃ, idha ‘‘āpokasiṇameko sañjānātī’’tiādinā vattabbaṃ. Tattha ca ‘‘pathavīti sañjānātī’’ti vuttaṃ, idha pana ‘‘āpoti sañjānātī’’tiādinā vattabbanti evamādi eva viseso. Sesaṃ tādisameva. Tena vuttaṃ ‘‘pathaviyaṃ vuttasadisamevā’’ti. Yo panettha viseso, taṃ dassetuṃ ‘‘kevala’’ntiādi vuttaṃ. Tattha mūlarasoti mūlaṃ paṭicca nibbattaraso. Khandharasādīsupi eseva nayo. Khīrādīni pākaṭāneva. Yathā pana bhesajjasikkhāpade (pārā. 618-625), na evamidha niyamo atthi. Yaṃ kiñci khīraṃ khīrameva. Sesesupi eseva nayo. Bhummānīti āvāṭādīsu ṭhitaudakāni. Antalikkhānīti pathaviṃ appattāni vassodakāni, pattāni pana bhummāneva. Evaṃ vuttā cāti ca-saddena himodakakappavināsakaudakapathaviyāantoudakapathavīsandhārakaudakādiṃ pubbe avuttampi samuccinoti.

    තෙජං තෙජතොති එත්‌ථ තෙජනට්‌ඨෙන තෙජො, තෙජනං නාම දහනපචනාදිසමත්‌ථං නිසානං, යං උණ්‌හත්‌තන්‌ති වුච්‌චති. යෙන චාති යෙන තෙජොගතෙන කුපිතෙන. සන්‌තප්‌පතීති අයං කායො සමන්‌තතො තප්‌පති එකාහිකජරාදිභාවෙන උසුමජාතො හොති. යෙන ච ජීරීයතීති යෙන අයං කායො ජීරීයති, ඉන්‌ද්‍රියවෙකල්‌ලතං බලපරික්‌ඛයං වලිතාදිභාවඤ්‌ච පාපුණාති. යෙන ච පරිඩය්‌හතීති යෙන කුපිතෙන අයං කායො පරිතො ඩය්‌හති, සො ච පුග්‌ගලො ඩය්‌හාමීති සතධොතසප්‌පිගොසීතචන්‌දනාදිලෙපඤ්‌චෙව තාලවණ්‌ටවාතඤ්‌ච පච්‌චාසීසති. යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්‌මා පරිණාමං ගච්‌ඡතීති යෙන අසිතං වා ඔදනාදි, පීතං වා පානකාදි, ඛායිතං වා පිඨඛජ්‌ජකාදි, සායිතං වා අම්‌බපක්‌කමධුඵාණිතාදි සම්‌මදෙව පරිපාකං ගච්‌ඡති, රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. එත්‌ථ ච සරීරස්‌ස පකතිඋසුමං අතික්‌කමිත්‌වා උණ්‌හභාවො සන්‌තාපො, සරීරදහනවසෙන පවත්‌තො මහාදාහො පරිදාහො, සතවාරං තාපෙත්‌වා උදකෙ පක්‌ඛිපිත්‌වා උද්‌ධටසප්‌පි සතධොතසප්‌පි, රසරුධිරමංසමෙදඅට්‌ඨිඅට්‌ඨිමිඤ්‌ජසුක්‌කා රසාදයො. තත්‌ථ පුරිමා තයො තෙජා චතුසමුට්‌ඨානා, පච්‌ඡිමො කම්‌මසමුට්‌ඨානොව.

    Tejaṃ tejatoti ettha tejanaṭṭhena tejo, tejanaṃ nāma dahanapacanādisamatthaṃ nisānaṃ, yaṃ uṇhattanti vuccati. Yena cāti yena tejogatena kupitena. Santappatīti ayaṃ kāyo samantato tappati ekāhikajarādibhāvena usumajāto hoti. Yena ca jīrīyatīti yena ayaṃ kāyo jīrīyati, indriyavekallataṃ balaparikkhayaṃ valitādibhāvañca pāpuṇāti. Yena ca pariḍayhatīti yena kupitena ayaṃ kāyo parito ḍayhati, so ca puggalo ḍayhāmīti satadhotasappigosītacandanādilepañceva tālavaṇṭavātañca paccāsīsati. Yena ca asitapītakhāyitasāyitaṃ sammā pariṇāmaṃ gacchatīti yena asitaṃ vā odanādi, pītaṃ vā pānakādi, khāyitaṃ vā piṭhakhajjakādi, sāyitaṃ vā ambapakkamadhuphāṇitādi sammadeva paripākaṃ gacchati, rasādibhāvena vivekaṃ gacchatīti attho. Ettha ca sarīrassa pakatiusumaṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīradahanavasena pavatto mahādāho paridāho, satavāraṃ tāpetvā udake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappi, rasarudhiramaṃsamedaaṭṭhiaṭṭhimiñjasukkā rasādayo. Tattha purimā tayo tejā catusamuṭṭhānā, pacchimo kammasamuṭṭhānova.

    තෙජොභාවං ගතත්‌තා තෙජොගතං. උස්‌මාති උණ්‌හාකාරො. උස්‌මාව උස්‌මාභාවං ගතත්‌තා උස්‌මාගතං. උසුමන්‌ති චණ්‌ඩඋසුමං. තදෙව උසුමගතං, සභාවෙනෙව උසුමභාවං පත්‌තන්‌ති අත්‌ථො. කට්‌ඨග්‌ගීති කට්‌ඨුපාදානො අග්‌ගි. සකලිකග්‌ගීආදීසුපි එසෙව නයො. සඞ්‌කාරග්‌ගීති කචවරං පටිච්‌ච උප්‌පන්‌නඅග්‌ගි. ඉන්‌දග්‌ගීති අසනිඅග්‌ගි. සන්‌තාපොති ජාලාය වා වීතච්‌චිතඞ්‌ගාරානං වා සන්‌තාපො . සූරියසන්‌තාපොති ආතපො. කට්‌ඨසන්‌නිචයසන්‌තාපොති කට්‌ඨරාසිං පටිච්‌ච උප්‌පන්‌නසන්‌තාපො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවං වුත්‌තා චාති. ච-සද්‌දෙන පෙතග්‌ගිකප්‌පවිනාසකග්‌ගිනිරයග්‌ගිආදිකෙ අවුත්‌තෙපි සමුච්‌චිනොති.

    Tejobhāvaṃ gatattā tejogataṃ. Usmāti uṇhākāro. Usmāva usmābhāvaṃ gatattā usmāgataṃ. Usumanti caṇḍausumaṃ. Tadeva usumagataṃ, sabhāveneva usumabhāvaṃ pattanti attho. Kaṭṭhaggīti kaṭṭhupādāno aggi. Sakalikaggīādīsupi eseva nayo. Saṅkāraggīti kacavaraṃ paṭicca uppannaaggi. Indaggīti asaniaggi. Santāpoti jālāya vā vītaccitaṅgārānaṃ vā santāpo . Sūriyasantāpoti ātapo. Kaṭṭhasannicayasantāpoti kaṭṭharāsiṃ paṭicca uppannasantāpo. Sesesupi eseva nayo. Evaṃ vuttā cāti. Ca-saddena petaggikappavināsakagginirayaggiādike avuttepi samuccinoti.

    වායං වායතොති එත්‌ථ වායනට්‌ඨෙන වායො. කිමිදං වායනං නාම? විත්‌ථම්‌භනං, සමුදීරණං වා, වායනං ගමනන්‌ති එකෙ. උද්‌ධඞ්‌ගමා වාතාති උග්‌ගාරහික්‌කාදිපවත්‌තකා උද්‌ධං ආරොහනවාතා. අධොගමා වාතාති උච්‌චාරපස්‌සාවාදිනීහරණතා අධො ඔරොහනවාතා. කුච්‌ඡිසයා වාතාති අන්‌තානං බහිවාතා. කොට්‌ඨාසයා වාතාති අන්‌තානං අන්‌තොවාතා. අඞ්‌ගමඞ්‌ගානුසාරිනො වාතාති ධමනීජාලානුසාරෙන සකලසරීරෙ අඞ්‌ගමඞ්‌ගානි අනුසටා සමිඤ්‌ජනපසාරණාදිනිබ්‌බත්‌තකා වාතා . සත්‌ථකවාතාති සන්‌ධිබන්‌ධනානි කත්‌තරියා ඡින්‌දන්‌තා විය පවත්‌තවාතා. ඛුරකවාතාති ඛුරෙන විය හදයමංසඡෙදනඵාලනකවාතා. උප්‌පලකවාතාති හදයමංසස්‌ස සමුප්‌පාටනකවාතා. අස්‌සාසොති අන්‌තොපවිසනකනාසිකාවාතො. පස්‌සාසොති බහිනික්‌ඛමනනාසිකාවාතො. එත්‌ථ ච පුරිමා සබ්‌බෙ චතුසමුට්‌ඨානා, අස්‌සාසපස්‌සාසා චිත්‌තසමුට්‌ඨානාව.

    Vāyaṃ vāyatoti ettha vāyanaṭṭhena vāyo. Kimidaṃ vāyanaṃ nāma? Vitthambhanaṃ, samudīraṇaṃ vā, vāyanaṃ gamananti eke. Uddhaṅgamā vātāti uggārahikkādipavattakā uddhaṃ ārohanavātā. Adhogamā vātāti uccārapassāvādinīharaṇatā adho orohanavātā. Kucchisayā vātāti antānaṃ bahivātā. Koṭṭhāsayā vātāti antānaṃ antovātā. Aṅgamaṅgānusārino vātāti dhamanījālānusārena sakalasarīre aṅgamaṅgāni anusaṭā samiñjanapasāraṇādinibbattakā vātā . Satthakavātāti sandhibandhanāni kattariyā chindantā viya pavattavātā. Khurakavātāti khurena viya hadayamaṃsachedanaphālanakavātā. Uppalakavātāti hadayamaṃsassa samuppāṭanakavātā. Assāsoti antopavisanakanāsikāvāto. Passāsoti bahinikkhamananāsikāvāto. Ettha ca purimā sabbe catusamuṭṭhānā, assāsapassāsā cittasamuṭṭhānāva.

    වායොගතන්‌ති වායොව වායොගතං, සභාවෙනෙව වායොභාවං පත්‌තන්‌ති අත්‌ථො. ථම්‌භිතත්‌තං රූපස්‌සාති අවිනිබ්‌භොගරූපස්‌ස ථම්‌භිතභාවො. පුරත්‌ථිමා වාතාති පුරත්‌ථිමදිසතො ආගතා වාතා. පච්‌ඡිමාදීසුපි එසෙව නයො. සරජාදීසු සහ රජෙන සරජා, රජවිරහිතා සුද්‌ධා අරජා. සීතඋතුසමුට්‌ඨානා, සීතවලාහකන්‌තරෙ වා ජාතා සීතා. උණ්‌හඋතුසමුට්‌ඨානා, උණ්‌හවලාහකන්‌තරෙ වා ජාතා උණ්‌හා. පරිත්‌තාති මන්‌දා තනුකවාතා. අධිමත්‌තාති බලවවාතා. කාළාති කාළවලාහකන්‌තරෙ සමුට්‌ඨිතා. යෙහි අබ්‌භාහතො ඡවිවණ්‌ණො කාළකො හොති, තෙසං එතං අධිවචනන්‌තිපි එකෙ. වෙරම්‌භවාතාති යොජනතො උපරි වායනවාතා. පක්‌ඛවාතාති අන්‌තමසො මක්‌ඛිකායපි පක්‌ඛායූහනවාතා. සුපණ්‌ණවාතාති ගරුළවාතා. කාමං චෙතෙපි පක්‌ඛවාතාව, උස්‌සදවසෙන පන විසුං ගහිතා. තාලවණ්‌ටවාතාති තාලවණ්‌ණෙහි කතෙන, අඤ්‌ඤෙහි වා කතෙන කෙනචි මණ්‌ඩලසණ්‌ඨානෙන සමුට්‌ඨාපිතවාතා. විධූපනවාතාති බීජනපත්‌තකෙන සමුට්‌ඨාපිතවාතා. ඉමානි ච තාලවණ්‌ටවිධූපනානි අනුප්‌පන්‌නම්‌පි වාතං උප්‌පාදෙන්‌ති, උප්‌පන්‌නම්‌පි පරිවත්‌තෙන්‌ති. ඉධාපි -සද්‌දො උදකසන්‌ධාරකවාතකප්‌පවිනාසකවාතජාලාපෙල්‌ලනකවාතාදිකෙ අවුත්‌තෙපි සමුච්‌චිනොති. එත්‌ථ ච ‘‘ආපං මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු යස්‌මා තීහි මඤ්‌ඤනාහි – ‘‘අහං ආපොති මඤ්‌ඤති, මම ආපොති මඤ්‌ඤතී’’තිආදිනා පථවීවාරෙ වුත්‌තනයෙන සක්‌කා මඤ්‌ඤනාවිභාගො විභාවෙතුන්‌ති වුත්‌තං ‘‘සෙසං වුත්‌තනයමෙවා’’ති. තස්‌මා තත්‌ථ වුත්‌තනයානුසාරෙන ඉමෙසු තීසු වාරෙසු යථාරහං මඤ්‌ඤනාවිභාගො විභාවෙතබ්‌බො.

    Vāyogatanti vāyova vāyogataṃ, sabhāveneva vāyobhāvaṃ pattanti attho. Thambhitattaṃ rūpassāti avinibbhogarūpassa thambhitabhāvo. Puratthimā vātāti puratthimadisato āgatā vātā. Pacchimādīsupi eseva nayo. Sarajādīsu saha rajena sarajā, rajavirahitā suddhā arajā. Sītautusamuṭṭhānā, sītavalāhakantare vā jātā sītā. Uṇhautusamuṭṭhānā, uṇhavalāhakantare vā jātā uṇhā. Parittāti mandā tanukavātā. Adhimattāti balavavātā. Kāḷāti kāḷavalāhakantare samuṭṭhitā. Yehi abbhāhato chavivaṇṇo kāḷako hoti, tesaṃ etaṃ adhivacanantipi eke. Verambhavātāti yojanato upari vāyanavātā. Pakkhavātāti antamaso makkhikāyapi pakkhāyūhanavātā. Supaṇṇavātāti garuḷavātā. Kāmaṃ cetepi pakkhavātāva, ussadavasena pana visuṃ gahitā. Tālavaṇṭavātāti tālavaṇṇehi katena, aññehi vā katena kenaci maṇḍalasaṇṭhānena samuṭṭhāpitavātā. Vidhūpanavātāti bījanapattakena samuṭṭhāpitavātā. Imāni ca tālavaṇṭavidhūpanāni anuppannampi vātaṃ uppādenti, uppannampi parivattenti. Idhāpi ca-saddo udakasandhārakavātakappavināsakavātajālāpellanakavātādike avuttepi samuccinoti. Ettha ca ‘‘āpaṃ maññatī’’tiādīsu yasmā tīhi maññanāhi – ‘‘ahaṃ āpoti maññati, mama āpoti maññatī’’tiādinā pathavīvāre vuttanayena sakkā maññanāvibhāgo vibhāvetunti vuttaṃ ‘‘sesaṃ vuttanayamevā’’ti. Tasmā tattha vuttanayānusārena imesu tīsu vāresu yathārahaṃ maññanāvibhāgo vibhāvetabbo.

    එත්‌තාවතාති එත්‌තකෙන ඉමිනා චතුවාරපරිමාණෙන දෙසනාවිසෙසෙන. -සද්‌දො බ්‍යතිරෙකො. තෙන වක්‌ඛමානංයෙව විසෙසං ජොතෙති. ය්‌වායන්‌ති යො අයං ලක්‌ඛණො නාම හාරො වුත්‌තොති සම්‌බන්‌ධො. සො පන ලක්‌ඛණහාරො යංලක්‌ඛණො තත්‌ථ වුත්‌තො, තං දස්‌සෙතුං ‘‘වුත්‌තම්‌හී’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ වුත්‌තම්‌හි එකධම්‌මෙති කුසලාදීසු ඛන්‌ධාදීසු වා යස්‌මිං කස්‌මිඤ්‌චි එකධම්‌මෙ සුත්‌තෙ සරූපතො නිද්‌ධාරණවසෙන වා කථිතෙ. යෙ ධම්‌මා එකලක්‌ඛණා තෙනාති යෙ කෙචි ධම්‌මා කුසලාදිභාවෙන, රූපක්‌ඛන්‌ධාදිභාවෙන වා තෙන වුත්‌තධම්‌මෙන සමානලක්‌ඛණා. වුත්‌තා භවන්‌ති සබ්‌බෙති සබ්‌බෙපි කුසලාදිසභාවා, ඛන්‌ධාදිසභාවා වා ධම්‌මා සුත්‌තෙ අවුත්‌තාපි තාය සමානලක්‌ඛණතාය වුත්‌තා භවන්‌ති, ආනෙත්‌වා සංවණ්‌ණනවසෙනාති අධිප්‌පායො.

    Ettāvatāti ettakena iminā catuvāraparimāṇena desanāvisesena. Ca-saddo byatireko. Tena vakkhamānaṃyeva visesaṃ joteti. Yvāyanti yo ayaṃ lakkhaṇo nāma hāro vuttoti sambandho. So pana lakkhaṇahāro yaṃlakkhaṇo tattha vutto, taṃ dassetuṃ ‘‘vuttamhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha vuttamhi ekadhammeti kusalādīsu khandhādīsu vā yasmiṃ kasmiñci ekadhamme sutte sarūpato niddhāraṇavasena vā kathite. Ye dhammā ekalakkhaṇā tenāti ye keci dhammā kusalādibhāvena, rūpakkhandhādibhāvena vā tena vuttadhammena samānalakkhaṇā. Vuttā bhavanti sabbeti sabbepi kusalādisabhāvā, khandhādisabhāvā vā dhammā sutte avuttāpi tāya samānalakkhaṇatāya vuttā bhavanti, ānetvā saṃvaṇṇanavasenāti adhippāyo.

    එත්‌ථ ච එකලක්‌ඛණාති සමානලක්‌ඛණා වුත්‌තා. තෙන සහචරිතා සමානකිච්‌චතා සමානහෙතුතා සමානඵලතා සමානාරම්‌මණතාති එවමාදීහිපි අවුත්‌තානං වුත්‌තානං විය නිද්‌ධාරණං වෙදිතබ්‌බං. ඉතීති ඉමිනා පකාරෙන. තෙනාහ ‘‘එවං නෙත්‌තියං ලක්‌ඛණො නාම හාරො වුත්‌තො’’ති, නෙත්‌තිපාළියං (නෙත්‌ති. 23) පන ‘‘යෙ ධම්‌මා එකලක්‌ඛණා කෙචි සො හාරො ලක්‌ඛණො නාමා’’ති පාඨො ආගතො. තස්‌ස වසෙනාති තස්‌ස ලක්‌ඛණහාරස්‌ස වසෙන. රූපලක්‌ඛණං අනතීතත්‌තාති රුප්‌පනසභාවෙන සමානසභාවත්‌තා. වදන්‌තෙන භගවතා. එතාති ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’ති එවං වුත්‌තදිට්‌ඨී. එත්‌ථ ච සක්‌කායදිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාදස්‌සනෙනෙව සකලරූපවත්‌ථුකා තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනාපි දස්‌සිතා එවාති දට්‌ඨබ්‌බං. තථා හි වුත්‌තං ‘‘තස්‌මිංයෙව පනස්‌ස දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤිතෙ වත්‌ථුස්‌මිං සිනෙහං මානඤ්‌ච උප්‌පාදයතො තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනාපි වෙදිතබ්‌බා’’ති. අථ වා පථවිං ආපං තෙජං වායං මෙති මඤ්‌ඤති අභිනන්‌දතීති ච වදන්‌තෙන වුත්‌තනයෙනෙව සකලරූපවත්‌ථුකා තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා තදනුසාරෙන මානමඤ්‌ඤනාපි වුත්‌තාව හොතීති එවම්‌පෙත්‌ථ ඉතරමඤ්‌ඤනාපි නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා.

    Ettha ca ekalakkhaṇāti samānalakkhaṇā vuttā. Tena sahacaritā samānakiccatā samānahetutā samānaphalatā samānārammaṇatāti evamādīhipi avuttānaṃ vuttānaṃ viya niddhāraṇaṃ veditabbaṃ. Itīti iminā pakārena. Tenāha ‘‘evaṃ nettiyaṃ lakkhaṇo nāma hāro vutto’’ti, nettipāḷiyaṃ (netti. 23) pana ‘‘ye dhammā ekalakkhaṇā keci so hāro lakkhaṇo nāmā’’ti pāṭho āgato. Tassa vasenāti tassa lakkhaṇahārassa vasena. Rūpalakkhaṇaṃ anatītattāti ruppanasabhāvena samānasabhāvattā. Vadantena bhagavatā. Etāti ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti evaṃ vuttadiṭṭhī. Ettha ca sakkāyadiṭṭhimaññanādassaneneva sakalarūpavatthukā taṇhāmānamaññanāpi dassitā evāti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tasmiṃyeva panassa diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanāpi veditabbā’’ti. Atha vā pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ meti maññati abhinandatīti ca vadantena vuttanayeneva sakalarūpavatthukā taṇhāmaññanā tadanusārena mānamaññanāpi vuttāva hotīti evampettha itaramaññanāpi niddhāretabbā.

    ආපොවාරාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Āpovārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    භූතවාරාදිවණ්‌ණනා

    Bhūtavārādivaṇṇanā

    3. ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤති, පථවියා මඤ්‌ඤතී’’තිආදීහි පදෙහි ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සති, රූපස්‌මිං අත්‌තානං සමනුපස්‌සතී’’තිආදීනං සක්‌කායදිට්‌ඨීනං නිද්‌ධාරිතත්‌තා වුත්‌තං ‘‘එවං රූපමුඛෙන සඞ්‌ඛාරවත්‌ථුකං මඤ්‌ඤනං වත්‌වා’’ති . තෙසු සඞ්‌ඛාරෙසු සත්‌තෙසුපීති තදුපාදානෙසුපි සත්‌තෙසු . ධාතූසූති පථවීආදීසු චතූසු ධාතූසු. ‘‘ජාතං භූතං සඞ්‌ඛත’’න්‌තිආදීසු (දී. නි. 2.207; සං. නි. 5.379) භූත-සද්‌දො උප්‌පාදෙ දිස්‌සති, සඋපසග්‌ගො පන ‘‘පභූතමරියො පකරොති පුඤ්‌ඤ’’න්‌තිආදීසු විපුලෙ, ‘‘යෙභුය්‍යෙන භික්‌ඛූනං පරිභූතරූපො’’තිආදීසු හිංසනෙ, ‘‘සම්‌භූතො සාණවාසී’’තිආදීසු (චූළව. 450) පඤ්‌ඤත්‌තියං, ‘‘අභිභූතො මාරො විජිතො සඞ්‌ගාමො’’තිආදීසු විමථනෙ, ‘‘පරාභූතරූපො ඛො අයං අචෙලො පාථිකපුත්‌තො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.23, 25, 31, 32) පරාජයෙ, ‘‘අනුභූතං සුඛදුක්‌ඛ’’න්‌තිආදීසු වෙදියනෙ, ‘‘විභූතං විභාවිතං පඤ්‌ඤායා’’තිආදීසු පාකටීකරණෙ දිස්‌සති. තෙ සබ්‌බෙ රුක්‌ඛාදීසූති. ආදි-සද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බා. ‘‘කාලො ඝසති භූතානීති (ජා. 1.2.190), භූතා ලොකෙ සමුස්‌සය’’න්‌ති (දී. නි. 2.220; සං. නි. 1.186) ච ආදීසු අවිසෙසෙන සත්‌තවාචකොපි භූතසද්‌දො, උපරි දෙවාදිපදෙහි සත්‌තවිසෙසානං ගහිතත්‌තා ඉධ තදවසිට්‌ඨා භූතසද්‌දෙන ගය්‌හන්‌තීති ආහ ‘‘නො ච ඛො අවිසෙසෙනා’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘චාතුමහාරාජිකානඤ්‌හි හෙට්‌ඨා සත්‌තා ඉධ භූතාති අධිප්‌පෙතා’’ති. යො හි සත්‌තනිකායො පරිපුණ්‌ණයොනිකො චතූහිපි යොනීහි නිබ්‌බත්‌තනාරහො, තත්‌ථායං භූතසමඤ්‌ඤා අණ්‌ඩජාදිවසෙන භවනතො.

    3. ‘‘Pathaviṃ maññati, pathaviyā maññatī’’tiādīhi padehi ‘‘rūpaṃ attato samanupassati, rūpasmiṃ attānaṃ samanupassatī’’tiādīnaṃ sakkāyadiṭṭhīnaṃ niddhāritattā vuttaṃ ‘‘evaṃ rūpamukhena saṅkhāravatthukaṃ maññanaṃ vatvā’’ti . Tesu saṅkhāresu sattesupīti tadupādānesupi sattesu . Dhātūsūti pathavīādīsu catūsu dhātūsu. ‘‘Jātaṃ bhūtaṃ saṅkhata’’ntiādīsu (dī. ni. 2.207; saṃ. ni. 5.379) bhūta-saddo uppāde dissati, saupasaggo pana ‘‘pabhūtamariyo pakaroti puñña’’ntiādīsu vipule, ‘‘yebhuyyena bhikkhūnaṃ paribhūtarūpo’’tiādīsu hiṃsane, ‘‘sambhūto sāṇavāsī’’tiādīsu (cūḷava. 450) paññattiyaṃ, ‘‘abhibhūto māro vijito saṅgāmo’’tiādīsu vimathane, ‘‘parābhūtarūpo kho ayaṃ acelo pāthikaputto’’tiādīsu (dī. ni. 3.23, 25, 31, 32) parājaye, ‘‘anubhūtaṃ sukhadukkha’’ntiādīsu vediyane, ‘‘vibhūtaṃ vibhāvitaṃ paññāyā’’tiādīsu pākaṭīkaraṇe dissati. Te sabbe rukkhādīsūti. Ādi-saddena saṅgahitāti daṭṭhabbā. ‘‘Kālo ghasati bhūtānīti (jā. 1.2.190), bhūtā loke samussaya’’nti (dī. ni. 2.220; saṃ. ni. 1.186) ca ādīsu avisesena sattavācakopi bhūtasaddo, upari devādipadehi sattavisesānaṃ gahitattā idha tadavasiṭṭhā bhūtasaddena gayhantīti āha ‘‘no ca kho avisesenā’’ti. Tenevāha – ‘‘cātumahārājikānañhi heṭṭhā sattā idha bhūtāti adhippetā’’ti. Yo hi sattanikāyo paripuṇṇayoniko catūhipi yonīhi nibbattanāraho, tatthāyaṃ bhūtasamaññā aṇḍajādivasena bhavanato.

    භූතෙති වුත්‌තදෙසආදෙසිතෙ භූතෙ. භූතතො සඤ්‌ජානාතීති ඉමිනා ‘‘භූතා’’ති ලොකවොහාරං ගහෙත්‌වා යථා තත්‌ථ තණ්‌හාදිමඤ්‌ඤනා සම්‌භවන්‌ති, එවං විපරීතසඤ්‌ඤාය සඤ්‌ජානනං පකාසීයති. ස්‌වායමත්‌ථො හෙට්‌ඨා ‘‘පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’ති එත්‌ථ වුත්‌තනයානුසාරෙන සක්‌කා ජානිතුන්‌ති ආහ ‘‘වුත්‌තනයමෙවා’’ති. යථා සුද්‌ධාවාසා සබ්‌බදා අභාවතො ඉමං දෙසනං නාරුළ්‌හා, එවං නෙරයිකාපි සබ්‌බමඤ්‌ඤනානධිට්‌ඨානතො. එතෙනෙව එකච්‌චපෙතානම්‌පෙත්‌ථ අසඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. අපරෙ පන ‘‘දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාධිට්‌ඨානතො තෙසම්‌පෙත්‌ථ සඞ්‌ගහො ඉච්‌ඡිතොයෙවා’’ති වදන්‌ති. ‘‘සමඞ්‌ගිභූතං පරිචාරෙන්‌ත’’න්‌තිආදිනා සුත්‌තෙ වුත්‌තනයෙන. රජ්‌ජතීති ‘‘සුභා සුඛිතා’’ති විපල්‌ලාසග්‌ගාහෙන තත්‌ථ රාගං ජනෙති. එවමෙත්‌ථ රජ්‌ජන්‌තො ච න කෙවලං දස්‌සනවසෙනෙව, සවනාදිවසෙනපි රජ්‌ජතෙවාති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘දිස්‌වාපි…පෙ.… උත්‌වාපී’’ති ආහ. තත්‌ථ ඝායනාදිවසෙන රජ්‌ජනං තෙහි අනුභූතගන්‌ධමාලාදිවසෙන චෙව විසභාගවත්‌ථුභූතානං තෙසං පරිභොගවසෙන ච යථානුභවං අනුස්‌සරණවසෙන ච වෙදිතබ්‌බං. එවං භූතෙ තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතීති වුත්‌තනයෙන භූතෙ පටිච්‌ච ඡන්‌දරාගං ජනෙන්‌තො තෙසං පටිපත්‌තිං අස්‌සාදෙන්‌තො අභිනන්‌දන්‌තො අභිවදන්‌තො අජ්‌ඣොසාය තිට්‌ඨන්‌තො ‘‘ඊදිසී අවත්‌ථා මම අනාගතමද්‌ධානං සියා’’තිආදිනා වා පන නයෙන තත්‌ථ නන්‌දිං සමන්‌නානෙන්‌තො භූතෙ තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතීති අත්‌ථො. අප්‌පටිලද්‌ධස්‌ස ඛත්‌තියමහාසාලාදිභාවස්‌ස, සම්‌පත්‌තිං විපත්‌තින්‌ති ජාතිවසෙන උක්‌කට්‌ටනිහීනතං. දහතීති ඨපෙති. යො එවරූපො මානොති යො එසො ‘‘අයං පුබ්‌බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අයං සෙට්‌ඨො අයං හීනතරො’’ති උප්‌පන්‌නො මානො. අයං වුච්‌චති මානාතිමානොති අයං භාරාතිභාරො විය පුරිමං සදිසමානං උපාදාය මානාතිමානො නාමාති අත්‌ථො.

    Bhūteti vuttadesaādesite bhūte. Bhūtato sañjānātīti iminā ‘‘bhūtā’’ti lokavohāraṃ gahetvā yathā tattha taṇhādimaññanā sambhavanti, evaṃ viparītasaññāya sañjānanaṃ pakāsīyati. Svāyamattho heṭṭhā ‘‘pathavito sañjānātī’’ti ettha vuttanayānusārena sakkā jānitunti āha ‘‘vuttanayamevā’’ti. Yathā suddhāvāsā sabbadā abhāvato imaṃ desanaṃ nāruḷhā, evaṃ nerayikāpi sabbamaññanānadhiṭṭhānato. Eteneva ekaccapetānampettha asaṅgaho daṭṭhabbo. Apare pana ‘‘diṭṭhimaññanādhiṭṭhānato tesampettha saṅgaho icchitoyevā’’ti vadanti. ‘‘Samaṅgibhūtaṃ paricārenta’’ntiādinā sutte vuttanayena. Rajjatīti ‘‘subhā sukhitā’’ti vipallāsaggāhena tattha rāgaṃ janeti. Evamettha rajjanto ca na kevalaṃ dassanavaseneva, savanādivasenapi rajjatevāti dassento ‘‘disvāpi…pe… utvāpī’’ti āha. Tattha ghāyanādivasena rajjanaṃ tehi anubhūtagandhamālādivasena ceva visabhāgavatthubhūtānaṃ tesaṃ paribhogavasena ca yathānubhavaṃ anussaraṇavasena ca veditabbaṃ. Evaṃ bhūte taṇhāmaññanāya maññatīti vuttanayena bhūte paṭicca chandarāgaṃ janento tesaṃ paṭipattiṃ assādento abhinandanto abhivadanto ajjhosāya tiṭṭhanto ‘‘īdisī avatthā mama anāgatamaddhānaṃ siyā’’tiādinā vā pana nayena tattha nandiṃ samannānento bhūte taṇhāmaññanāya maññatīti attho. Appaṭiladdhassa khattiyamahāsālādibhāvassa, sampattiṃ vipattinti jātivasena ukkaṭṭanihīnataṃ. Dahatīti ṭhapeti. Yoevarūpo mānoti yo eso ‘‘ayaṃ pubbe mayā sadiso, idāni ayaṃ seṭṭho ayaṃ hīnataro’’ti uppanno māno. Ayaṃ vuccati mānātimānoti ayaṃ bhārātibhāro viya purimaṃ sadisamānaṃ upādāya mānātimāno nāmāti attho.

    නිච්‌චාතිආදීසු උප්‌පාදාභාවතො නිච්‌චා, මරණාභාවතො ධුවා, සබ්‌බදා භාවතො සස්‌සතා. අනිච්‌චපටිපක්‌ඛතො වා නිච්‌චා, ථිරභාවතො ධුවා, සස්‌සතිසමතාය සස්‌සතා, ජරාදිවසෙන විපරිණාමස්‌ස අභාවතො අවිපරිණාමධම්‌මාති මඤ්‌ඤති. සබ්‌බෙ සත්‌තාති ඔට්‌ඨගොණගද්‍රභාදයො අනවසෙසා සඤ්‌ජනට්‌ඨෙන සත්‌තා. සබ්‌බෙ පාණාති ‘‘එකින්‌ද්‍රියො පාණො ද්‌වින්‌ද්‍රියො පාණො’’තිආදිවසෙන වුත්‌තා අනවසෙසා පාණනට්‌ඨෙන පාණා. සබ්‌බෙ භූතාති අනවසෙසා අණ්‌ඩකොසාදීසු භූතා සඤ්‌ජාතාති භූතා. සබ්‌බෙ ජීවාති සාලියවගොධූමාදයො අනවසෙසා ජීවනට්‌ඨෙන ජීවා. තෙසු හි සො විරූහභාවෙන ජීවසඤ්‌ඤී. අවසා අබලා අවීරියාති තෙසං අත්‌තනො වසො වා බලං වා වීරියං වා නත්‌ථීති දස්‌සෙති. නියතිසඞ්‌ගතිභාවපරිණතාති එත්‌ථ නියතීති. නියතතා, අච්‌ඡෙජ්‌ජසුත්‌තාවුතඅභෙජ්‌ජමණි විය අවිජහිතපකතිතා. සඞ්‌ගතීති ඡන්‌නං අභිජාතීනං තත්‌ථ සඞ්‌ගමො. භාවොති සභාවොයෙව, කණ්‌ඩකානං තිඛිණතා, කපිට්‌ඨඵලාදීනං පරිමණ්‌ඩලාදිතා, මිගපක්‌ඛීනං විචිත්‌තවණ්‌ණාදිතාති එවමාදිකො. එවං නියතියා ච සඞ්‌ගතියා ච භාවෙ ච පරිණතා නානප්‌පකාරතං පත්‌තා. යෙන හි යථා භවිතබ්‌බං, සො තථෙව භවති. යෙන න භවිතබ්‌බං, සො න භවතීති දස්‌සෙති. ඡස්‌වෙවාභිජාතීසූති කණ්‌හාභිජාතිආදීසු ඡසු එව අභිජාතීසු ඨත්‌වා සුඛඤ්‌ච දුක්‌ඛඤ්‌ච පටිසංවෙදෙන්‌ති, අඤ්‌ඤා සුඛදුක්‌ඛභූමි නත්‌ථීති දස්‌සෙති. වා-සද්‌දෙන අන්‌තාදිභෙදෙ දිට්‌ඨාභිනිවෙසෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති.

    Niccātiādīsu uppādābhāvato niccā, maraṇābhāvato dhuvā, sabbadā bhāvato sassatā. Aniccapaṭipakkhato vā niccā, thirabhāvato dhuvā, sassatisamatāya sassatā, jarādivasena vipariṇāmassa abhāvato avipariṇāmadhammāti maññati. Sabbe sattāti oṭṭhagoṇagadrabhādayo anavasesā sañjanaṭṭhena sattā. Sabbe pāṇāti ‘‘ekindriyo pāṇo dvindriyo pāṇo’’tiādivasena vuttā anavasesā pāṇanaṭṭhena pāṇā. Sabbe bhūtāti anavasesā aṇḍakosādīsu bhūtā sañjātāti bhūtā. Sabbe jīvāti sāliyavagodhūmādayo anavasesā jīvanaṭṭhena jīvā. Tesu hi so virūhabhāvena jīvasaññī. Avasā abalā avīriyāti tesaṃ attano vaso vā balaṃ vā vīriyaṃ vā natthīti dasseti. Niyatisaṅgatibhāvapariṇatāti ettha niyatīti. Niyatatā, acchejjasuttāvutaabhejjamaṇi viya avijahitapakatitā. Saṅgatīti channaṃ abhijātīnaṃ tattha saṅgamo. Bhāvoti sabhāvoyeva, kaṇḍakānaṃ tikhiṇatā, kapiṭṭhaphalādīnaṃ parimaṇḍalāditā, migapakkhīnaṃ vicittavaṇṇāditāti evamādiko. Evaṃ niyatiyā ca saṅgatiyā ca bhāve ca pariṇatā nānappakārataṃ pattā. Yena hi yathā bhavitabbaṃ, so tatheva bhavati. Yena na bhavitabbaṃ, so na bhavatīti dasseti. Chasvevābhijātīsūti kaṇhābhijātiādīsu chasu eva abhijātīsu ṭhatvā sukhañca dukkhañca paṭisaṃvedenti, aññā sukhadukkhabhūmi natthīti dasseti. -saddena antādibhede diṭṭhābhinivese saṅgaṇhāti.

    උපපත්‌තින්‌ති ඉමිනා තස්‌මිං තස්‌මිං සත්‌තනිකායෙ භූතානං සහබ්‍යතං ආකඞ්‌ඛතීති දස්‌සෙති. සුඛුප්‌පත්‌තින්‌ති ඉමිනා පන තත්‌ථ තත්‌ථ උප්‌පන්‌නස්‌ස සුඛුප්‌පත්‌තිං. එකච්‌චෙ භූතෙ නිච්‌චාතිආදිනා එකච්‌චසස්‌සතිකදිට්‌ඨිං දස්‌සෙති. අහම්‌පි භූතෙසු අඤ්‌ඤතරොස්‌මීති ඉමිනා පන චතුත්‌ථං එකච්‌චසස්‌සතිකවාදං දස්‌සෙති.

    Upapattinti iminā tasmiṃ tasmiṃ sattanikāye bhūtānaṃ sahabyataṃ ākaṅkhatīti dasseti. Sukhuppattinti iminā pana tattha tattha uppannassa sukhuppattiṃ. Ekacce bhūte niccātiādinā ekaccasassatikadiṭṭhiṃ dasseti. Ahampi bhūtesu aññatarosmīti iminā pana catutthaṃ ekaccasassatikavādaṃ dasseti.

    යතො කුතොචීති ඉස්‌සරපුරිසාදිභෙදතො යතො කුතොචි. එකා තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාව ලබ්‌භතීති ඉධාපි හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙන ඉතරමඤ්‌ඤනානම්‌පි සම්‌භවො නිද්‌ධාරෙතබ්‌බො. වුත්‌තප්‌පකාරෙයෙව භූතෙ තණ්‌හාදිට්‌ඨීහි අභිනන්‌දතීතිආදිනා වත්‌තබ්‌බත්‌තා ආහ ‘‘වුත්‌තනයමෙවා’’ති. යොජනා කාතබ්‌බාති ‘‘යො භූතපඤ්‌ඤත්‌තියා උපාදානභූතෙ ඛන්‌ධෙ පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්‌ඤාහි පරිජානාතී’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්‌බා. අපරෙ පනෙත්‌ථ භූතගාමොපි භූත-සද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතොති රුක්‌ඛාදිවසෙනපි මඤ්‌ඤනාවිභාගං යොජෙත්‌වා දස්‌සෙන්‌ති, තථා මහාභූතවසෙනපි, තං අට්‌ඨකථායං නත්‌ථි.

    Yato kutocīti issarapurisādibhedato yato kutoci. Ekā taṇhāmaññanāva labbhatīti idhāpi heṭṭhā vuttanayena itaramaññanānampi sambhavo niddhāretabbo. Vuttappakāreyeva bhūte taṇhādiṭṭhīhi abhinandatītiādinā vattabbattā āha ‘‘vuttanayamevā’’ti. Yojanā kātabbāti ‘‘yo bhūtapaññattiyā upādānabhūte khandhe parijānāti, so tīhi pariññāhi parijānātī’’tiādinā yojanā kātabbā. Apare panettha bhūtagāmopi bhūta-saddena saṅgahitoti rukkhādivasenapi maññanāvibhāgaṃ yojetvā dassenti, tathā mahābhūtavasenapi, taṃ aṭṭhakathāyaṃ natthi.

    භූමිවිසෙසාදිනා භෙදෙනාති භූමිවිසෙසඋපපත්‌තිවිසෙසාදිවිභාගෙන. ඉද්‌ධියාති පුඤ්‌ඤවිසෙසනිබ්‌බත්‌තෙන ආනුභාවෙන. කිඤ්‌චාපි දෙව-සද්‌දො ‘‘විද්‌ධෙ විගතවලාහකෙ දෙවෙ’’තිආදීසු (සං. නි. 1.110; 3.102; 5.146-148; ම. නි. 1.486; අ. නි. 10.15; ඉතිවු. 27) අජටාකාසෙ ආගතො, ‘‘දෙවො ච ථොකං ථොකං ඵුසායතී’’තිආදීසු මෙඝෙ, ‘‘අයඤ්‌හි දෙව කුමාරො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.34, 35, 36) ඛත්‌තියෙ ආගතො, ‘‘පඤ්‌චහි කාමගුණෙහි සමප්‌පිතො සමඞ්‌ගිභූතො පරිචාරෙති දෙවො මඤ්‌ඤෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.183; ම. නි. 2.211) විය ඉධ උපපත්‌තිදෙවෙසු ආගතො, දෙව-සද්‌දෙන පන වත්‌තබ්‌බසත්‌තෙ අනවසෙසතො උද්‌ධරිත්‌වා තතො ඉධාධිප්‌පෙතෙ දස්‌සෙතුං ‘‘තෙ තිවිධා’’තිආදි වුත්‌තං. සෙසා ඡ කාමාවචරා ඉධ දෙවාති අධිප්‌පෙතා ඉතරෙසං පදන්‌තරෙහි නිවත්‌තිතත්‌තාති අධිප්‌පායො. භූතා දෙවාති ගහිතෙසු සත්‌තෙසු තණ්‌හාදිමඤ්‌ඤනානං පවත්‌තාකාරෙනපි තිවිධලක්‌ඛණන්‌ති ආහ ‘‘භූතවාරෙ වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බා’’ති.

    Bhūmivisesādinā bhedenāti bhūmivisesaupapattivisesādivibhāgena. Iddhiyāti puññavisesanibbattena ānubhāvena. Kiñcāpi deva-saddo ‘‘viddhe vigatavalāhake deve’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.110; 3.102; 5.146-148; ma. ni. 1.486; a. ni. 10.15; itivu. 27) ajaṭākāse āgato, ‘‘devo ca thokaṃ thokaṃ phusāyatī’’tiādīsu meghe, ‘‘ayañhi deva kumāro’’tiādīsu (dī. ni. 2.34, 35, 36) khattiye āgato, ‘‘pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgibhūto paricāreti devo maññe’’tiādīsu (dī. ni. 1.183; ma. ni. 2.211) viya idha upapattidevesu āgato, deva-saddena pana vattabbasatte anavasesato uddharitvā tato idhādhippete dassetuṃ ‘‘te tividhā’’tiādi vuttaṃ. Sesā cha kāmāvacarā idha devāti adhippetā itaresaṃ padantarehi nivattitattāti adhippāyo. Bhūtā devāti gahitesu sattesu taṇhādimaññanānaṃ pavattākārenapi tividhalakkhaṇanti āha ‘‘bhūtavāre vuttanayena veditabbā’’ti.

    ‘‘අඤ්‌ඤතරස්‌ස උපාසකස්‌ස පජාපති අභිරූපා හොතී’’තිආදීසු (පාරා. 168) පජාපති-සද්‌දො ඝරණියං ආගතො, ‘‘පජාපති කාමදායී සුවණ්‌ණවණ්‌ණා මෙ පජා හොතූ’’තිආදීසු දිට්‌ඨිගතිකපරිකප්‌පිතෙ, ‘‘පජාපතිස්‌ස දෙවරාජස්‌ස ධජග්‌ගං උල්‌ලොකෙය්‍යාථා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.249) දෙවජෙට්‌ඨකෙ, ඉධ පන අධිපතීති වදන්‌ති, තං උපරි බ්‍රහ්‌මුනො ගය්‌හමානත්‌තා තෙසං මතිමත්‌තං. දෙවානන්‌ති චාතුමහාරාජිකාදිදෙවානං. මහාරාජාදීනන්‌ති ආදි-සද්‌දෙන සක්‌කසුයාමසන්‌තුස්‌සිතසුනිම්‌මිතවසවත්‌තිනො ගහිතා. තෙසන්‌ති මහාරාජාදීනං. සත්‌තසඞ්‌ඛාතායාති කාමභූමියං සත්‌තසඞ්‌ඛාතාය. පජාපතින්‌ති පජාපතිභාවං. පජාපතිභාවෙන හි මානං ජප්‌පෙන්‌තො පජාපතිං මානමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතීති වුත්‌තො.

    ‘‘Aññatarassa upāsakassa pajāpati abhirūpā hotī’’tiādīsu (pārā. 168) pajāpati-saddo gharaṇiyaṃ āgato, ‘‘pajāpati kāmadāyī suvaṇṇavaṇṇā me pajā hotū’’tiādīsu diṭṭhigatikaparikappite, ‘‘pajāpatissa devarājassa dhajaggaṃ ullokeyyāthā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.249) devajeṭṭhake, idha pana adhipatīti vadanti, taṃ upari brahmuno gayhamānattā tesaṃ matimattaṃ. Devānanti cātumahārājikādidevānaṃ. Mahārājādīnanti ādi-saddena sakkasuyāmasantussitasunimmitavasavattino gahitā. Tesanti mahārājādīnaṃ. Sattasaṅkhātāyāti kāmabhūmiyaṃ sattasaṅkhātāya. Pajāpatinti pajāpatibhāvaṃ. Pajāpatibhāvena hi mānaṃ jappento pajāpatiṃ mānamaññanāya maññatīti vutto.

    එකා දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාව යුජ්‌ජතීති වුත්‌තං, පජාපතිනො පන සමිපතං සලොකතං වා ආකඞ්‌ඛතො, තථාභාවාය චිත්‌තං පණිදහතො, තථාලද්‌ධබ්‌බාය සම්‌පත්‌තියා අත්‌තනො සෙය්‍යාදිභාවං දහතො ච තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනාපි සම්‌භවන්‌තීති සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුං. යෙ ච ධම්‌මාති ආයුවණ්‌ණාදිකෙ වදති. පජාපතින්‌ති එත්‌ථාපි හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙන ඉතරමඤ්‌ඤනානම්‌පි සම්‌භවො වෙදිතබ්‌බො.

    Ekā diṭṭhimaññanāva yujjatīti vuttaṃ, pajāpatino pana samipataṃ salokataṃ vā ākaṅkhato, tathābhāvāya cittaṃ paṇidahato, tathāladdhabbāya sampattiyā attano seyyādibhāvaṃ dahato ca taṇhāmānamaññanāpi sambhavantīti sakkā viññātuṃ. Ye ca dhammāti āyuvaṇṇādike vadati. Pajāpatinti etthāpi heṭṭhā vuttanayena itaramaññanānampi sambhavo veditabbo.

    බ්‍රූහිතොති පරිවුද්‌ධො. ගුණවිසෙසෙහීති ඣානාදීහි විසිට්‌ඨෙහි ගුණෙහි උත්‌තරිමනුස්‌සධම්‌මතාය. බ්‍රහ්‌ම-සද්‌දස්‌ස සතිපි අවිසෙසතො විසිට්‌ඨවාචකත්‌තෙ යත්‌ථ යත්‌ථ පනස්‌ස ගුණවිසෙසයුත්‌තාදිරූපා පවත්‌ති, තං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්‌තං. සහස්‌සොති සහස්‌සියා ලොකධාතුයා අධිපතිභූතො. පඨමාභිනිබ්‌බත්‌තොති පණීතෙන පඨමඣානෙන නිබ්‌බත්‌තො, පඨමජ්‌ඣානභූමියං වා පඨමං අභිනිබ්‌බත්‌තො. ගහිතාති වෙදිතබ්‌බා පධානග්‌ගහණෙන අප්‌පධානානම්‌පි කෙනචි සම්‌බන්‌ධෙන ගහිතභාවසිද්‌ධිතො. එත්‌ථ ච බ්‍රහ්‌මාති මහාබ්‍රහ්‌මා අධිප්‌පෙතො. සො හි වණ්‌ණවන්‌තතාය චෙව දීඝායුකතාය ච බ්‍රහ්‌මපාරිසජ්‌ජාදීහි මහන්‌තො බ්‍රහ්‌මාති මහාබ්‍රහ්‌මා, තස්‌ස පන පුරොහිතට්‌ඨානෙ ඨිතාති බ්‍රහ්‌මපුරොහිතා, පරිසායං භවා පරිචාරකාති බ්‍රහ්‌මපාරිසජ්‌ජාති වෙදිතබ්‌බා. උක්‌කට්‌ඨෙකපුග්‌ගලභාවතො පජාපතිස්‌මිං විය බ්‍රහ්‌මනි මඤ්‌ඤනා වත්‌තතීති වුත්‌තං ‘‘පජාපතිවාරෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා’’ති. තථා හි බහුපුග්‌ගලභාවසාමඤ්‌ඤතො ආභස්‌සරවාරාදීනං භූතවාරසදිසතා වුත්‌තා.

    Brūhitoti parivuddho. Guṇavisesehīti jhānādīhi visiṭṭhehi guṇehi uttarimanussadhammatāya. Brahma-saddassa satipi avisesato visiṭṭhavācakatte yattha yattha panassa guṇavisesayuttādirūpā pavatti, taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Sahassoti sahassiyā lokadhātuyā adhipatibhūto. Paṭhamābhinibbattoti paṇītena paṭhamajhānena nibbatto, paṭhamajjhānabhūmiyaṃ vā paṭhamaṃ abhinibbatto. Gahitāti veditabbā padhānaggahaṇena appadhānānampi kenaci sambandhena gahitabhāvasiddhito. Ettha ca brahmāti mahābrahmā adhippeto. So hi vaṇṇavantatāya ceva dīghāyukatāya ca brahmapārisajjādīhi mahanto brahmāti mahābrahmā, tassa pana purohitaṭṭhāne ṭhitāti brahmapurohitā, parisāyaṃ bhavā paricārakāti brahmapārisajjāti veditabbā. Ukkaṭṭhekapuggalabhāvato pajāpatismiṃ viya brahmani maññanā vattatīti vuttaṃ ‘‘pajāpativāre vuttanayeneva veditabbā’’ti. Tathā hi bahupuggalabhāvasāmaññato ābhassaravārādīnaṃ bhūtavārasadisatā vuttā.

    යථාවුත්‌තපභාය ආභාසනසීලා වා ආභස්‌සරා. එකතලවාසිනොති ඉදං ඣානන්‌තරභූමීනං විය හෙට්‌ඨුපරිභාවාභාවතො වුත්‌තං, ඨානානි පන නෙසං පරිච්‌ඡින්‌නානෙව. ආභස්‌සරෙහි පරිත්‌තා ආභා එතෙසන්‌ති පරිත්‌තාභා. අප්‌පමාණා ආභා එතෙසන්‌ති අප්‌පමාණාභා.

    Yathāvuttapabhāya ābhāsanasīlā vā ābhassarā. Ekatalavāsinoti idaṃ jhānantarabhūmīnaṃ viya heṭṭhuparibhāvābhāvato vuttaṃ, ṭhānāni pana nesaṃ paricchinnāneva. Ābhassarehi parittā ābhā etesanti parittābhā. Appamāṇā ābhā etesanti appamāṇābhā.

    සුභාති සොභනා පභා. කඤ්‌චනපිණ්‌ඩො විය සස්‌සිරිකා කඤ්‌චනපිණ්‌ඩසස්‌සිරිකා. තත්‌ථ සොභනාය පභාය කිණ්‌ණා සුභාකිණ්‌ණාති වත්‌තබ්‌බෙ භා-සද්‌දස්‌ස රස්‌සත්‌තං, අන්‌තිම-ණ-කාරස්‌ස හ-කාරඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘සුභකිණ්‌හා’’ති වුත්‌තා. සුභාති ච එකග්‌ඝනා නිච්‌චලා පභා වුච්‌චති, පරිත්‌තා සුභා එතෙසන්‌ති පරිත්‌තසුභා. අප්‌පමාණා සුභා එතෙසන්‌ති අප්‌පමාණසුභා.

    Subhāti sobhanā pabhā. Kañcanapiṇḍo viya sassirikā kañcanapiṇḍasassirikā. Tattha sobhanāya pabhāya kiṇṇā subhākiṇṇāti vattabbe bhā-saddassa rassattaṃ, antima-ṇa-kārassa ha-kārañca katvā ‘‘subhakiṇhā’’ti vuttā. Subhāti ca ekagghanā niccalā pabhā vuccati, parittā subhā etesanti parittasubhā. Appamāṇā subhā etesanti appamāṇasubhā.

    විපුලඵලාති විපුලසන්‌තසුඛායුවණ්‌ණාදිඵලා.

    Vipulaphalāti vipulasantasukhāyuvaṇṇādiphalā.

    සතිපි දෙවබ්‍රහ්‌මාදීනං පුඤ්‌ඤඵලෙන ඣානඵලෙන ච පටිපක්‌ඛාභිභවෙ යෙසං පන පුථුජ්‌ජනඅසඤ්‌ඤසත්‌තෙසු අභිභූවොහාරො පාකටො නිරුළ්‌හො ච, තෙසං වසෙනායං දෙසනා පවත්‌තාති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘අසඤ්‌ඤභවස්‌සෙතං අධිවචන’’න්‌ති. යථා පජාපතිවාරෙ ‘‘ඉධෙකච්‌චො පජාපතිස්‌මිංයෙවා’’තිආදිනා මඤ්‌ඤනාපවත්‌ති දස්‌සිතා, තථා ඉධාපි තං දස්‌සෙතුං සක්‌කාති ආහ ‘‘සෙසං පජාපතිවාරෙ වුත්‌තනයමෙවා’’ති.

    Satipi devabrahmādīnaṃ puññaphalena jhānaphalena ca paṭipakkhābhibhave yesaṃ pana puthujjanaasaññasattesu abhibhūvohāro pākaṭo niruḷho ca, tesaṃ vasenāyaṃ desanā pavattāti dassento āha ‘‘asaññabhavassetaṃ adhivacana’’nti. Yathā pajāpativāre ‘‘idhekacco pajāpatismiṃyevā’’tiādinā maññanāpavatti dassitā, tathā idhāpi taṃ dassetuṃ sakkāti āha ‘‘sesaṃ pajāpativāre vuttanayamevā’’ti.

    භූතවාරාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Bhūtavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    ආකාසානඤ්‌චායතනවාරාදිවණ්‌ණනා

    Ākāsānañcāyatanavārādivaṇṇanā

    4. එවං සත්‌තවසෙන භූමික්‌කමදස්‌සනෙ සුද්‌ධාවාසානං අග්‌ගහණෙ කාරණං නිද්‌ධාරෙන්‌තො ‘‘එවං භගවා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ අනාගාමිඛීණාසවාති අනාගාමිනො ච ඛීණාසවා ච. කිඤ්‌චාපි සුද්‌ධාවාසා අත්‌ථෙව අනෙකකප්‌පසහස්‌සායුකා, උක්‌කංසපරිච්‌ඡෙදතො පන සොළසකප්‌පසහස්‌සායුකාව, න තතො පරන්‌ති ආහ ‘‘කතිපයකප්‌පසහස්‌සායුකා’’ති. කාමරූපභවෙසු පවත්‌තමානාපි ආකාසානඤ්‌චායතනාදිධම්‌මා අරූපාවචරභාවතො තංභූමිකවොහාරං න ලභන්‌තීති ‘‘තත්‍රූපපන්‌නායෙවා’’ති අවධාරෙත්‌වා වුත්‌තං. අභිභූවාරෙ වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බා යථාරහන්‌ති අධිප්‌පායො. න හෙත්‌ථ වණ්‌ණවන්‌තතාදි සම්‌භවතීති. පජාපතිවාරෙ වුත්‌තනයෙනාති එත්‌ථ ‘‘අහමස්‌මි අරූපො පහීනරූපපටිඝසඤ්‌ඤො’’තිආදිනා මානමඤ්‌ඤනා වෙදිතබ්‌බා.

    4. Evaṃ sattavasena bhūmikkamadassane suddhāvāsānaṃ aggahaṇe kāraṇaṃ niddhārento ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādimāha. Tattha anāgāmikhīṇāsavāti anāgāmino ca khīṇāsavā ca. Kiñcāpi suddhāvāsā attheva anekakappasahassāyukā, ukkaṃsaparicchedato pana soḷasakappasahassāyukāva, na tato paranti āha ‘‘katipayakappasahassāyukā’’ti. Kāmarūpabhavesu pavattamānāpi ākāsānañcāyatanādidhammā arūpāvacarabhāvato taṃbhūmikavohāraṃ na labhantīti ‘‘tatrūpapannāyevā’’ti avadhāretvā vuttaṃ. Abhibhūvāre vuttanayena veditabbā yathārahanti adhippāyo. Na hettha vaṇṇavantatādi sambhavatīti. Pajāpativārevuttanayenāti ettha ‘‘ahamasmi arūpo pahīnarūpapaṭighasañño’’tiādinā mānamaññanā veditabbā.

    ආකාසානඤ්‌චායතනවාරාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Ākāsānañcāyatanavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    දිට්‌ඨසුතවාරාදිවණ්‌ණනා

    Diṭṭhasutavārādivaṇṇanā

    5. රූපමුඛෙන මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුදස්‌සනං සඞ්‌ඛෙපොති කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘විත්‌ථාරතොපී’’ති. තම්‌පි හි ‘‘යත්‌ථ නෙව පථවී, න ආපො, න තෙජො, න වායො, න ආකාසානඤ්‌චායතන’’න්‌තිආදිග්‌ගහණං විය සඞ්‌ඛෙපතො පඤ්‌චවොකාරභවදස්‌සනං හොතීති.

    5. Rūpamukhena maññanāvatthudassanaṃ saṅkhepoti katvā vuttaṃ ‘‘vitthāratopī’’ti. Tampi hi ‘‘yattha neva pathavī, na āpo, na tejo, na vāyo, na ākāsānañcāyatana’’ntiādiggahaṇaṃ viya saṅkhepato pañcavokārabhavadassanaṃ hotīti.

    දිට්‌ඨන්‌ති යං චක්‌ඛුද්‌වාරෙන කතදස්‌සනකිරියාසමාපනං, යඤ්‌ච චක්‌ඛු ද්‌වයං පස්‌සති පස්‌සිස්‌සති සති සම්‌භවෙ පස්‌සෙය්‍ය, තං සබ්‌බකාලන්‌ති විසෙසවචනිච්‌ඡාය අභාවතො දිට්‌ඨන්‌තෙව වුත්‌තං යථා ‘‘දුද්‌ධ’’න්‌ති. තෙනාහ ‘‘රූපායතනස්‌සෙතං අධිවචන’’න්‌ති. අයඤ්‌ච නයො සුතාදීසුපි යොජෙතබ්‌බො. සත්‌තාති රූපාදීසු සත්‌තා විසත්‌තාති සත්‌තා. සඤ්‌ජනට්‌ඨෙන සාමඤ්‌ඤසද්‌දොපි චෙස සත්‌ත-සද්‌දො ‘‘ඉත්‌ථිරූපෙ’’ති විසයවිසෙසිතත්‌තා ඉධ පුරිසවාචකො දට්‌ඨබ්‌බො. රත්‌තාති වත්‌ථං විය රඞ්‌ගජාතෙන චිත්‌තස්‌ස විපරිණාමකාරකෙන ඡන්‌දරාගෙන රත්‌තා සාරත්‌තා. ගිද්‌ධාති අභිකඞ්‌ඛනසභාවෙන අභිගිජ්‌ඣනෙන ගිද්‌ධා ගෙධං ආපන්‌නා. ගධිතාති ගන්‌ථිතා විය ලොභෙන දුම්‌මොචනීයභාවෙන ආරම්‌මණෙ පටිබද්‌ධා. මුච්‌ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්‌ඤීභූතා විය අනඤ්‌ඤකිච්‌චා මුච්‌ඡං මොහං ආපන්‌නා. අජ්‌ඣොසන්‌නාති විසයෙ අඤ්‌ඤසාධාරණෙ විය කත්‌වා ගිලිත්‌වා පරිනිට්‌ඨාපෙත්‌වා විය ඨිතා. ඉමිනාති සුවණ්‌ණවණ්‌ණාදිආකාරෙන. මඞ්‌ගලං අමඞ්‌ගලන්‌ති ඊදිසං දිට්‌ඨං මඞ්‌ගලං, ඊදිසං අමඞ්‌ගලන්‌ති . රූපස්‌මිං අත්‌තානං සමනුපස්‌සනනයෙනාති ඉදං වෙදනාදිඅරූපධම්‌මෙ, රූපායතනවිනිමුත්‌තසබ්‌බධම්‌මෙ වා අත්‌තතො ගහෙත්‌වා තතො අජ්‌ඣත්‌තිකං, බාහිරං වා රූපායතනං තස්‌සොකාසභාවෙන පරිකප්‌පෙත්‌වා ‘‘සො ඛො පන මෙ අයං අත්‌තා ඉමස්‌මිං රූපායතනෙ’’ති මඤ්‌ඤන්‌තො දිට්‌ඨස්‌මිං මඤ්‌ඤතීති ඉමං නයං සන්‌ධාය වුත්‌තං. ‘‘පථවිතො මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු යථා ‘‘සඋපකරණස්‌ස අත්‌තනො වා පරස්‌ස වා’’තිආදිමඤ්‌ඤනාපවත්‌ති දස්‌සිතා, එවං ‘‘දිට්‌ඨතො මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු සක්‌කා තං දස්‌සෙතුන්‌ති ආහ ‘‘තෙසං පථවීවාරෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බ’’න්‌ති.

    Diṭṭhanti yaṃ cakkhudvārena katadassanakiriyāsamāpanaṃ, yañca cakkhu dvayaṃ passati passissati sati sambhave passeyya, taṃ sabbakālanti visesavacanicchāya abhāvato diṭṭhanteva vuttaṃ yathā ‘‘duddha’’nti. Tenāha ‘‘rūpāyatanassetaṃ adhivacana’’nti. Ayañca nayo sutādīsupi yojetabbo. Sattāti rūpādīsu sattā visattāti sattā. Sañjanaṭṭhena sāmaññasaddopi cesa satta-saddo ‘‘itthirūpe’’ti visayavisesitattā idha purisavācako daṭṭhabbo. Rattāti vatthaṃ viya raṅgajātena cittassa vipariṇāmakārakena chandarāgena rattā sārattā. Giddhāti abhikaṅkhanasabhāvena abhigijjhanena giddhā gedhaṃ āpannā. Gadhitāti ganthitā viya lobhena dummocanīyabhāvena ārammaṇe paṭibaddhā. Mucchitāti kilesavasena visaññībhūtā viya anaññakiccā mucchaṃ mohaṃ āpannā. Ajjhosannāti visaye aññasādhāraṇe viya katvā gilitvā pariniṭṭhāpetvā viya ṭhitā. Imināti suvaṇṇavaṇṇādiākārena. Maṅgalaṃ amaṅgalanti īdisaṃ diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, īdisaṃ amaṅgalanti . Rūpasmiṃ attānaṃ samanupassananayenāti idaṃ vedanādiarūpadhamme, rūpāyatanavinimuttasabbadhamme vā attato gahetvā tato ajjhattikaṃ, bāhiraṃ vā rūpāyatanaṃ tassokāsabhāvena parikappetvā ‘‘so kho pana me ayaṃ attā imasmiṃ rūpāyatane’’ti maññanto diṭṭhasmiṃ maññatīti imaṃ nayaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Pathavito maññatī’’tiādīsu yathā ‘‘saupakaraṇassa attano vā parassa vā’’tiādimaññanāpavatti dassitā, evaṃ ‘‘diṭṭhato maññatī’’tiādīsu sakkā taṃ dassetunti āha ‘‘tesaṃ pathavīvāre vuttanayeneva veditabba’’nti.

    ආහච්‌චාති විසයං අන්‌වාය, පත්‌වාති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘උපගන්‌ත්‌වා’’ති. අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසංසිලෙසෙති චක්‌ඛුරූපසොතසද්‌දා විය දුරෙ අහුත්‌වා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අල්‌ලියනෙ.

    Āhaccāti visayaṃ anvāya, patvāti attho. Tenāha ‘‘upagantvā’’ti. Aññamaññasaṃsileseti cakkhurūpasotasaddā viya dure ahutvā aññamaññaṃ alliyane.

    මනසා විඤ්‌ඤාතං කෙවලන්‌ති අත්‌ථො. ඉතරානිපි හි මනසා විඤ්‌ඤායන්‌තීති. සෙසෙහි සත්‌තහි ආයතනෙහි පඤ්‌ඤත්‌තියා අසඞ්‌ගහිතත්‌තා තම්‌පි සඞ්‌ගහෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘ධම්‌මාරම්‌මණස්‌ස වා’’ති වුත්‌තං. ද්‌වීසුපි විකප්‌පෙසු ලොකුත්‌තරානම්‌පි සඞ්‌ගහො ආපන්‌නොති ආහ ‘‘ඉධ පන සක්‌කායපරියාපන්‌නමෙව ලබ්‌භතී’’ති. විත්‌ථාරොති මඤ්‌ඤනානං පවත්‌තනාකාරවිත්‌ථාරො. එත්‌ථාති එතෙසු සුතවාරාදීසු.

    Manasā viññātaṃ kevalanti attho. Itarānipi hi manasā viññāyantīti. Sesehi sattahi āyatanehi paññattiyā asaṅgahitattā tampi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘dhammārammaṇassa vā’’ti vuttaṃ. Dvīsupi vikappesu lokuttarānampi saṅgaho āpannoti āha ‘‘idha pana sakkāyapariyāpannameva labbhatī’’ti. Vitthāroti maññanānaṃ pavattanākāravitthāro. Etthāti etesu sutavārādīsu.

    දිට්‌ඨසුතවාරාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Diṭṭhasutavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    එකත්‌තවාරාදිවණ්‌ණනා

    Ekattavārādivaṇṇanā

    6. සමාපන්‌නකවාරෙනාති සමාපන්‌නකප්‌පවත්‌තියා, රූපාවචරාරූපාවචරඣානප්‌පවත්‌තියාති අත්‌ථො. සා හි එකස්‌මිංයෙව ආරම්‌මණෙ එකාකාරෙන පවත්‌තතීති කත්‌වා ‘‘එකත්‌ත’’න්‌ති වුච්‌චති, එවඤ්‌ච කත්‌වා විපාකජ්‌ඣානප්‌පවත්‌තිපි ඉධ සමාපන්‌නකවාරග්‌ගහණෙනෙව ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බා. අසමාපන්‌නකවාරෙනාති කාමාවචරධම්‌මප්‌පවත්‌තියා. උපචාරජ්‌ඣානෙනපි හි චිත්‌තං න සම්‌මා එකත්‌තං ගතන්‌ති වුච්‌චතීති.

    6.Samāpannakavārenāti samāpannakappavattiyā, rūpāvacarārūpāvacarajhānappavattiyāti attho. Sā hi ekasmiṃyeva ārammaṇe ekākārena pavattatīti katvā ‘‘ekatta’’nti vuccati, evañca katvā vipākajjhānappavattipi idha samāpannakavāraggahaṇeneva gahitāti daṭṭhabbā. Asamāpannakavārenāti kāmāvacaradhammappavattiyā. Upacārajjhānenapi hi cittaṃ na sammā ekattaṃ gatanti vuccatīti.

    යොජනාති මඤ්‌ඤනායොජනා. භින්‌දිත්‌වාති විභජිත්‌වා. සාසනනයෙනාති පාළිනයෙන. තත්‌ථ ‘‘එකත්‌තං මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු ‘‘වෙදනං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’තිආදිනා නයෙන, ‘‘නානත්‌තං මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු පන ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්‌තවිධිං අනුගන්‌ත්‌වා මඤ්‌ඤනා වෙදිතබ්‌බා.

    Yojanāti maññanāyojanā. Bhinditvāti vibhajitvā. Sāsananayenāti pāḷinayena. Tattha ‘‘ekattaṃ maññatī’’tiādīsu ‘‘vedanaṃ attato samanupassatī’’tiādinā nayena, ‘‘nānattaṃ maññatī’’tiādīsu pana ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādinā nayena vuttavidhiṃ anugantvā maññanā veditabbā.

    පථවීවාරාදීසු වුත්‌තෙන ච අට්‌ඨකථානයෙනාති ‘‘අහං වෙදනාති මඤ්‌ඤති, මම වෙදනාති මඤ්‌ඤතී’’තිආදිනා, ‘‘අහං රූපන්‌ති මඤ්‌ඤති, මම රූපන්‌ති මඤ්‌ඤතී’’තිආදිනා චාති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘යථානුරූපං වීමංසිත්‌වා’’ති, එකත්‌තනානත්‌තභාවෙසු යො යොජනානයො සම්‌භවති, තදනුරූපං විචාරෙත්‌වාති අත්‌ථො. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. අපරෙති සාරසමාසාචරියා. දිට්‌ඨාභිනිවෙසං වදන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො. පුථුජ්‌ජනස්‌ස මඤ්‌ඤනා නාම සක්‌කායං භින්‌දිත්‌වාව යථාඋපට්‌ඨිතවිසයවසෙනෙව පවත්‌තතීති න තත්‌ථ අයමෙකත්‌තනයො අයං නානත්‌තනයොති විභාගවසෙනෙව, එකත්‌තසඤ්‌ඤී අත්‌තා හොතීතිආදීසු ච අත්‌තනො එකත්‌තනානත්‌තසඤ්‌ඤිතා වුත්‌තා, න පන එකත්‌තං නානත්‌තන්‌ති එවං පවත්‌තස්‌ස දිට්‌ඨාභිනිවෙසස්‌ස එකත්‌තනානත්‌තභාවොති එවමෙත්‌ථ තදුභයස්‌ස ඉධ අනධිප්‌පෙතභාවො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Pathavīvārādīsu vuttena ca aṭṭhakathānayenāti ‘‘ahaṃ vedanāti maññati, mama vedanāti maññatī’’tiādinā, ‘‘ahaṃ rūpanti maññati, mama rūpanti maññatī’’tiādinā cāti attho. Tenāha ‘‘yathānurūpaṃvīmaṃsitvā’’ti, ekattanānattabhāvesu yo yojanānayo sambhavati, tadanurūpaṃ vicāretvāti attho. Kecīti abhayagirivāsino. Apareti sārasamāsācariyā. Diṭṭhābhinivesaṃ vadantīti sambandho. Puthujjanassa maññanā nāma sakkāyaṃ bhinditvāva yathāupaṭṭhitavisayavaseneva pavattatīti na tattha ayamekattanayo ayaṃ nānattanayoti vibhāgavaseneva, ekattasaññī attā hotītiādīsu ca attano ekattanānattasaññitā vuttā, na pana ekattaṃ nānattanti evaṃ pavattassa diṭṭhābhinivesassa ekattanānattabhāvoti evamettha tadubhayassa idha anadhippetabhāvo daṭṭhabbo.

    යං යථාවුත්‌තපුථුජ්‌ජනො අනවසෙසතො ගණ්‌හන්‌තො ගහෙතුං සක්‌කොති, තං තස්‌ස අනවසෙසතො ගහෙතබ්‌බතං උපාදාය ‘‘සබ්‌බ’’න්‌ති වුච්‌චතීති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘තමෙවා’’ති ආහ, සක්‌කායසබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. සබ්‌බස්‌මිම්‌පි තෙභූමකධම්‌මෙ ආදීනවදස්‌සනෙ අසති නිබ්‌බිදාභාවතො අස්‌සාදානුපස්‌සනාය තණ්‌හා වඩ්‌ඪතෙවාති ආහ ‘‘සබ්‌බං අස්‌සාදෙන්‌තො සබ්‌බං තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතී’’ති. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා – ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මෙසු අස්‌සාදානුපස්‌සිනො විහරතො තණ්‌හා පවඩ්‌ඪතී’’ති (සං. නි. 2.53, 57). ‘‘සබ්‌බමිදං මයා නිම්‌මිත’’න්‌ති තෙන නිම්‌මිතමඤ්‌ඤනාය අත්‌තානං සෙය්‍යාදිතො දහන්‌තො තෙන මානෙන නිම්‌මිතං මඤ්‌ඤතියෙව නාම නිම්‌මිතමඤ්‌ඤනාය විනා තථාමානුප්‌පත්‌තියා අභාවතොති ආහ ‘‘අත්‌තනා නිම්‌මිතං මඤ්‌ඤන්‌තො සබ්‌බං මානමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤතී’’ති. සබ්‌බං නත්‌ථීතිආදිනා නයෙනාති ආදි-සද්‌දෙන නියතිවාදාදිකෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති. මහා මෙ අත්‌තාති ඉමිනා සබ්‌බතො අත්‌තනො විභූතිපවත්‌තිවාදං දස්‌සෙති. ‘‘සබ්‌බං සබ්‌බත්‌ථක’’න්‌ති දිට්‌ඨිවසෙන – ‘‘අහං සබ්‌බස්‌මිං මය්‌හං කිඤ්‌චනං පලිබොධො සබ්‌බස්‌මිං, පරො සබ්‌බස්‌මිං පරස්‌ස කිඤ්‌චනං පලිබොධො සබ්‌බස්‌මි’’න්‌තිආදිනා නයෙනපෙත්‌ථ මඤ්‌ඤනා සම්‌භවතීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘සෙසං පථවීවාරෙ වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බ’’න්‌ති. අපිච ‘‘සබ්‌බොයං ලොකො පුරිසමයො’’ති එවංදිට්‌ඨිකො පුරිසසඞ්‌ඛාතතො සබ්‌බතො, අත්‌තනො උප්‌පත්‌තිං වා නිග්‌ගමනං වා මඤ්‌ඤන්‌තො දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය සබ්‌බතො මඤ්‌ඤති, තස්‌මිංයෙව පන දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤිතෙ වත්‌ථුස්‌මිං සිනෙහං මානඤ්‌ච උප්‌පාදයතො තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා මානමඤ්‌ඤනා ච වෙදිතබ්‌බා. තංයෙව පන සබ්‌බං මය්‌හං අත්‌තා කත්‌තා සාමීති වා මඤ්‌ඤන්‌තො ‘‘සබ්‌බං මෙ’’ති මඤ්‌ඤති, තථායං දිට්‌ඨිතණ්‌හාභිනන්‌දනාහි අභිනන්‌දන්‌තො සබ්‌බං අභිනන්‌දතීති එවම්‌පෙත්‌ථ මඤ්‌ඤනානං පවත්‌ති වෙදිතබ්‌බා.

    Yaṃ yathāvuttaputhujjano anavasesato gaṇhanto gahetuṃ sakkoti, taṃ tassa anavasesato gahetabbataṃ upādāya ‘‘sabba’’nti vuccatīti dassento ‘‘tamevā’’ti āha, sakkāyasabbanti attho. Sabbasmimpi tebhūmakadhamme ādīnavadassane asati nibbidābhāvato assādānupassanāya taṇhā vaḍḍhatevāti āha ‘‘sabbaṃ assādento sabbaṃ taṇhāmaññanāya maññatī’’ti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.53, 57). ‘‘Sabbamidaṃ mayā nimmita’’nti tena nimmitamaññanāya attānaṃ seyyādito dahanto tena mānena nimmitaṃ maññatiyeva nāma nimmitamaññanāya vinā tathāmānuppattiyā abhāvatoti āha ‘‘attanā nimmitaṃ maññanto sabbaṃ mānamaññanāya maññatī’’ti. Sabbaṃ natthītiādinā nayenāti ādi-saddena niyativādādike saṅgaṇhāti. Mahā me attāti iminā sabbato attano vibhūtipavattivādaṃ dasseti. ‘‘Sabbaṃ sabbatthaka’’nti diṭṭhivasena – ‘‘ahaṃ sabbasmiṃ mayhaṃ kiñcanaṃ palibodho sabbasmiṃ, paro sabbasmiṃ parassa kiñcanaṃ palibodho sabbasmi’’ntiādinā nayenapettha maññanā sambhavatīti dassento āha ‘‘sesaṃ pathavīvāre vuttanayena veditabba’’nti. Apica ‘‘sabboyaṃ loko purisamayo’’ti evaṃdiṭṭhiko purisasaṅkhātato sabbato, attano uppattiṃ vā niggamanaṃ vā maññanto diṭṭhimaññanāya sabbato maññati, tasmiṃyeva pana diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmaññanā mānamaññanā ca veditabbā. Taṃyeva pana sabbaṃ mayhaṃ attā kattā sāmīti vā maññanto ‘‘sabbaṃ me’’ti maññati, tathāyaṃ diṭṭhitaṇhābhinandanāhi abhinandanto sabbaṃ abhinandatīti evampettha maññanānaṃ pavatti veditabbā.

    න්‌ති සක්‌කායං. උක්‌කංසගතසුඛසහිතඤ්‌හි ඛන්‌ධපඤ්‌චකං දිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානවාදී නිබ්‌බානන්‌ති මඤ්‌ඤති, තං පනත්‌ථතො සක්‌කායොයෙවාති. එකධාති පඤ්‌චවිධම්‌පි නිබ්‌බානභාවෙන එකජ්‌ඣං කත්‌වා වුත්‌තං. යතොති යස්‌මා. පඤ්‌චහි කාමගුණෙහීති මනාපියරූපාදීහි පඤ්‌චහි කාමකොට්‌ඨාසෙහි, බන්‌ධනෙහි වා. සමප්‌පිතො සුට්‌ඨු අප්‌පිතො අල්‌ලීනො හුත්‌වා ඨිතො. සමඞ්‌ගිභූතොති සමන්‌නාගතො. පරිචාරෙතීති තෙසු කාමගුණෙසු කාමකොට්‌ඨාසෙසු යථාසුඛං ඉන්‌ද්‍රියානි චාරෙති සඤ්‌චාරෙති ඉතො චිතො ච උපනෙති. අථ වා ලළති රමති කීළති. එත්‌ථ ද්‌විධා කාමගුණා මානුසකා චෙව දිබ්‌බා ච. මානුසකා ච මන්‌ධාතුකාමගුණසදිසා, දිබ්‌බා පරනිම්‌මිතවසවත්‌තිදෙවරාජස්‌ස කාමගුණසදිසා. එවරූපෙ කාමෙ උපගතානඤ්‌හි තෙ දිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානසම්‌පත්‌තිං පඤ්‌ඤපෙන්‌ති. තෙනාහ ‘‘එත්‌තාවතා ඛො…පෙ.… හොතී’’ති. දිට්‌ඨධම්‌මොති පච්‌චක්‌ඛධම්‌මො වුච්‌චති, තත්‌ථ තත්‌ථ පටිලද්‌ධත්‌තභාවස්‌සෙතං අධිවචනං, දිට්‌ඨධම්‌මෙ නිබ්‌බානං ඉමස්‌මිංයෙව අත්‌තභාවෙ දුක්‌ඛවූපසමනං දිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානං. පරමං උත්‌තමං දිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානන්‌ති පරමදිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානං, තං පත්‌තො හොතීති අත්‌ථො. පඤ්‌චධා ආගතන්‌ති යථාවුත්‌තකාමගුණසුඛස්‌ස චෙව චතුබ්‌බිධරූපාවචරජ්‌ඣානසුඛස්‌ස ච වසෙන පාළියං පඤ්‌චප්‌පකාරෙන ආගතං. නිබ්‌බානං අස්‌සාදෙන්‌තොති පරමං සුඛං නිස්‌සරණන්‌ති මඤ්‌ඤනාය අස්‌සාදෙන්‌තො.

    Tanti sakkāyaṃ. Ukkaṃsagatasukhasahitañhi khandhapañcakaṃ diṭṭhadhammanibbānavādī nibbānanti maññati, taṃ panatthato sakkāyoyevāti. Ekadhāti pañcavidhampi nibbānabhāvena ekajjhaṃ katvā vuttaṃ. Yatoti yasmā. Pañcahi kāmaguṇehīti manāpiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi, bandhanehi vā. Samappito suṭṭhu appito allīno hutvā ṭhito. Samaṅgibhūtoti samannāgato. Paricāretīti tesu kāmaguṇesu kāmakoṭṭhāsesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti ito cito ca upaneti. Atha vā laḷati ramati kīḷati. Ettha dvidhā kāmaguṇā mānusakā ceva dibbā ca. Mānusakā ca mandhātukāmaguṇasadisā, dibbā paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisā. Evarūpe kāme upagatānañhi te diṭṭhadhammanibbānasampattiṃ paññapenti. Tenāha ‘‘ettāvatā kho…pe… hotī’’ti. Diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccati, tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ, diṭṭhadhamme nibbānaṃ imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamanaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ. Paramaṃ uttamaṃ diṭṭhadhammanibbānanti paramadiṭṭhadhammanibbānaṃ, taṃ patto hotīti attho. Pañcadhā āgatanti yathāvuttakāmaguṇasukhassa ceva catubbidharūpāvacarajjhānasukhassa ca vasena pāḷiyaṃ pañcappakārena āgataṃ. Nibbānaṃ assādentoti paramaṃ sukhaṃ nissaraṇanti maññanāya assādento.

    ‘‘ඉමස්‌මිං නිබ්‌බානෙ පත්‌තෙ න ජායති, න ජීරති, න මීයතී’’ති එවම්‌පි නිබ්‌බානස්‌මිං මඤ්‌ඤති. ‘‘ඉතො පරං පරමස්‌සාසභූතං නත්‌ථී’’ති ගණ්‌හන්‌තො නිබ්‌බානතො මඤ්‌ඤති. තයිදං නිබ්‌බානං මයා අධිගතං, තස්‌මා ‘‘නිබ්‌බානං මෙ’’ති මඤ්‌ඤති. තතොයෙව තං නිබ්‌බානං දිට්‌ඨාභිනන්‌දනාය අභිනන්‌දති. අයං තාවෙත්‌ථ දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා. තස්‌මිංයෙව පන දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤිතෙ වත්‌ථුස්‌මිං සිනෙහං මානඤ්‌ච උප්‌පාදයතො තණ්‌හාමානමඤ්‌ඤනාපි නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා.

    ‘‘Imasmiṃ nibbāne patte na jāyati, na jīrati, na mīyatī’’ti evampi nibbānasmiṃ maññati. ‘‘Ito paraṃ paramassāsabhūtaṃ natthī’’ti gaṇhanto nibbānato maññati. Tayidaṃ nibbānaṃ mayā adhigataṃ, tasmā ‘‘nibbānaṃ me’’ti maññati. Tatoyeva taṃ nibbānaṃ diṭṭhābhinandanāya abhinandati. Ayaṃ tāvettha diṭṭhimaññanā. Tasmiṃyeva pana diṭṭhimaññanāya maññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca uppādayato taṇhāmānamaññanāpi niddhāretabbā.

    යාදිසොති යථාරූපො, යෙහි ජෙගුච්‌ඡාදිසභාවෙහි පස්‌සිතබ්‌බොති අත්‌ථො. එසාති අයං. තෙනස්‌ස අත්‌තනො සුණන්‌තානඤ්‌ච පච්‌චක්‌ඛසිද්‌ධතමාහ. අසුභාදිසභාවෙන සහ විජ්‌ජමානානං රූපාදිධම්‌මානං කායො සමූහොති සක්‌කායො, උපාදානක්‌ඛන්‌ධා. තථාති තස්‌ස භාවභූතෙන පටිකූලතාදිප්‌පකාරෙන. සබ්‌බමඤ්‌ඤනාති පථවීආදිකෙ සරූපාවධාරණාදිවිභාගභින්‌නෙ විසයෙ පවත්‌තියා අනෙකවිහිතා සබ්‌බා තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා.

    Yādisoti yathārūpo, yehi jegucchādisabhāvehi passitabboti attho. Esāti ayaṃ. Tenassa attano suṇantānañca paccakkhasiddhatamāha. Asubhādisabhāvena saha vijjamānānaṃ rūpādidhammānaṃ kāyo samūhoti sakkāyo, upādānakkhandhā. Tathāti tassa bhāvabhūtena paṭikūlatādippakārena. Sabbamaññanāti pathavīādike sarūpāvadhāraṇādivibhāgabhinne visaye pavattiyā anekavihitā sabbā taṇhāmaññanā.

    ජෙගුච්‌ඡොති ජිගුච්‌ඡනීයො. තෙනස්‌ස අසුභාජඤ්‌ඤදුග්‌ගන්‌ධපටිකූලභාවං දස්‌සෙති. සිදුරොති ඛණෙ ඛණෙ භිජ්‌ජනසභාවො. තෙනස්‌ස අනිච්‌චඅද්‌ධුවඛයවයපභඞ්‌ගුරසභාවං දස්‌සෙති. අයන්‌ති සක්‌කායො. දුක්‌ඛොති න සුඛො. තෙනස්‌ස කිච්‌ඡකසිරාබාධදුක්‌ඛවුත්‌තිතං දස්‌සෙති. අපරිණායකොති පරිණායකරහිතො. තෙනස්‌ස අත්‌තසුඤ්‌ඤඅසාරවුත්‌තිතං දස්‌සෙති. න්‌ති සක්‌කායං. පච්‌චනීකතොති සභාවපටිපක්‌ඛතො, සුභනිච්‌චසුඛඅත්‌තාදිතොති අත්‌ථො. ගණ්‌හන්‌ති ගණ්‌හන්‌තො, තත්‌ථ සුභාදිගාහවසෙන අභිනිවිසන්‌තොති අත්‌ථො.

    Jegucchoti jigucchanīyo. Tenassa asubhājaññaduggandhapaṭikūlabhāvaṃ dasseti. Siduroti khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvo. Tenassa aniccaaddhuvakhayavayapabhaṅgurasabhāvaṃ dasseti. Ayanti sakkāyo. Dukkhoti na sukho. Tenassa kicchakasirābādhadukkhavuttitaṃ dasseti. Apariṇāyakoti pariṇāyakarahito. Tenassa attasuññaasāravuttitaṃ dasseti. Tanti sakkāyaṃ. Paccanīkatoti sabhāvapaṭipakkhato, subhaniccasukhaattāditoti attho. Gaṇhanti gaṇhanto, tattha subhādigāhavasena abhinivisantoti attho.

    ඉදානි තිස්‌සොපි මඤ්‌ඤනා උපමාහි විභාවෙතුං ‘‘සුභතො’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ යථා මහාපරිළාහෙ විපුලානත්‌ථාවහෙ ච අග්‌ගිම්‌හි සලභස්‌ස පතනං සුභසුඛසඤ්‌ඤාය, එවං තාදිසෙ සක්‌කායෙ සලභස්‌ස තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙති ‘‘සුභතො…පෙ.… තණ්‌හාය මඤ්‌ඤනා’’ති ඉමිනා.

    Idāni tissopi maññanā upamāhi vibhāvetuṃ ‘‘subhato’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathā mahāpariḷāhe vipulānatthāvahe ca aggimhi salabhassa patanaṃ subhasukhasaññāya, evaṃ tādise sakkāye salabhassa taṇhāmaññanāti imamatthaṃ dasseti ‘‘subhato…pe… taṇhāya maññanā’’ti iminā.

    ගූථාදී කීටකො ගූථරාසිං ලද්‌ධා අසම්‌පන්‌නෙපි තස්‌මිං සම්‌පන්‌නාකාරං පවත්‌තයමානො අත්‌තානං උක්‌කංසෙති, එවමනෙකාදීනවෙ එකන්‌තභෙදිනි සක්‌කායෙ නිච්‌චසඤ්‌ඤං උපට්‌ඨපෙත්‌වා සම්‌පත්‌තිමදෙන තත්‌ථ බාලො මානං ජප්‌පෙතීති ඉමමත්‌ථමාහ ‘‘නිච්‌චසඤ්‌ඤං…පෙ.… මානෙන මඤ්‌ඤනා’’ති.

    Gūthādī kīṭako gūtharāsiṃ laddhā asampannepi tasmiṃ sampannākāraṃ pavattayamāno attānaṃ ukkaṃseti, evamanekādīnave ekantabhedini sakkāye niccasaññaṃ upaṭṭhapetvā sampattimadena tattha bālo mānaṃ jappetīti imamatthamāha ‘‘niccasaññaṃ…pe… mānena maññanā’’ti.

    යථා බාලො මුද්‌ධධාතුකො සම්‌මූළ්‌හො කොචි ආදාසෙ අත්‌තනො පටිබිම්‌බං දිස්‌වා ‘‘අයං මඤ්‌ඤෙ ආදාසසාමිකො, යදි අහමිමං ගහෙත්‌වා තිට්‌ඨෙය්‍යං, අනත්‌ථම්‌පි මෙ කරෙය්‍යා’’ති ඡඩ්‌ඩෙත්‌වා පලායන්‌තො තත්‌ථ අවිජ්‌ජමානමෙව කිඤ්‌චි විජ්‌ජමානං කත්‌වා ගණ්‌හි, තථූපමො අයං බාලො සක්‌කායෙ අත්‌තත්‌තනියගාහං ගණ්‌හන්‌තොති ඉමමත්‌ථං දීපෙති ‘‘අත්‌තා…පෙ.… දිට්‌ඨියා හොති මඤ්‌ඤනා’’ති ඉමිනා.

    Yathā bālo muddhadhātuko sammūḷho koci ādāse attano paṭibimbaṃ disvā ‘‘ayaṃ maññe ādāsasāmiko, yadi ahamimaṃ gahetvā tiṭṭheyyaṃ, anatthampi me kareyyā’’ti chaḍḍetvā palāyanto tattha avijjamānameva kiñci vijjamānaṃ katvā gaṇhi, tathūpamo ayaṃ bālo sakkāye attattaniyagāhaṃ gaṇhantoti imamatthaṃ dīpeti ‘‘attā…pe… diṭṭhiyā hoti maññanā’’ti iminā.

    සුඛුමං මාරබන්‌ධනං වෙපචිත්‌තිබන්‌ධනතොපි සුඛුමතරත්‌තා. තෙනාහ භගවා ‘‘අහො සුඛුමතරං ඛො, භික්‌ඛවෙ, මාරබන්‌ධන’’න්‌ති.

    Sukhumaṃ mārabandhanaṃ vepacittibandhanatopi sukhumatarattā. Tenāha bhagavā ‘‘aho sukhumataraṃ kho, bhikkhave, mārabandhana’’nti.

    බහුන්‌ති අතිවිය, අනෙකක්‌ඛත්‌තුං වා. විප්‌ඵන්‌දමානොපි සක්‌කායං නාතිවත්‌තති සංසාරං නාතිවත්‌තනතො. යථාහ ‘‘යෙ තෙ, භික්‌ඛවෙ, සමණා සතො සත්‌තස්‌ස උච්‌ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්‌ඤපෙන්‌ති, තෙ, සක්‌කායංයෙව අනුපරිධාවන්‌ති සෙය්‍යථාපි සා ගද්‌දුලබන්‌ධනො’’තිආදි. යථා හි සත්‌තසුපි උච්‌ඡෙදවිකප්‌පෙසු සංසාරනායිකානං තණ්‌හාදිට්‌ඨීනං පහානං සම්‌භවති, එවං සස්‌සතවිකප්‌පෙසුපීති කථඤ්‌චි පන දිට්‌ඨිගතිකස්‌ස භවවිප්‌පමොක්‌ඛො. තෙන වුත්‌තං ‘‘සක්‌කායං නාතිවත්‌තතී’’ති.

    Bahunti ativiya, anekakkhattuṃ vā. Vipphandamānopi sakkāyaṃ nātivattati saṃsāraṃ nātivattanato. Yathāha ‘‘ye te, bhikkhave, samaṇā sato sattassa ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapenti, te, sakkāyaṃyeva anuparidhāvanti seyyathāpi sā gaddulabandhano’’tiādi. Yathā hi sattasupi ucchedavikappesu saṃsāranāyikānaṃ taṇhādiṭṭhīnaṃ pahānaṃ sambhavati, evaṃ sassatavikappesupīti kathañci pana diṭṭhigatikassa bhavavippamokkho. Tena vuttaṃ ‘‘sakkāyaṃ nātivattatī’’ti.

    සසොති සො එසො පුථුජ්‌ජනො. නිච්‌චන්‌ති සබ්‌බකාලං.

    Sasoti so eso puthujjano. Niccanti sabbakālaṃ.

    න්‌ති තස්‌මා සක්‌කායමලීනස්‌ස ජාතියාදීනමනතිවත්‌තනතො. අසාතතොති දුක්‌ඛතො.

    Tanti tasmā sakkāyamalīnassa jātiyādīnamanativattanato. Asātatoti dukkhato.

    පස්‌සං එවමිමන්‌ති අසුභානිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තසභාවං තං සක්‌කායං වුත්‌තප්‌පකාරෙන යථාභූතවිපස්‌සනාපඤ්‌ඤාසහිතාය මග්‌ගපඤ්‌ඤාය පස්‌සන්‌තො. පහායාති සමුච්‌ඡෙදවසෙන සබ්‌බා මඤ්‌ඤනායො පජහිත්‌වා. සබ්‌බදුක්‌ඛා පමුච්‌චතීති සකලස්‌මාපි වට්‌ටදුක්‌ඛතො පමුච්‌චතීති.

    Passaṃ evamimanti asubhāniccadukkhānattasabhāvaṃ taṃ sakkāyaṃ vuttappakārena yathābhūtavipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya passanto. Pahāyāti samucchedavasena sabbā maññanāyo pajahitvā. Sabbadukkhā pamuccatīti sakalasmāpi vaṭṭadukkhato pamuccatīti.

    එකත්‌තවාරාදිවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Ekattavārādivaṇṇanā niṭṭhitā.

    පඨමනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Paṭhamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    සෙක්‌ඛවාරදුතියනයවණ්‌ණනා

    Sekkhavāradutiyanayavaṇṇanā

    7. අධිප්‌පෙතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස අනියමෙත්‌වා වචනං උද්‌දෙසො, නියමෙත්‌වා වචනං නිද්‌දෙසොති ආහ ‘‘යොති උද්‌දෙසවචනං, සොති නිද්‌දෙසවචන’’න්‌ති. සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථොති සමුච්‌චයත්‌ථො. සම්‌පිණ්‌ඩනඤ්‌ච සභාගතාවසෙන හොතීති ආහ – ‘‘ආරම්‌මණසභාගෙනා’’ති, ආරම්‌මණස්‌ස සභාගතාය සදිසතායාති අත්‌ථො. සෙක්‌ඛං දස්‌සෙති සාමඤ්‌ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්‌ඨානතො, සෙක්‌ඛවිසයත්‌තා ච තස්‌ස වචනස්‌ස.

    7. Adhippetassa atthassa aniyametvā vacanaṃ uddeso, niyametvā vacanaṃ niddesoti āha ‘‘yoti uddesavacanaṃ, soti niddesavacana’’nti. Sampiṇḍanatthoti samuccayattho. Sampiṇḍanañca sabhāgatāvasena hotīti āha – ‘‘ārammaṇasabhāgenā’’ti, ārammaṇassa sabhāgatāya sadisatāyāti attho. Sekkhaṃ dasseti sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato, sekkhavisayattā ca tassa vacanassa.

    කෙනට්‌ඨෙනාති යස්‌මා ඤාණෙන අරණීයතො අත්‌ථො සභාවො, තස්‌මා කෙනට්‌ඨෙන කෙන සභාවෙන කෙන ලක්‌ඛණෙන සෙක්‌ඛො නාම හොතීති අත්‌ථො. යස්‌මා පන සෙක්‌ඛධම්‌මාධිගමෙන පුග්‌ගලෙ සෙක්‌ඛවොහාරප්‌පවත්‌ති, තස්‌මා ‘‘සෙක්‌ඛධම්‌මපටිලාභතො සෙක්‌ඛො’’ති වුත්‌තං. සෙක්‌ඛධම්‌මා නාම චතූසු මග්‌ගෙසු, හෙට්‌ඨිමෙසු ච තීසු ඵලෙසු සම්‌මාදිට්‌ඨිආදයො. තෙනාහ ‘‘සෙක්‌ඛාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා…පෙ.… එත්‌තාවතා ඛො භික්‌ඛු සෙක්‌ඛො හොතී’’ති. එවං අභිධම්‌මපරියායෙන සෙක්‌ඛලක්‌ඛණං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සුත්‌තන්‌තිකපරියායෙනපි තං දස්‌සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ සික්‌ඛතීති ඉමිනා සික්‌ඛාත්‌තයසමඞ්‌ගී අපරිනිට්‌ඨිතසික්‌ඛො සෙක්‌ඛොති දස්‌සෙති. තෙනාහ ‘‘සික්‌ඛතී’’තිආදි . සික්‌ඛාහි නිච්‌චසමායොගදීපනත්‌ථඤ්‌චෙත්‌ථ ‘‘සික්‌ඛති සික්‌ඛතී’’ති ආමෙඩිතවචනං. අථ වා සික්‌ඛනං සික්‌ඛා, සා එතස්‌ස සීලන්‌ති සෙක්‌ඛො. සො හි අපරියොසිතසික්‌ඛත්‌තා තදධිමුත්‌තත්‌තා ච එකන්‌තෙන සික්‌ඛනසීලො, න අසෙක්‌ඛො විය පරිනිට්‌ඨිතසික්‌ඛො තත්‌ථ පටිප්‌පස්‌සද්‌ධුස්‌සුක්‌කො, නාපි විස්‌සට්‌ඨසික්‌ඛො පචුරජනො විය තත්‌ථ අනධිමුත්‌තො. අථ වා අරියාය ජාතියා තීසු සික්‌ඛාසු ජාතො, තත්‌ථ වා භවොති සෙක්‌ඛො. අථ වා ඉක්‌ඛති එතායාති ඉක්‌ඛා, මග්‌ගඵලසම්‌මාදිට්‌ඨි. සහ ඉක්‌ඛායාති සෙක්‌ඛො.

    Kenaṭṭhenāti yasmā ñāṇena araṇīyato attho sabhāvo, tasmā kenaṭṭhena kena sabhāvena kena lakkhaṇena sekkho nāma hotīti attho. Yasmā pana sekkhadhammādhigamena puggale sekkhavohārappavatti, tasmā ‘‘sekkhadhammapaṭilābhato sekkho’’ti vuttaṃ. Sekkhadhammā nāma catūsu maggesu, heṭṭhimesu ca tīsu phalesu sammādiṭṭhiādayo. Tenāha ‘‘sekkhāya sammādiṭṭhiyā…pe… ettāvatā kho bhikkhu sekkho hotī’’ti. Evaṃ abhidhammapariyāyena sekkhalakkhaṇaṃ dassetvā idāni suttantikapariyāyenapi taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sikkhatīti iminā sikkhāttayasamaṅgī apariniṭṭhitasikkho sekkhoti dasseti. Tenāha ‘‘sikkhatī’’tiādi . Sikkhāhi niccasamāyogadīpanatthañcettha ‘‘sikkhati sikkhatī’’ti āmeḍitavacanaṃ. Atha vā sikkhanaṃ sikkhā, sā etassa sīlanti sekkho. So hi apariyositasikkhattā tadadhimuttattā ca ekantena sikkhanasīlo, na asekkho viya pariniṭṭhitasikkho tattha paṭippassaddhussukko, nāpi vissaṭṭhasikkho pacurajano viya tattha anadhimutto. Atha vā ariyāya jātiyā tīsu sikkhāsu jāto, tattha vā bhavoti sekkho. Atha vā ikkhati etāyāti ikkhā, maggaphalasammādiṭṭhi. Saha ikkhāyāti sekkho.

    අනුලොමපටිපදාය පරිපූරකාරීති යා සා සීලාදිකා විපස්‌සනන්‌තා දුක්‌ඛනිරොධගාමිනියා ලොකුත්‌තරාය පටිපදාය අනුලොමනතො අනුලොමපටිපදා, තස්‌සා සම්‌පාදනෙන පරිපූරකාරීති. ඉදානි තං පටිපදං පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානෙන දස්‌සෙතුං ‘‘සීලසම්‌පන්‌නො’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ සීලසම්‌පන්‌නොති පාතිමොක්‌ඛසංවරසීලෙන සමන්‌නාගතො, පරිපුණ්‌ණපාතිමොක්‌ඛසීලො වා. පාතිමොක්‌ඛසීලඤ්‌හි ඉධ ‘‘සීල’’න්‌ති අධිප්‌පෙතං පධානභාවතො. රූපාදිආරම්‌මණෙසු අභිජ්‌ඣාදීනං පවත්‌තිනිවාරණසඞ්‌ඛාතෙන මනච්‌ඡට්‌ඨානං ඉන්‌ද්‍රියානං පිධානෙන ඉන්‌ද්‍රියෙසු ගුත්‌තද්‌වාරො. පරියෙසනාදිවසෙන භොජනෙ පමාණජානනෙන භොජනෙ මත්‌තඤ්‌ඤූ. විගතථිනමිද්‌ධො හුත්‌වා රත්‌තින්‌දිවං කම්‌මට්‌ඨානමනසිකාරෙ යුත්‌තතාය ජාගරියානුයොගමනුයුත්‌තො. කථං පන ජාගරියානුයොගො හොතීති තං දස්‌සෙතුං ‘‘පුබ්‌බරත්‌තා…පෙ.… විහරතී’’ති වුත්‌තං. යථාහ ‘‘කථඤ්‌ච පුබ්‌බරත්‌තාපරරත්‌තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්‌තො හොති? ඉධ භික්‌ඛු දිවසං චඞ්‌කමෙන නිසජ්‌ජාය ආවරණීයෙහි චිත්‌තං පරිසොධෙති, රත්‌තියා පඨමං යාමං චඞ්‌කමෙන…පෙ.… සොධෙති, එවං ඛො භික්‌ඛු පුබ්‌බරත්‌තාපරරත්‌තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්‌තො හොතී’’ති (විභ. 519). ඉමස්‌මිං පනත්‌ථෙති ‘‘මඤ්‌ඤති, න මඤ්‌ඤතී’’ති ච වත්‌තබ්‌බභාවසඞ්‌ඛාතෙ අත්‌ථෙ. නො පුථුජ්‌ජනො අධිප්‌පෙතො ‘‘අප්‌පත්‌තමානසො, අනුත්‌තරං යොගක්‌ඛෙමං පත්‌ථයමානො’’ති ච වුත්‌තත්‌තා.

    Anulomapaṭipadāya paripūrakārīti yā sā sīlādikā vipassanantā dukkhanirodhagāminiyā lokuttarāya paṭipadāya anulomanato anulomapaṭipadā, tassā sampādanena paripūrakārīti. Idāni taṃ paṭipadaṃ puggalādhiṭṭhānena dassetuṃ ‘‘sīlasampanno’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlasampannoti pātimokkhasaṃvarasīlena samannāgato, paripuṇṇapātimokkhasīlo vā. Pātimokkhasīlañhi idha ‘‘sīla’’nti adhippetaṃ padhānabhāvato. Rūpādiārammaṇesu abhijjhādīnaṃ pavattinivāraṇasaṅkhātena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ pidhānena indriyesu guttadvāro. Pariyesanādivasena bhojane pamāṇajānanena bhojane mattaññū. Vigatathinamiddho hutvā rattindivaṃ kammaṭṭhānamanasikāre yuttatāya jāgariyānuyogamanuyutto. Kathaṃ pana jāgariyānuyogo hotīti taṃ dassetuṃ ‘‘pubbarattā…pe… viharatī’’ti vuttaṃ. Yathāha ‘‘kathañca pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hoti? Idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi cittaṃ parisodheti, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena…pe… sodheti, evaṃ kho bhikkhu pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hotī’’ti (vibha. 519). Imasmiṃ panattheti ‘‘maññati, na maññatī’’ti ca vattabbabhāvasaṅkhāte atthe. No puthujjano adhippeto ‘‘appattamānaso, anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamāno’’ti ca vuttattā.

    සම්‌පයුත්‌තත්‌තා මනසි භවොති රාගො මානසො, මනො එව මානසන්‌ති කත්‌වා චිත්‌තං මානසං, අනවසෙසතො මානං සීයති සමුච්‌ඡින්‌දතීති අග්‌ගමග්‌ගො මානසං, තන්‌නිබ්‌බත්‌තත්‌තා පන අරහත්‌තස්‌ස මානසතා දට්‌ඨබ්‌බා. ජනෙසුතාති ජනෙ සකලසත්‌තලොකෙ විස්‌සුතා, පත්‌ථටයසාති අත්‌ථො.

    Sampayuttattā manasi bhavoti rāgo mānaso, mano eva mānasanti katvā cittaṃ mānasaṃ, anavasesato mānaṃ sīyati samucchindatīti aggamaggo mānasaṃ, tannibbattattā pana arahattassa mānasatā daṭṭhabbā. Janesutāti jane sakalasattaloke vissutā, patthaṭayasāti attho.

    නත්‌ථි ඉතො උත්‌තරන්‌ති අනුත්‌තරං. තං පන සබ්‌බසෙට්‌ඨං හොන්‌තං එකන්‌තතො සදිසරහිතමෙව හොති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘අනුත්‌තරන්‌ති සෙට්‌ඨං, අසදිසන්‌ති අත්‌ථො’’ති. පත්‌ථයමානස්‌සාති තණ්‌හායන්‌තස්‌ස. පජප්‌පිතානීති මානජප්‌පනානි. යස්‌මිඤ්‌හි වත්‌ථුස්‌මිං තණ්‌හායනා පත්‌ථයමානමඤ්‌ඤනා සම්‌භවති, තස්‌මිංයෙව ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදීනි පජප්‌පිතානි සම්‌භවන්‌තීති අධිප්‌පායො. පවෙධීතන්‌ති පරිවාසිතං. පකප්‌පිතෙසූති තණ්‌හාදිට්‌ඨිකප්‌පෙහි පරිකප්‌පිතෙසු ආරම්‌මණෙසු. සොතන්‌ති කිලෙසසොතං . තස්‌මිඤ්‌හි ඡින්‌නෙ ඉතරසොතං ඡින්‌නමෙවාති. විද්‌ධස්‌තන්‌ති විනාසිතං. තඤ්‌ච ඛො ලොමහංසමත්‌තම්‌පි අසෙසෙත්‌වාති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘විනළීකත’’න්‌ති, විගතාවසෙසං කතන්‌ති අත්‌ථො. අධිමුත්‌තියා ඉධාධිප්‌පෙතපත්‌ථනා පාකටා හොතීති ‘‘තන්‌නින්‌නො’’තිආදි වුත්‌තං, න පන කුසලච්‌ඡන්‌දස්‌ස අධිමුත්‌තිභාවතො. අධිමුච්‌චන්‌තොති ඔකප්‌පෙන්‌තො.

    Natthi ito uttaranti anuttaraṃ. Taṃ pana sabbaseṭṭhaṃ hontaṃ ekantato sadisarahitameva hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘anuttaranti seṭṭhaṃ,asadisanti attho’’ti. Patthayamānassāti taṇhāyantassa. Pajappitānīti mānajappanāni. Yasmiñhi vatthusmiṃ taṇhāyanā patthayamānamaññanā sambhavati, tasmiṃyeva ‘‘seyyohamasmī’’tiādīni pajappitāni sambhavantīti adhippāyo. Pavedhītanti parivāsitaṃ. Pakappitesūti taṇhādiṭṭhikappehi parikappitesu ārammaṇesu. Sotanti kilesasotaṃ . Tasmiñhi chinne itarasotaṃ chinnamevāti. Viddhastanti vināsitaṃ. Tañca kho lomahaṃsamattampi asesetvāti dassento āha ‘‘vinaḷīkata’’nti, vigatāvasesaṃ katanti attho. Adhimuttiyā idhādhippetapatthanā pākaṭā hotīti ‘‘tanninno’’tiādi vuttaṃ, na pana kusalacchandassa adhimuttibhāvato. Adhimuccantoti okappento.

    සබ්‌බාකාරවිපරීතායාති ‘‘සුභං සුඛං නිච්‌ච’’න්‌තිආදීනං සබ්‌බෙසං අත්‌තනා ගහෙතබ්‌බාකාරානං වසෙන තබ්‌බිපරීතතාය, අනවසෙසතො ධම්‌මසභාවවිපරීතාකාරගාහිනියාති අත්‌ථො. අභිවිසිට්‌ඨෙන ඤාණෙනාති අසම්‌පජානනමිච්‌ඡාජානනානි විය න ධම්‌මසභාවං අප්‌පත්‌වා නාපි අතික්‌කමිත්‌වා, අථ ඛො අවිරජ්‌ඣිත්‌වා ධම්‌මසභාවස්‌ස අභිමුඛභාවප්‌පත්‌තියා අභිවිසිට්‌ඨෙන ඤාණෙන, ඤාතපරිඤ්‌ඤාධිට්‌ඨානාය තීරණපරිඤ්‌ඤාය පහානපරිඤ්‌ඤෙකදෙසෙන චාති අත්‌ථො. තෙනාහ ‘‘පථවීති…පෙ.… වුත්‌තං හොතී’’ති. පථවීභාවන්‌ති පථවියං අභිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවං. ලක්‌ඛණපථවී හි ඉධාධිප්‌පෙතා, පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවො පනස්‌සා ‘‘අනිච්‌චාතිපී’’තිආදිනා ගහිතොති. අභිඤ්‌ඤත්‌වාති ඤාතතීරණපහානපරිඤ්‌ඤාහි හෙට්‌ඨිමමග්‌ගඤාණෙහි ච අභිජානිත්‌වා. මාමඤ්‌ඤීති අප්‌පහීනානං මඤ්‌ඤනානං වසෙන මාති මඤ්‌ඤතීති මා, පහීනානං පන වසෙන න මඤ්‌ඤතීති අමඤ්‌ඤී, මා ච සො අමඤ්‌ඤී ච මාමඤ්‌ඤීති එවමෙත්‌ථ පදවිභාගතො අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. තත්‌ථ යෙන භාගෙන අමඤ්‌ඤී, තෙන මඤ්‌ඤීති න වත්‌තබ්‌බො. යෙන පන භාගෙන මඤ්‌ඤී, තෙන අමඤ්‌ඤීති න වත්‌තබ්‌බොති. එවං පටික්‌ඛෙපප්‌පධානං අත්‌ථං දස්‌සෙතුං අට්‌ඨකථායං ‘‘මඤ්‌ඤී ච න මඤ්‌ඤී ච න වත්‌තබ්‌බො’’ති වුත්‌තං. පටික්‌ඛෙපප්‌පධානතා චෙත්‌ථ ලබ්‌භමානානම්‌පි මඤ්‌ඤනානං දුබ්‌බලභාවතො වෙදිතබ්‌බා. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉතරා පන තනුභාවං ගතා’’ති. මාති ච නිපාතපදමෙතං, අනෙකත්‌ථා ච නිපාතාති අධිප්‌පායෙන ‘‘එතස්‌මිඤ්‌හි අත්‌ථෙ ඉමං පදං නිපාතෙත්‌වා වුත්‌ත’’න්‌ති වුත්‌තං. නිපාතෙත්‌වාති ච පකතිආදිවිභාගනිද්‌ධාරණෙ අනුමානනයං මුඤ්‌චිත්‌වා යථාවුත්‌තෙ අත්‌ථෙ පච්‌චක්‌ඛතොව දස්‌සෙත්‌වාති අත්‌ථො. පුථුජ්‌ජනො වියාති එතෙනස්‌ස උපරිමග්‌ගවජ්‌ඣතණ්‌හාමානවසෙන මඤ්‌ඤනා න පටික්‌ඛිත්‌තාති දීපෙති.

    Sabbākāraviparītāyāti ‘‘subhaṃ sukhaṃ nicca’’ntiādīnaṃ sabbesaṃ attanā gahetabbākārānaṃ vasena tabbiparītatāya, anavasesato dhammasabhāvaviparītākāragāhiniyāti attho. Abhivisiṭṭhena ñāṇenāti asampajānanamicchājānanāni viya na dhammasabhāvaṃ appatvā nāpi atikkamitvā, atha kho avirajjhitvā dhammasabhāvassa abhimukhabhāvappattiyā abhivisiṭṭhena ñāṇena, ñātapariññādhiṭṭhānāya tīraṇapariññāya pahānapariññekadesena cāti attho. Tenāha ‘‘pathavīti…pe… vuttaṃ hotī’’ti. Pathavībhāvanti pathaviyaṃ abhiññeyyabhāvaṃ. Lakkhaṇapathavī hi idhādhippetā, pariññeyyabhāvo panassā ‘‘aniccātipī’’tiādinā gahitoti. Abhiññatvāti ñātatīraṇapahānapariññāhi heṭṭhimamaggañāṇehi ca abhijānitvā. Māmaññīti appahīnānaṃ maññanānaṃ vasena māti maññatīti mā, pahīnānaṃ pana vasena na maññatīti amaññī, mā ca so amaññī ca māmaññīti evamettha padavibhāgato attho veditabbo. Tattha yena bhāgena amaññī, tena maññīti na vattabbo. Yena pana bhāgena maññī, tena amaññīti na vattabboti. Evaṃ paṭikkhepappadhānaṃ atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘maññī ca na maññī ca na vattabbo’’ti vuttaṃ. Paṭikkhepappadhānatā cettha labbhamānānampi maññanānaṃ dubbalabhāvato veditabbā. Tenevāha – ‘‘itarā pana tanubhāvaṃ gatā’’ti. ti ca nipātapadametaṃ, anekatthā ca nipātāti adhippāyena ‘‘etasmiñhi atthe imaṃ padaṃ nipātetvā vutta’’nti vuttaṃ. Nipātetvāti ca pakatiādivibhāganiddhāraṇe anumānanayaṃ muñcitvā yathāvutte atthe paccakkhatova dassetvāti attho. Puthujjano viyāti etenassa uparimaggavajjhataṇhāmānavasena maññanā na paṭikkhittāti dīpeti.

    අථ වා මා මඤ්‌ඤීති පරිකප්‌පකිරියාපටික්‌ඛෙපවචනමෙතං ‘‘මා රන්‌ධයුං, මා ජීරී’’තිආදීසු විය, න මඤ්‌ඤෙය්‍යාති වුත්‌තඤ්‌හොති. යථා හි පුථුජ්‌ජනො සබ්‌බසො අප්‌පහීනමඤ්‌ඤනත්‌තා ‘‘මඤ්‌ඤති’’ච්‌චෙව වත්‌තබ්‌බො, යථා ච ඛීණාසවො සබ්‌බසො පහීනමඤ්‌ඤනත්‌තා න මඤ්‌ඤති එව, න එවං සෙක්‌ඛො. තස්‌ස හි එකච්‌චා මඤ්‌ඤනා පහීනා, එකච්‌චා අප්‌පහීනා, තස්‌මා උභයභාවතො උභයථාපි න වත්‌තබ්‌බො. නනු ච උභයභාවතො උභයථාපි වත්‌තබ්‌බොති? න. යා හි අප්‌පහීනා, තාපිස්‌ස තනුභාවං ගතාති තාහිපි සො න මඤ්‌ඤෙය්‍ය විභූතතරාය මඤ්‌ඤනාය අභාවතො, පගෙව ඉතරාහි. තෙනාහ භගවා ‘‘මා මඤ්‌ඤී’’ති. තෙන වුත්‌තං ‘‘මා මඤ්‌ඤීති පරිකප්‌පකිරියාපටික්‌ඛෙපවචනමෙතං ‘මා රන්‌ධයුං, මා ජීරී’තිආදීසු විය, න මඤ්‌ඤෙය්‍යාති වුත්‌තං හොතී’’ති. අයඤ්‌චස්‌ස අමඤ්‌ඤනා වත්‌ථුනො පරිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා, න අසෙක්‌ඛස්‌ස විය පරිඤ්‌ඤාතත්‌තා. යඤ්‌හි එකන්‌තතො පරිජානිතබ්‌බං පරිජානිතුං සක්‌කා, න තත්‌ථ තබ්‌බිධුරෙ විය පුථුජ්‌ජනස්‌ස මඤ්‌ඤනා සම්‌භවන්‌ති. තෙනාහ ‘‘පරිඤ්‌ඤෙය්‍යං තස්‌සාති වදාමී’’ති.

    Atha vā mā maññīti parikappakiriyāpaṭikkhepavacanametaṃ ‘‘mā randhayuṃ, mā jīrī’’tiādīsu viya, na maññeyyāti vuttañhoti. Yathā hi puthujjano sabbaso appahīnamaññanattā ‘‘maññati’’cceva vattabbo, yathā ca khīṇāsavo sabbaso pahīnamaññanattā na maññati eva, na evaṃ sekkho. Tassa hi ekaccā maññanā pahīnā, ekaccā appahīnā, tasmā ubhayabhāvato ubhayathāpi na vattabbo. Nanu ca ubhayabhāvato ubhayathāpi vattabboti? Na. Yā hi appahīnā, tāpissa tanubhāvaṃ gatāti tāhipi so na maññeyya vibhūtatarāya maññanāya abhāvato, pageva itarāhi. Tenāha bhagavā ‘‘mā maññī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘mā maññīti parikappakiriyāpaṭikkhepavacanametaṃ ‘mā randhayuṃ, mā jīrī’tiādīsu viya, na maññeyyāti vuttaṃ hotī’’ti. Ayañcassa amaññanā vatthuno pariññeyyattā, na asekkhassa viya pariññātattā. Yañhi ekantato parijānitabbaṃ parijānituṃ sakkā, na tattha tabbidhure viya puthujjanassa maññanā sambhavanti. Tenāha ‘‘pariññeyyaṃ tassāti vadāmī’’ti.

    ඔක්‌කන්‌තනියාමත්‌තාති අනුපවිට්‌ඨසම්‌මත්‌තනියාමත්‌තා, ඔතිණ්‌ණමග්‌ගසොතත්‌තාති අත්‌ථො. සම්‌බොධිපරායණත්‌තාති උපරිමග්‌ගසම්‌බොධිපටිසරණත්‌තා, තදධිගමාය නින්‌නපොණපබ්‌භාරභාවතොති අත්‌ථො. උභයෙනපි තස්‌ස අවස්‌සංභාවිනී සෙසපරිඤ්‌ඤාති දස්‌සෙති. පරිඤ්‌ඤෙය්‍යන්‌ති පරිජානිතබ්‌බභාවෙන ඨිතං, පරිඤ්‌ඤාතුං වා සක්‌කුණෙය්‍යං. තප්‌පටිපක්‌ඛතො අපරිඤ්‌ඤෙය්‍යං. පුථුජ්‌ජනස්‌ස වියාති එතෙන ඉධාධිප්‌පෙතපුථුජ්‌ජනස්‌ස පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවාසඞ්‌කා එව නත්‌ථි අනධිකාරතොති දස්‌සෙති. ‘‘මාභිනන්‌දී’’ති එත්‌ථාපි ඉමිනාව නයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Okkantaniyāmattāti anupaviṭṭhasammattaniyāmattā, otiṇṇamaggasotattāti attho. Sambodhiparāyaṇattāti uparimaggasambodhipaṭisaraṇattā, tadadhigamāya ninnapoṇapabbhārabhāvatoti attho. Ubhayenapi tassa avassaṃbhāvinī sesapariññāti dasseti. Pariññeyyanti parijānitabbabhāvena ṭhitaṃ, pariññātuṃ vā sakkuṇeyyaṃ. Tappaṭipakkhato apariññeyyaṃ. Puthujjanassa viyāti etena idhādhippetaputhujjanassa pariññeyyabhāvāsaṅkā eva natthi anadhikāratoti dasseti. ‘‘Mābhinandī’’ti etthāpi imināva nayena attho veditabbo.

    සෙක්‌ඛවාරදුතියනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Sekkhavāradutiyanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ඛීණාසවවාරතතියාදිනයවණ්‌ණනා

    Khīṇāsavavāratatiyādinayavaṇṇanā

    8. සභාගො දිට්‌ඨසච්‌චතාදිසාමඤ්‌ඤෙන. ආරකා කිලෙසෙහි අරහන්‌ති පදස්‌ස නිරුත්‌තිනයෙන අත්‌ථං වත්‌වා තං පාළියා සමානෙන්‌තො ‘‘වුත්‌තඤ්‌චෙත’’න්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ පාපකාති ලාමකට්‌ඨෙන දුග්‌ගතිසම්‌පාපනට්‌ඨෙන ච පාපකා. සාවජ්‌ජට්‌ඨෙන අකොසල්‌ලසම්‌භූතට්‌ඨෙන ච අකුසලා. සංකිලෙසං අරහන්‌ති, තත්‌ථ වා නියුත්‌තාති සංකිලෙසිකා. පුනබ්‌භවස්‌ස කරණසීලා, පුනබ්‌භවඵලං අරහන්‌තීති වා පොනොභවිකා. සහ දරථෙන පරිළාහෙන පවත්‌තන්‌තීති සදරා. දුක්‌ඛො කටුකො, දුක්‌ඛමො වා විපාකො එතෙසන්‌ති දුක්‌ඛවිපාකා. අනාගතෙ ජාතියා චෙව ජරාමරණානඤ්‌ච වඩ්‌ඪනෙන ජාතිජරාමරණියාති. එවමෙතෙසං පදානං අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. කාමඤ්‌චායං සුත්‌තන්‌තවණ්‌ණනා, අභිධම්‌මනයො පන නිප්‌පරියායොති තෙන දස්‌සෙන්‌තො ‘‘චත්‌තාරො ආසවා’’තිආදිමාහ. සමුච්‌ඡින්‌නා පටිප්‌පස්‌සද්‌ධාති න කෙවලං සමුච්‌ඡින්‌නා එව, අථ ඛො පටිප්‌පස්‌සද්‌ධාපීති මග්‌ගකිච්‌චෙන සදිසං ඵලකිච්‌චම්‌පි නිද්‌ධාරෙති.

    8.Sabhāgo diṭṭhasaccatādisāmaññena. Ārakā kilesehi arahanti padassa niruttinayena atthaṃ vatvā taṃ pāḷiyā samānento ‘‘vuttañceta’’ntiādimāha. Tattha pāpakāti lāmakaṭṭhena duggatisampāpanaṭṭhena ca pāpakā. Sāvajjaṭṭhena akosallasambhūtaṭṭhena ca akusalā. Saṃkilesaṃ arahanti, tattha vā niyuttāti saṃkilesikā. Punabbhavassa karaṇasīlā, punabbhavaphalaṃ arahantīti vā ponobhavikā. Saha darathena pariḷāhena pavattantīti sadarā. Dukkho kaṭuko, dukkhamo vā vipāko etesanti dukkhavipākā. Anāgate jātiyā ceva jarāmaraṇānañca vaḍḍhanena jātijarāmaraṇiyāti. Evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo. Kāmañcāyaṃ suttantavaṇṇanā, abhidhammanayo pana nippariyāyoti tena dassento ‘‘cattāro āsavā’’tiādimāha. Samucchinnā paṭippassaddhāti na kevalaṃ samucchinnā eva, atha kho paṭippassaddhāpīti maggakiccena sadisaṃ phalakiccampi niddhāreti.

    සීලවිසොධනාදිනා ගරූනං පටිපත්‌තියා අනුකරණං ගරුසංවාසො. අරියමග්‌ගපටිපත්‌ති එව අරියමග්‌ගසංවාසො. දස අරියාවාසා නාම පඤ්‌චඞ්‌ගවිප්‌පහීනතාදයො. යෙ සන්‌ධාය වුත්‌තං –

    Sīlavisodhanādinā garūnaṃ paṭipattiyā anukaraṇaṃ garusaṃvāso. Ariyamaggapaṭipatti eva ariyamaggasaṃvāso. Dasa ariyāvāsā nāma pañcaṅgavippahīnatādayo. Ye sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘දසයිමෙ, භික්‌ඛවෙ, අරියාවාසා, යෙ අරියා ආවසිංසු වා ආවසන්‌ති වා ආවසිස්‌සන්‌ති වා. කතමෙ දස? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු පඤ්‌චඞ්‌ගවිප්‌පහීනො හොති ඡළඞ්‌ගසමන්‌නාගතො, එකාරක්‌ඛො, චතුරාපස්‌සෙනො, පනුණ්‌ණපච්‌චෙකසච්‌චො, සමවයසට්‌ඨෙසනො, අනාවිලසඞ්‌කප්‌පො, පස්‌සද්‌ධකායසඞ්‌ඛාරො, සුවිමුත්‌තචිත්‌තො, සුවිමුත්‌තපඤ්‌ඤො. ඉමෙ ඛො, භික්‌ඛවෙ, දස අරියාවාසා’’ති (අ. නි. 10.19).

    ‘‘Dasayime, bhikkhave, ariyāvāsā, ye ariyā āvasiṃsu vā āvasanti vā āvasissanti vā. Katame dasa? Idha, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato, ekārakkho, caturāpasseno, panuṇṇapaccekasacco, samavayasaṭṭhesano, anāvilasaṅkappo, passaddhakāyasaṅkhāro, suvimuttacitto, suvimuttapañño. Ime kho, bhikkhave, dasa ariyāvāsā’’ti (a. ni. 10.19).

    වුස්‌සතීති වා වුසිතං, අරියමග්‌ගො, අරියඵලඤ්‌ච, තං එතස්‌ස අත්‌ථීති අතිසයවචනිච්‌ඡාවසෙන අරහා ‘‘වුසිතවා’’ති වුත්‌තො. කරණීයන්‌ති පරිඤ්‌ඤාපහානභාවනාසච්‌ඡිකිරියමාහ. තං පන යස්‌මා චතූහි මග්‌ගෙහි චතූසු සච්‌චෙසු කත්‌තබ්‌බත්‌තා සොළසවිධන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. තෙනාහ ‘‘චතූහි මග්‌ගෙහි කරණීය’’න්‌ති. සම්‌මාවිමුත්‌තස්‌සාති අග්‌ගමග්‌ගඵලපඤ්‌ඤාහි සමුච්‌ඡෙදපටිප්‌පස්‌සද්‌ධීනං වසෙන සුට්‌ඨු විමුත්‌තස්‌ස. සන්‌තචිත්‌තස්‌සාති තතො එව සබ්‌බකිලෙසදරථපරිළාහානං වූපසන්‌තචිත්‌තස්‌ස. භින්‌නකිලෙසස්‌ස ඛීණාසවස්‌ස භික්‌ඛුනො. කතස්‌ස පරිඤ්‌ඤාදිකිච්‌චස්‌ස පටිචයො පුන කරණං නත්‌ථි, තතො එව කරණීයං න විජ්‌ජති න උපලබ්‌භති.

    Vussatīti vā vusitaṃ, ariyamaggo, ariyaphalañca, taṃ etassa atthīti atisayavacanicchāvasena arahā ‘‘vusitavā’’ti vutto. Karaṇīyanti pariññāpahānabhāvanāsacchikiriyamāha. Taṃ pana yasmā catūhi maggehi catūsu saccesu kattabbattā soḷasavidhanti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘catūhi maggehikaraṇīya’’nti. Sammāvimuttassāti aggamaggaphalapaññāhi samucchedapaṭippassaddhīnaṃ vasena suṭṭhu vimuttassa. Santacittassāti tato eva sabbakilesadarathapariḷāhānaṃ vūpasantacittassa. Bhinnakilesassa khīṇāsavassa bhikkhuno. Katassa pariññādikiccassa paṭicayo puna karaṇaṃ natthi, tato eva karaṇīyaṃ na vijjati na upalabbhati.

    භාරාති ඔසීදාපනට්‌ඨෙන භාරා වියාති භාරා. වුත්‌තඤ්‌හි ‘‘භාරා හවෙ පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා’’තිආදි (සං. නි. 3.22). අත්‌තනො යොනිසොමනසිකාරායත්‌තන්‌ති අත්‌තුපනිබන්‌ධං, සසන්‌තානපරියාපන්‌නත්‌තා අත්‌තානං අවිජහනං. තයිදං යදිපි සබ්‌බස්‌මිං අනවජ්‌ජධම්‌මෙ සම්‌භවති, අකුප්‌පසභාවාපරිහානධම්‌මෙසු පන අග්‌ගභූතෙ අරහත්‌තෙ සාතිසයං, නෙතරෙසූති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘අත්‌තනො පරමත්‌ථට්‌ඨෙන වා’’ති, උත්‌තමට්‌ඨභාවෙනාති අත්‌ථො.

    Bhārāti osīdāpanaṭṭhena bhārā viyāti bhārā. Vuttañhi ‘‘bhārā have pañcakkhandhā’’tiādi (saṃ. ni. 3.22). Attano yonisomanasikārāyattanti attupanibandhaṃ, sasantānapariyāpannattā attānaṃ avijahanaṃ. Tayidaṃ yadipi sabbasmiṃ anavajjadhamme sambhavati, akuppasabhāvāparihānadhammesu pana aggabhūte arahatte sātisayaṃ, netaresūti dassento āha ‘‘attano paramatthaṭṭhena vā’’ti, uttamaṭṭhabhāvenāti attho.

    සුත්‌තන්‌තනයො නාම පරියායනයොති නිප්‌පරියායනයෙන සංයොජනානි දස්‌සෙන්‌තො ‘‘භවරාගඉස්‌සාමච්‌ඡරියසංයොජන’’න්‌ති ආහ, න පන ‘‘රූපරාගො’’තිආදිනා. භවෙසු සංයොජන්‌තීති කිලෙසකම්‌මවිපාකවට්‌ටානං පච්‌චයො හුත්‌වා නිස්‌සරිතුං අප්‌පදානවසෙන බන්‌ධන්‌ති. සතිපි හි අඤ්‌ඤෙසං තප්‌පච්‌චයභාවෙ න විනා සංයොජනානි තෙසං තප්‌පච්‌චයභාවො අත්‌ථි, ඔරම්‌භාගියඋද්‌ධම්‌භාගියසඞ්‌ගහිතෙහි ච තෙහි තංතංභවනිබ්‌බත්‌තකකම්‌මනියමො භවනියමො ච හොති , න ච උපච්‌ඡින්‌නසංයොජනස්‌ස කතානිපි කම්‌මානි භවං නිබ්‌බත්‌තෙන්‌තීති තෙසංයෙව සංයොජනට්‌ඨො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Suttantanayo nāma pariyāyanayoti nippariyāyanayena saṃyojanāni dassento ‘‘bhavarāgaissāmacchariyasaṃyojana’’nti āha, na pana ‘‘rūparāgo’’tiādinā. Bhavesu saṃyojantīti kilesakammavipākavaṭṭānaṃ paccayo hutvā nissarituṃ appadānavasena bandhanti. Satipi hi aññesaṃ tappaccayabhāve na vinā saṃyojanāni tesaṃ tappaccayabhāvo atthi, orambhāgiyauddhambhāgiyasaṅgahitehi ca tehi taṃtaṃbhavanibbattakakammaniyamo bhavaniyamo ca hoti , na ca upacchinnasaṃyojanassa katānipi kammāni bhavaṃ nibbattentīti tesaṃyeva saṃyojanaṭṭho daṭṭhabbo.

    සම්‌මා අඤ්‌ඤායාති ආජානනභූතාය අග්‌ගමග්‌ගපඤ්‌ඤාය සම්‌මා යථාභූතං දුක්‌ඛාදීසු යො යථා ජානිතබ්‌බො, තං තථා ජානිත්‌වා. චිත්‌තවිමුත්‌ති සබ්‌බස්‌ස චිත්‌තසංකිලෙසස්‌ස විස්‌සග්‌ගො. නිබ්‌බානාධිමුත්‌ති නිබ්‌බානෙ අධිමුච්‌චනං තත්‌ථ නින්‌නපොණපබ්‌භාරතා. න්‌ති පථවීආදිකං. පරිඤ්‌ඤාතං, න පුථුජ්‌ජනස්‌ස විය අපරිඤ්‌ඤාතං, සෙක්‌ඛස්‌ස විය පරිඤ්‌ඤෙය්‍යං වා. තස්‌මාති පරිඤ්‌ඤාතත්‌තා.

    Sammā aññāyāti ājānanabhūtāya aggamaggapaññāya sammā yathābhūtaṃ dukkhādīsu yo yathā jānitabbo, taṃ tathā jānitvā. Cittavimutti sabbassa cittasaṃkilesassa vissaggo. Nibbānādhimutti nibbāne adhimuccanaṃ tattha ninnapoṇapabbhāratā. Tanti pathavīādikaṃ. Pariññātaṃ, na puthujjanassa viya apariññātaṃ, sekkhassa viya pariññeyyaṃ vā. Tasmāti pariññātattā.

    චතුත්‌ථපඤ්‌චමඡට්‌ඨවාරා තත්‌ථ තත්‌ථ කිලෙසනිබ්‌බානකිත්‌තනවසෙන පවත්‌තත්‌තා නිබ්‌බානවාරා නාම. තත්‌ථ පථවීආදීනං පරිඤ්‌ඤාතත්‌තා අමඤ්‌ඤනා, සා පන පරිඤ්‌ඤා රාගාදීනං ඛයෙන සිද්‌ධාති ඉමස්‌ස අත්‌ථස්‌ස දීපනවසෙන පාළි පවත්‌තාති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘පරිඤ්‌ඤාතං තස්‌සාති සබ්‌බපදෙහි යොජෙත්‌වා පුන ඛයා රාගස්‌ස වීතරාගත්‌තාති යොජෙතබ්‌බං. එස නයො ඉතරෙසූ’’ති ආහ. තත්‌ථ ඉතරෙසූති පඤ්‌චමඡට්‌ඨවාරෙසු. යදි එවං කස්‌මා පාළි එවං න දිස්‌සතීති ආහ ‘‘දෙසනා පන එකත්‌ථ වුත්‌තං සබ්‌බත්‌ථ වුත්‌තමෙව හොතීති සංඛිත්‌තා’’ති.

    Catutthapañcamachaṭṭhavārā tattha tattha kilesanibbānakittanavasena pavattattā nibbānavārā nāma. Tattha pathavīādīnaṃ pariññātattā amaññanā, sā pana pariññā rāgādīnaṃ khayena siddhāti imassa atthassa dīpanavasena pāḷi pavattāti dassento ‘‘pariññātaṃ tassāti sabbapadehi yojetvāpunakhayā rāgassa vītarāgattāti yojetabbaṃ. Esa nayo itaresū’’ti āha. Tattha itaresūti pañcamachaṭṭhavāresu. Yadi evaṃ kasmā pāḷi evaṃ na dissatīti āha ‘‘desanā pana ekattha vuttaṃ sabbattha vuttameva hotīti saṃkhittā’’ti.

    න ඛයා රාගස්‌ස වීතරාගො සබ්‌බසො අප්‌පහීනරාගත්‌තා. වික්‌ඛම්‌භිතරාගො හි සොති. බාහිරකග්‌ගහණඤ්‌චෙත්‌ථ තථාභාවස්‌සෙව තෙසු ලබ්‌භනතො, න තෙසු එව තථාභාවස්‌ස ලබ්‌භනතො. ඉදානි යා සා ‘‘පරිඤ්‌ඤාතං තස්‌සා’’ති සබ්‌බපදෙහි යොජනා වුත්‌තා, තං විනාපි නිබ්‌බානවාරඅත්‌ථයොජනං දස්‌සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ මඤ්‌ඤනං න මඤ්‌ඤතීති මඤ්‌ඤනා නප්‌පවත්‌තතීති අත්‌ථො. මඤ්‌ඤනාය මඤ්‌ඤිතබ්‌බත්‌තෙපි තස්‌සා වත්‌ථුඅන්‌තොගධත්‌තාති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.

    Na khayā rāgassa vītarāgo sabbaso appahīnarāgattā. Vikkhambhitarāgo hi soti. Bāhirakaggahaṇañcettha tathābhāvasseva tesu labbhanato, na tesu eva tathābhāvassa labbhanato. Idāni yā sā ‘‘pariññātaṃ tassā’’ti sabbapadehi yojanā vuttā, taṃ vināpi nibbānavāraatthayojanaṃ dassetuṃ ‘‘yathā cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha maññanaṃ na maññatīti maññanā nappavattatīti attho. Maññanāya maññitabbattepi tassā vatthuantogadhattāti evamettha attho daṭṭhabbo.

    යදිපි පරිඤ්‌ඤාතපදං අග්‌ගහෙත්‌වා නිබ්‌බානවාරදෙසනා පවත්‌තා, එවම්‌පි ‘‘ඛයා’’තිආදිපදෙහි පරිඤ්‌ඤාසිද්‌ධි එව පකාසීයතීති කො තෙසං විසෙසොති චොදනං සන්‌ධායාහ ‘‘එත්‌ථ චා’’තිආදි. මග්‌ගභාවනාපාරිපූරිදස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තො, මග්‌ගකිච්‌චන්‌තා හි පරිඤ්‌ඤායොති අධිප්‌පායො. ඉතරෙ…පෙ.… වෙදිතබ්‌බා වීතරාගාදිකිත්‌තනතොති. ද්‌වීහි වා කාරණෙහීති යථාවුත්‌තකාරණද්‌වයෙන. අස්‌සාති ඛීණාසවස්‌ස. අයං විසෙසොති ඉදානි වුච්‌චමානො විසෙසො. යදිපි ඛීණාසවො එකන්‌තෙන වීතරාගො වීතදොසො වීතමොහො එව ච හොති, යාය පන පුබ්‌බභාගපටිපදාය වීතරාගතාදයො සවිසෙසාති වත්‌තබ්‌බතං ලභන්‌ති, තං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘තීසු හී’’තිආදිමාහ . ‘‘රත්‌තො අත්‌ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (නෙත්‌ති. 11) රාගෙ ආදීනවං පස්‌සතො ‘‘රාගො ච නාම සුඛාභිසඞ්‌ගෙන උප්‌පජ්‌ජති, සුඛඤ්‌ච විපරිණාමතො දුක්‌ඛං. පගෙව ඉතර’’න්‌ති සහෙතුකෙ රාගෙ ආදීනවදස්‌සනං දුක්‌ඛානුපස්‌සනාය නිමිත්‌තං, දුක්‌ඛානුපස්‌සනා ච පණිධියා පටිපක්‌ඛභාවතො අප්‌පණිහිතවිමොක්‌ඛං පරිපුරෙතීති ආහ ‘‘රාගෙ…පෙ.… වීතරාගො හොතී’’ති. තථා ‘‘දුට්‌ඨො අත්‌ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (ඉතිවු. 88) දොසෙ ආදීනවං පස්‌සතො ‘‘දොසො ච නාම දුක්‌ඛං පටිච්‌ච උප්‌පජ්‌ජති, තඤ්‌ච උභයං අනවට්‌ඨිතං ඉත්‌තරං පභඞ්‌ගූ’’ති සහෙතුකෙ දොසෙ ආදීනවදස්‌සනං අනිච්‌චානුපස්‌සනාය නිමිත්‌තං, අනිච්‌චානුපස්‌සනා ච නිච්‌චනිමිත්‌තාදීනං පටිපක්‌ඛභාවතො අනිමිත්‌තවිමොක්‌ඛං පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘දොසෙ…පෙ.… හොතී’’ති. තථා ‘‘මූළ්‌හො අත්‌ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (ඉතිවු. 88) මොහෙ ආදීනවං පස්‌සතො ‘‘මොහො නාම යථාසභාවග්‌ගහණස්‌ස පරිබ්‌භමන්‌තො’’ති මොහස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනං අනත්‌තානුපස්‌සනාය නිමිත්‌තං, අනත්‌තානුපස්‌සනාය ච අත්‌තාභිනිවෙසස්‌ස පටිපක්‌ඛභාවතො සුඤ්‌ඤතං විමොක්‌ඛං පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘මොහෙ…පෙ.… වීතමොහො හොතී’’ති.

    Yadipi pariññātapadaṃ aggahetvā nibbānavāradesanā pavattā, evampi ‘‘khayā’’tiādipadehi pariññāsiddhi eva pakāsīyatīti ko tesaṃ visesoti codanaṃ sandhāyāha ‘‘ettha cā’’tiādi. Maggabhāvanāpāripūridassanatthaṃ vutto, maggakiccantā hi pariññāyoti adhippāyo. Itare…pe… veditabbā vītarāgādikittanatoti. Dvīhi vā kāraṇehīti yathāvuttakāraṇadvayena. Assāti khīṇāsavassa. Ayaṃ visesoti idāni vuccamāno viseso. Yadipi khīṇāsavo ekantena vītarāgo vītadoso vītamoho eva ca hoti, yāya pana pubbabhāgapaṭipadāya vītarāgatādayo savisesāti vattabbataṃ labhanti, taṃ dassento ‘‘tīsu hī’’tiādimāha . ‘‘Ratto atthaṃ na jānātī’’tiādinā (netti. 11) rāge ādīnavaṃ passato ‘‘rāgo ca nāma sukhābhisaṅgena uppajjati, sukhañca vipariṇāmato dukkhaṃ. Pageva itara’’nti sahetuke rāge ādīnavadassanaṃ dukkhānupassanāya nimittaṃ, dukkhānupassanā ca paṇidhiyā paṭipakkhabhāvato appaṇihitavimokkhaṃ paripuretīti āha ‘‘rāge…pe… vītarāgo hotī’’ti. Tathā ‘‘duṭṭho atthaṃ na jānātī’’tiādinā (itivu. 88) dose ādīnavaṃ passato ‘‘doso ca nāma dukkhaṃ paṭicca uppajjati, tañca ubhayaṃ anavaṭṭhitaṃ ittaraṃ pabhaṅgū’’ti sahetuke dose ādīnavadassanaṃ aniccānupassanāya nimittaṃ, aniccānupassanā ca niccanimittādīnaṃ paṭipakkhabhāvato animittavimokkhaṃ paripūretīti āha ‘‘dose…pe… hotī’’ti. Tathā ‘‘mūḷho atthaṃ na jānātī’’tiādinā (itivu. 88) mohe ādīnavaṃ passato ‘‘moho nāma yathāsabhāvaggahaṇassa paribbhamanto’’ti mohassa vikkhambhanaṃ anattānupassanāya nimittaṃ, anattānupassanāya ca attābhinivesassa paṭipakkhabhāvato suññataṃ vimokkhaṃ paripūretīti āha ‘‘mohe…pe… vītamoho hotī’’ti.

    එවං සන්‌තෙති යදි වීතරාගතාදයො විමොක්‌ඛවිභාගෙන වුත්‌තා, එවං සන්‌තෙ. තස්‌මාති යස්‌මා විමොක්‌ඛමුඛවිමොක්‌ඛානං වසෙන නියමෙත්‌වා න වුත්‌තං, තස්‌මා. යං කිඤ්‌චි අරහතො සම්‌භවන්‌තං විභජිත්‌වා වුච්‌චතීති වාරත්‌තයදෙසනා කතාති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙති ‘‘යං අරහතො’’තිආදිනා.

    Evaṃ santeti yadi vītarāgatādayo vimokkhavibhāgena vuttā, evaṃ sante. Tasmāti yasmā vimokkhamukhavimokkhānaṃ vasena niyametvā na vuttaṃ, tasmā. Yaṃ kiñci arahato sambhavantaṃ vibhajitvā vuccatīti vārattayadesanā katāti imamatthaṃ dasseti ‘‘yaṃ arahato’’tiādinā.

    එවං විමුත්‌තිවිභාගෙන ඛීණාසවස්‌ස විභාගං වාරත්‌තයදෙසනානිබන්‌ධනං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි අවිභාගෙනපි තත්‌ථ පරිඤ්‌ඤාවිසයස්‌ස අනුසයවිසයස්‌ස ච විභාගං තස්‌ස නිබන්‌ධනං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘අවිසෙසෙනා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ උපෙක්‌ඛාවෙදනා විසෙසතො සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛං සම්‌මොහාධිට්‌ඨානන්‌ති වුත්‌තං ‘‘සඞ්‌ඛාර…පෙ.… මොහො’’ති. සෙසං වුත්‌තනයත්‌තා සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යමෙව.

    Evaṃ vimuttivibhāgena khīṇāsavassa vibhāgaṃ vārattayadesanānibandhanaṃ dassetvā idāni avibhāgenapi tattha pariññāvisayassa anusayavisayassa ca vibhāgaṃ tassa nibandhanaṃ dassento ‘‘avisesenā’’tiādimāha. Tattha upekkhāvedanā visesato saṅkhāradukkhaṃ sammohādhiṭṭhānanti vuttaṃ ‘‘saṅkhāra…pe… moho’’ti. Sesaṃ vuttanayattā suviññeyyameva.

    ඛීණාසවවාරතතියාදිනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Khīṇāsavavāratatiyādinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    තථාගතවාරසත්‌තමනයවණ්‌ණනා

    Tathāgatavārasattamanayavaṇṇanā

    12. යෙහි (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්‌ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) ගුණවිසෙසෙහි නිමිත්‌තභූතෙහි භගවති ‘‘තථාගතො’’ති අයං සමඤ්‌ඤා පවත්‌තා, තං දස්‌සනත්‌ථං ‘‘අට්‌ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො’’තිආදි වුත්‌තං. ගුණනෙමිත්‌තකානෙව හි භගවතො සබ්‌බානි නාමානි. යථාහ –

    12. Yehi (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati ‘‘tathāgato’’ti ayaṃ samaññā pavattā, taṃ dassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādi vuttaṃ. Guṇanemittakāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni. Yathāha –

    ‘‘අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

    ‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;

    ගුණෙන නාමමුද්‌ධෙය්‍යං, අපි නාමසහස්‌සතො’’ති. (ධ. ස. අට්‌ඨ. 1313; උදා. අට්‌ඨ. 53; පටි. ම. අට්‌ඨ. 1.76; දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්‌ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) –

    Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.76; dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) –

    තථා ආගතොති එත්‌ථ ආකාරනියමනවසෙන ඔපම්‌මසම්‌පටිපාදනත්‌ථො තථා-සද්‌දො. සාමඤ්‌ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්‌ඨතීති පටිපාදගමනත්‌ථො ආගත-සද්‌දො, න ඤාණගමනත්‌ථො ‘‘තථලක්‌ඛණං ආගතො’’තිආදීසු (දී. නි. අට්‌ඨ. 1.7; ම. නි. අට්‌ඨ. 1.12; සං. නි. අට්‌ඨ. 2.3.78; අ. නි. අට්‌ඨ. 1.1.170; උදා. අට්‌ඨ. 18; ඉතිවු. අට්‌ඨ. 38; ථෙරගා. අට්‌ඨ. 1.1.3; බු. වං. අට්‌ඨ. 2.බාහිරනිදාන; මහානි. අට්‌ඨ. 14) විය, නාපි කායගමනාදිඅත්‌ථො ‘‘ආගතො ඛො මහාසමණො, මාගධානං ගිරිබ්‌බජ’’න්‌තිආදීසු (මහාව. 63) විය. තත්‌ථ යදාකාරනියමනවසෙන ඔපම්‌මසම්‌පටිපාදනත්‌ථො තථා-සද්‌දො, තං කරුණාප්‌පධානත්‌තා මහාකරුණාමුඛෙන පුරිමබුද්‌ධානං ආගමනපටිපදං උදාහරණවසෙන සාමඤ්‌ඤතො දස්‌සෙන්‌තො යංතංසද්‌දානං එකන්‌තසම්‌බන්‌ධභාවතො ‘‘යථා සබ්‌බලොක…පෙ.… ආගතා’’ති සාධාරණතො වත්‌වා පුන තං පටිපදං මහාපදානසුත්‌තාදීසු (දී. නි. 2.4) සම්‌බහුලනිද්‌දෙසෙන සුපාකටානං ආසන්‌නානඤ්‌ච විපස්‌සීආදීනං ඡන්‌නං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධානං වසෙන දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යථා විපස්‌සී භගවා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ යෙන අභිනීහාරෙනාති මනුස්‌සත්‌ත-ලිඞ්‌ගසම්‌පත්‌ති-හෙතු-සත්‌ථාරදස්‌සන-පබ්‌බජ්‌ජා-අභිඤ්‌ඤාදිගුණසම්‌පත්‌ති-අධිකාර-ඡන්‌දානං වසෙන අට්‌ඨඞ්‌ගසමන්‌නාගතෙන කායපණිධානමහාපණිධානෙන. සබ්‌බෙසඤ්‌හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධානං කායපණිධානං ඉමිනාව නීහාරෙන සමිජ්‌ඣතීති.

    Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti paṭipādagamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38; theragā. aṭṭha. 1.1.3; bu. vaṃ. aṭṭha. 2.bāhiranidāna; mahāni. aṭṭha. 14) viya, nāpi kāyagamanādiattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, māgadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 63) viya. Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃ karuṇāppadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanapaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃtaṃsaddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti sādhāraṇato vatvā puna taṃ paṭipadaṃ mahāpadānasuttādīsu (dī. ni. 2.4) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassīādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena dassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha. Tattha yena abhinīhārenāti manussatta-liṅgasampatti-hetu-satthāradassana-pabbajjā-abhiññādiguṇasampatti-adhikāra-chandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena kāyapaṇidhānamahāpaṇidhānena. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ kāyapaṇidhānaṃ imināva nīhārena samijjhatīti.

    එවං මහාභිනීහාරවසෙන ‘‘තථාගතො’’ති පදස්‌ස අත්‌ථං වත්‌වා ඉදානි පාරමීපූරණවසෙන දස්‌සෙතුං ‘‘අථ වා යථා විපස්‌සී භගවා…පෙ.… යථා කස්‌සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්‌වා’’තිආදි වුත්‌තං. ඉමස්‌මිං පන ඨානෙ සුත්‌තන්‌තිකානං මහාබොධියානපටිපදාය කොසල්‌ලජනනත්‌ථං පාරමීකථා වත්‌තබ්‌බා, සා පන සබ්‌බාකාරසම්‌පන්‌නා චරියාපිටකවණ්‌ණනාය (චරියා. පකිණ්‌ණකකථා) විත්‌ථාරතො නිද්‌දිට්‌ඨා, තස්‌මා අත්‌ථිකෙහි තත්‌ථ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා. යථා පන පුබ්‌බෙ විපස්‌සීආදයො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධා අභිනීහාරසම්‌පත්‌තියං පතිට්‌ඨාය සුවිසුද්‌ධාය පටිපදාය අනවසෙසතො සම්‌මදෙව සබ්‌බා පාරමියො පරිපූරෙසුං, එවං අම්‌හාකම්‌පි භගවා පරිපූරෙසීති ඉමමත්‌ථං සන්‌ධායාහ ‘‘සමත්‌තිං සපාරමියො පූරෙත්‌වා’’ති. සතිපි අඞ්‌ගපරිච්‌චාගාදීනං දානපාරමිභාවෙ පරිච්‌චාගවිසෙසභාවදස්‌සනත්‌ථඤ්‌චෙව සුදුක්‌කරභාවදස්‌සනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘පඤ්‌ච මහාපරිච්‌චාගෙ’’ති විසුං ගහණං, තතොයෙව ච අඞ්‌ගපරිච්‌චාගතො විසුං නයනපරිච්‌චාගග්‌ගහණම්‌පි කතං, පරිග්‌ගහපරිච්‌චාගභාවසාමඤ්‌ඤෙපි ධනරජ්‌ජපරිච්‌චාගතො පුත්‌තදාරපරිච්‌චාගග්‌ගහණඤ්‌ච කතං.

    Evaṃ mahābhinīhāravasena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ vatvā idāni pāramīpūraṇavasena dassetuṃ ‘‘atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādi vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne suttantikānaṃ mahābodhiyānapaṭipadāya kosallajananatthaṃ pāramīkathā vattabbā, sā pana sabbākārasampannā cariyāpiṭakavaṇṇanāya (cariyā. pakiṇṇakakathā) vitthārato niddiṭṭhā, tasmā atthikehi tattha vuttanayeneva veditabbā. Yathā pana pubbe vipassīādayo sammāsambuddhā abhinīhārasampattiyaṃ patiṭṭhāya suvisuddhāya paṭipadāya anavasesato sammadeva sabbā pāramiyo paripūresuṃ, evaṃ amhākampi bhagavā paripūresīti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘samattiṃ sapāramiyo pūretvā’’ti. Satipi aṅgapariccāgādīnaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca ‘‘pañca mahāpariccāge’’ti visuṃ gahaṇaṃ, tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇampi kataṃ, pariggahapariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ.

    ගතපච්‌චාගතිකවත්‌තපූරණාදිකාය පුබ්‌බභාගපටිපදාය සද්‌ධිං අභිඤ්‌ඤාසමාපත්‌තිනිප්‌ඵාදනං පුබ්‌බයොගො, දානාදීසුයෙව සාතිසයපටිපත්‌තිනිප්‌ඵාදනං පුබ්‌බචරියා , සා චරියාපිටකසඞ්‌ගහිතා. අභිනීහාරො පුබ්‌බයොගො, දානාදිපටිපත්‌ති, කායවිවෙකවසෙන එකචරියා වා පුබ්‌බචරියාති කෙචි. දානාදීනඤ්‌චෙව අප්‌පිච්‌ඡතාදීනඤ්‌ච සංසාරනිබ්‌බානෙසු ආදීනවානිසංසානඤ්‌ච විභාවනවසෙන සත්‌තානං බොධිත්‌තයෙ පතිට්‌ඨාපනපරිපාචනවසෙන ච පවත්‌තා කථා ධම්‌මක්‌ඛානං, ඤාතීනං අත්‌ථචරියා ඤාතත්‌ථචරියා, සාපි කරුණාය වසෙනෙව. ආදි-සද්‌දෙන ලොකත්‌ථචරියාදයො සඞ්‌ගණ්‌හාති. කම්‌මස්‌සකතඤාණවසෙන, අනවජ්‌ජකම්‌මායතනසිප්‌පායතනවිජ්‌ජාට්‌ඨානපරිචයවසෙන ඛන්‌ධායතනාදිපරිචයවසෙන, ලක්‌ඛණත්‌තයතීරණවසෙන ච ඤාණචාරො බුද්‌ධිචරියා, සා පන අත්‌ථතො පඤ්‌ඤාපාරමීයෙව, ඤාණසම්‌භාරදස්‌සනත්‌ථං විසුං ගහණං. කොටීති පරියන්‌තො, උක්‌කංසොති අත්‌ථො.

    Gatapaccāgatikavattapūraṇādikāya pubbabhāgapaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo, dānādīsuyeva sātisayapaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, sā cariyāpiṭakasaṅgahitā. Abhinīhāro pubbayogo, dānādipaṭipatti, kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyāti keci. Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsānañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena ca pavattā kathā dhammakkhānaṃ, ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā, sāpi karuṇāya vaseneva. Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti. Kammassakatañāṇavasena, anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena, lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā, sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Koṭīti pariyanto, ukkaṃsoti attho.

    චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානෙ භාවෙත්‌වා බ්‍රූහෙත්‌වාති සම්‌බන්‌ධො. තත්‌ථ භාවෙත්‌වාති උප්‌පාදෙත්‌වා. බ්‍රූහෙත්‌වාති වඩ්‌ඪෙත්‌වා. සතිපට්‌ඨානාදිග්‌ගහණෙන ආගමනපටිපදං මත්‌ථකං පාපෙත්‌වා දස්‌සෙති. විපස්‌සනාසහගතා එව වා සතිපට්‌ඨානාදයො දට්‌ඨබ්‌බා. එත්‌ථ ච ‘‘යෙන අභිනීහාරෙනා’’තිආදිනා ආගමනපටිපදාය ආදිං දස්‌සෙති, ‘‘දානපාරමී’’තිආදිනා මජ්‌ඣං, ‘‘චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානෙ’’තිආදිනා පරියොසානන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.

    Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvā brūhetvāti sambandho. Tattha bhāvetvāti uppādetvā. Brūhetvāti vaḍḍhetvā. Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanapaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti. Vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā. Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanapaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapāramī’’tiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.

    සම්‌පතිජාතොති මුහුත්‌තජාතො මනුස්‌සානං හත්‌ථතො මුත්‌තමත්‌තො, න මාතුකුච්‌ඡිතො නික්‌ඛන්‌තමත්‌තො. නික්‌ඛන්‌තමත්‌තඤ්‌හි මහාසත්‌තං පඨමං බ්‍රහ්‌මානො සුවණ්‌ණජාලෙන පටිග්‌ගණ්‌හිංසු, තෙසං හත්‌ථතො චත්‌තාරො මහාරාජානො අජිනප්‌පවෙණියා, තෙසං හත්‌ථතො මනුස්‌සා දුකූලචුම්‌බටකෙන පටිග්‌ගණ්‌හිංසු, මනුස්‌සානං හත්‌ථතො මුච්‌චිත්‌වා පථවියං පතිට්‌ඨිතොති. යථාහ භගවා මහාපදානදෙසනායං. සෙතම්‌හි ඡත්‌තෙති දිබ්‌බසෙතච්‌ඡත්‌තෙ. අනුධාරීයමානෙති ධාරීයමානෙ. එත්‌ථ ච ඡත්‌තග්‌ගහණෙනෙව ඛග්‌ගාදීනි පඤ්‌ච කකුධභණ්‌ටානිපි වුත්‌තානෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං. ඛග්‌ගතාලවණ්‌ටමොරහත්‌ථකවාලබීජනීඋණ්‌හීසපට්‌ටාපි හි ඡත්‌තෙන සහ තදා උපට්‌ඨිතා අහෙසුං, ඡත්‌තාදීනියෙව ච තදා පඤ්‌ඤායිංසු, න ඡත්‌තාදිග්‌ගාහකා. සබ්‌බා ච දිසාති දසපි දිසා. නයිදං සබ්‌බදිසාවිලොකනං සත්‌තපදවීතිහාරුත්‌තරකාලං දට්‌ඨබ්‌බං. මහාසත්‌තො හි මනුස්‌සානං හත්‌ථතො මුච්‌චිත්‌වා පුරත්‌ථිමදිසං ඔලොකෙසි. තත්‌ථ දෙවමනුස්‌සා ගන්‌ධමාලාදීහි පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස ඉධ තුම්‌හෙහි සදිසොපි නත්‌ථි, කුතො උත්‌තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්‌සො දිසා, චතස්‌සො අනුදිසා; හෙට්‌ඨා, උපරීති සබ්‌බා දිසා අනුවිලොකෙත්‌වා සබ්‌බත්‌ථ අත්‌තනා සදිසං අදිස්‌වා ‘‘අයං උත්‌තරා දිසා’’ති තත්‌ථ සත්‌තපදවීතිහාරෙන අගමාසි. ආසභින්‌ති උත්‌තමං. අග්‌ගොති සබ්‌බපඨමො. ජෙට්‌ඨො සෙට්‌ඨොති ච තස්‌සෙව වෙවචනං. අයමන්‌තිමා ජාති, නත්‌ථි දානි පුනබ්‌භවොති ඉමස්‌මිං අත්‌තභාවෙ පත්‌තබ්‌බං අරහත්‌තං බ්‍යාකාසි.

    Sampatijātoti muhuttajāto manussānaṃ hatthato muttamatto, na mātukucchito nikkhantamatto. Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhitoti. Yathāha bhagavā mahāpadānadesanāyaṃ. Setamhi chatteti dibbasetacchatte. Anudhārīyamāneti dhārīyamāne. Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇṭānipi vuttānevāti daṭṭhabbaṃ. Khaggatālavaṇṭamorahatthakavālabījanīuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ, chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādiggāhakā. Sabbā ca disāti dasapi disā. Nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ daṭṭhabbaṃ. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimadisaṃ olokesi. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā, catasso anudisā; heṭṭhā, uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti tattha sattapadavītihārena agamāsi. Āsabhinti uttamaṃ. Aggoti sabbapaṭhamo. Jeṭṭho seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ. Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi.

    අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්‌බනිමිත්‌තභාවෙනාති සංඛිත්‌තෙන වුත්‌තමත්‌ථං ‘‘යඤ්‌හී’’තිආදිනා විත්‌ථාරතො දස්‌සෙති. තත්‌ථ එත්‌ථාති –

    Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenāti saṃkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti. Tattha etthāti –

    ‘‘අනෙකසාඛඤ්‌ච සහස්‌සමණ්‌ඩලං,

    ‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,

    ඡත්‌තං මරූ ධාරයුමන්‌තලික්‌ඛෙ;

    Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;

    සුවණ්‌ණදණ්‌ඩා වීතිපතන්‌ති චාමරා,

    Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,

    න දිස්‌සරෙ චාමරඡත්‌තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693);

    Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693);

    ඉමිස්‌සා ගාථාය. සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණමෙව සබ්‌බත්‌ථ අප්‌පටිහතචාරතාය අනාවරණඤාණන්‌ති ආහ ‘‘සබ්‌බඤ්‌ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්‌සා’’ති. තථා අයං භගවාපි ගතො…පෙ.… පුබ්‌බනිමිත්‌තභාවෙනාති එතෙන අභිජාතියං ධම්‌මතාවසෙන උප්‌පජ්‌ජනකවිසෙසා සබ්‌බබොධිසත්‌තානං සාධාරණාති දස්‌සෙති. පාරමිතානිස්‌සන්‌දා හි තෙති.

    Imissā gāthāya. Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenāti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanakavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti. Pāramitānissandā hi teti.

    වික්‌කමීති අගමාසි. මරූති දෙවා. සමාති විලොකනසමතාය සමා සදිසියො. මහාපුරිසො හි යථා එකං දිසං විලොකෙසි, එවං සෙසදිසාපි, න කත්‌ථචි විලොකනෙ විබන්‌ධො තස්‌ස අහොසීති. සමාති වා විලොකෙතුං යුත්‌තා, විසමරහිතාති අත්‌ථො. න හි තදා බොධිසත්‌තස්‌ස විරූපබීභච්‌ඡවිසමරූපානි විලොකෙතුං අයුත්‌තානි දිසාසු උපට්‌ඨහන්‌තීති.

    Vikkamīti agamāsi. Marūti devā. Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo. Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesadisāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti. Samāti vā viloketuṃ yuttā, visamarahitāti attho. Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.

    එවං ‘‘තථා ගතො’’ති කායගමනට්‌ඨෙන ගත-සද්‌දෙන තථාගත-සද්‌දං නිද්‌දිසිත්‌වා ඉදානි ඤාණගමනට්‌ඨෙන තං දස්‌සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ නෙක්‌ඛම්‌මෙනාති අලොභප්‌පධානෙන කුසලචිත්‌තුප්‌පාදෙන . කුසලා හි ධම්‌මා ඉධ නෙක්‌ඛම්‌මං, න පබ්‌බජ්‌ජාදයො, ‘‘පඨමජ්‌ඣාන’’න්‌ති (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්‌ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) ච වදන්‌ති. පහායාති පජහිත්‌වා. ගතො අධිගතො, පටිපන්‌නො උත්‌තරිවිසෙසන්‌ති අත්‌ථො. පහායාති වා පහානහෙතු, පහානලක්‌ඛණං වා. හෙතුලක්‌ඛණත්‌ථො හි අයං පහාය-සද්‌දො. කාමච්‌ඡන්‌දාදිප්‌පහානහෙතුකං ‘‘ගතො’’ති හෙත්‌ථ වුත්‌තං ගමනං අවබොධො, පටිපත්‌ති එව වා කාමච්‌ඡන්‌දාදිප්‌පහානෙන ච ලක්‌ඛීයතීති. එස නයො පදාලෙත්‌වාතිආදීසුපි. අබ්‍යාපාදෙනාති මෙත්‌තාය. ආලොකසඤ්‌ඤායාති විභූතං කත්‌වා මනසිකරණෙන (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්‌ණනා) උපට්‌ඨිතආලොකසඤ්‌චානනෙන. අවික්‌ඛෙපෙනාති සමාධිනා. ධම්‌මවවත්‌ථානෙනාති කුසලාදිධම්‌මානං යාථාවනිච්‌ඡයෙන. ‘‘සප්‌පච්‌චයනාමරූපවවත්‌ථානෙනා’’තිපි වදන්‌ති.

    Evaṃ ‘‘tathā gato’’ti kāyagamanaṭṭhena gata-saddena tathāgata-saddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena . Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo, ‘‘paṭhamajjhāna’’nti (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.170) ca vadanti. Pahāyāti pajahitvā. Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho. Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā. Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāya-saddo. Kāmacchandādippahānahetukaṃ ‘‘gato’’ti hettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā kāmacchandādippahānena ca lakkhīyatīti. Esa nayo padāletvātiādīsupi. Abyāpādenāti mettāya. Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena (dī. ni. abhi. ṭī. 1.7.cūḷasīlavaṇṇanā) upaṭṭhitaālokasañcānanena. Avikkhepenāti samādhinā. Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvanicchayena. ‘‘Sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti.

    එවං කාමච්‌ඡන්‌දාදිනීවරණප්‌පහානෙන ‘‘අභිජ්‌ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 508) වුත්‌තාය පඨමජ්‌ඣානස්‌ස පුබ්‌බභාගපටිපදාය භගවතො තථාගතභාවං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සහ උපායෙන අට්‌ඨහි සමාපත්‌තීහි අට්‌ඨාරසහි ච මහාවිපස්‌සනාහි තං දස්‌සෙතුං ‘‘ඤාණෙනා’’තිආදිමාහ. නාමරූපපරිග්‌ගහකඞ්‌ඛාවිතරණානඤ්‌හි විනිබන්‌ධභූතස්‌ස මොහස්‌ස දූරීකරණෙන ඤාතපරිඤ්‌ඤායං ඨිතස්‌ස අනිච්‌චසඤ්‌ඤාදයො සිජ්‌ඣන්‌ති, තථා ඣානසමාපත්‌තීසු අභිරතිනිමිත්‌තෙන පාමොජ්‌ජෙන. තත්‌ථ ‘‘අනභිරතියා විනොදිතාය ඣානාදීනං සමධිගමො’’ති සමාපත්‌තිවිපස්‌සනානං අරතිවිනොදනඅවිජ්‌ජාපදාලනාදීනි උපායො, උප්‌පටිපාටිනිද්‌දෙසො පන නීවරණසභාවාය අවිජ්‌ජාය හෙට්‌ඨා නිවරණෙසුපි සඞ්‌ගහදස්‌සනත්‌ථන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. සමාපත්‌තිවිහාරප්‌පවෙසවිබන්‌ධනෙන නීවරණානි කවාටසදිසානීති ආහ ‘‘නීවරණකවාටං උග්‌ඝාටෙත්‌වා’’ති. ‘‘රත්‌තිං අනුවිතක්‌කෙත්‌වා අනුවිචාරෙත්‌වා දිවා කම්‌මන්‌තෙ පයොජෙතී’’ති (ම. නි. 1.251) වුත්‌තට්‌ඨානෙ විතක්‌කවිචාරා ධූමායනාති අධිප්‌පෙතාති ආහ ‘‘විතක්‌කවිචාරධූම’’න්‌ති. කිඤ්‌චාපි පඨමජ්‌ඣානුපචාරෙයෙව දුක්‌ඛං, චතුත්‌ථජ්‌ඣානුපචාරෙ ච සුඛං පහීයති, අතිසයප්‌පහානං පන සන්‌ධායාහ ‘‘චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙන සුඛදුක්‌ඛං පහායා’’ති.

    Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgapaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha. Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vinibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti, tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena. Tattha ‘‘anabhiratiyā vinoditāya jhānādīnaṃ samadhigamo’’ti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādīni upāyo, uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nivaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbaṃ. Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti. ‘‘Rattiṃ anuvitakketvā anuvicāretvā divā kammante payojetī’’ti (ma. ni. 1.251) vuttaṭṭhāne vitakkavicārā dhūmāyanāti adhippetāti āha ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti. Kiñcāpi paṭhamajjhānupacāreyeva dukkhaṃ, catutthajjhānupacāre ca sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti.

    අනිච්‌චස්‌ස, අනිච්‌චන්‌ති ච අනුපස්‌සනා අනිච්‌චානුපස්‌සනා, තෙභූමකධම්‌මානං අනිච්‌චතං ගහෙත්‌වා පවත්‌තාය විපස්‌සනායෙතං නාමං. නිච්‌චසඤ්‌ඤන්‌ති සඞ්‌ඛතධම්‌මෙසු ‘‘නිච්‌චා සස්‌සතා’’ති එවංපවත්‌තමිච්‌ඡාසඤ්‌ඤං. සඤ්‌ඤාසීසෙන දිට්‌ඨිචිත්‌තානම්‌පි ගහණං දට්‌ඨබ්‌බං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. නිබ්‌බිදානුපස්‌සනායාති සඞ්‌ඛාරෙසු නිබ්‌බිජ්‌ජනාකාරෙන පවත්‌තාය අනුපස්‌සනාය. නන්‌දින්‌ති සප්‌පීතිකතණ්‌හං. විරාගානුපස්‌සනායාති සඞ්‌ඛාරෙසු විරජ්‌ජනාකාරෙන පවත්‌තාය අනුපස්‌සනාය. නිරොධානුපස්‌සනායාති සඞ්‌ඛාරානං නිරොධස්‌ස අනුපස්‌සනාය. යථා වා සඞ්‌ඛාරා නිරුජ්‌ඣන්‌තියෙව, ආයතිං පුනබ්‌භවවසෙන න උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, එවං අනුපස්‌සනා නිරොධානුපස්‌සනා. තෙනෙවාහ ‘‘නිරොධානුපස්‌සනාය නිරොධෙති, නො සමුදෙතී’’ති. මුච්‌චිතුකම්‍යතා හි අයං බලප්‌පත්‌තාති. පටිනිස්‌සජ්‌ජනාකාරෙන පවත්‌තා අනුපස්‌සනා පටිනිස්‌සග්‌ගානුපස්‌සනා, පටිසඞ්‌ඛාසන්‌තිට්‌ඨනා හි අයං. ආදානන්‌ති නිච්‌චාදිවසෙන ගහණං. සන්‌තතිසමූහකිච්‌චාරම්‌මණානං වසෙන එකත්‌තග්‌ගහණං ඝනසඤ්‌ඤා. ආයූහනං අභිසඞ්‌ඛරණං. අවත්‌ථාවිසෙසාපත්‌ති විපරිණාමො. ධුවසඤ්‌ඤන්‌ති ථිරභාවග්‌ගහණං. නිමිත්‌තන්‌ති සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්‌චපරිච්‌ඡෙදතාය ච සඞ්‌ඛාරානං සවිග්‌ගහග්‌ගහණං. පණිධින්‌ති රාගාදිපණිධිං. සා පනත්‌ථතො තණ්‌හාවසෙන සඞ්‌ඛාරෙසු නින්‌නතා. අභිනිවෙසන්‌ති අත්‌තානුදිට්‌ඨිං.

    Aniccassa, aniccanti ca anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya vipassanāyetaṃ nāmaṃ. Niccasaññanti saṅkhatadhammesu ‘‘niccā sassatā’’ti evaṃpavattamicchāsaññaṃ. Saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Virāgānupassanāyāti saṅkhāresu virajjanākārena pavattāya anupassanāya. Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya. Yathā vā saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ punabbhavavasena na uppajjanti, evaṃ anupassanā nirodhānupassanā. Tenevāha ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti. Muccitukamyatā hi ayaṃ balappattāti. Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā, paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā hi ayaṃ. Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ. Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā. Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ. Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo. Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ. Nimittanti samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ. Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ. Sā panatthato taṇhāvasena saṅkhāresu ninnatā. Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ.

    අනිච්‌චදුක්‌ඛාදිවසෙන සබ්‌බධම්‌මතීරණං අධිපඤ්‌ඤාධම්‌මවිපස්‌සනා. සාරාදානාභිනිවෙසන්‌ති අසාරෙසු සාරග්‌ගහණවිපල්‌ලාසං. ඉස්‌සරකුත්‌තාදිවසෙන ලොකො සමුප්‌පන්‌නොති අභිනිවෙසො සම්‌මොහාභිනිවෙසො. කෙචි පන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්‌ධානන්‌තිආදිනා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) පවත්‌තසංසයාපත්‌ති සම්‌මොහාභිනිවෙසො’’ති වදන්‌ති. සඞ්‌ඛාරෙසු ලෙණතාණභාවග්‌ගහණං ආලයාභිනිවෙසො. ‘‘ආලයරතා ආලයසම්‌මුදිතා’’ති (දී. නි. 2.64, 67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7, 8) වචනතො ආලයො තණ්‌හා, සායෙව චක්‌ඛාදීසු රූපාදීසු ච අභිනිවිසනවසෙන පවත්‌තියා ආලයාභිනිවෙසොති කෙචි. ‘‘එවංවිධා සඞ්‌ඛාරා පටිනිස්‌සජ්‌ජීයන්‌තී’’ති පවත්‌තං ඤාණං පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනා. වට්‌ටතො විගතත්‌තා විවට්‌ටං, නිබ්‌බානං, තත්‌ථ ආරම්‌මණකරණසඞ්‌ඛාතෙන අනුපස්‌සනෙන පවත්‌තියා විවට්‌ටානුපස්‌සනා, ගොත්‍රභූ. සංයොගාභිනිවෙසන්‌ති සංයුජ්‌ජනවසෙන සඞ්‌ඛාරෙසු නිවිසනං. දිට්‌ඨෙකට්‌ඨෙති දිට්‌ඨියා සහජාතෙකට්‌ඨෙ පහානෙකට්‌ඨෙ ච. ඔළාරිකෙති උපරිමග්‌ගවජ්‌ඣකිලෙසෙ අපෙක්‌ඛිත්‌වා වුත්‌තං, අඤ්‌ඤථා දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බාපි දුතියමග්‌ගවජ්‌ඣෙහි ඔළාරිකාති. අණුසහගතෙති අණුභූතෙ. ඉදං හෙට්‌ඨිමමග්‌ගවජ්‌ඣෙ අපෙක්‌ඛිත්‌වා වුත්‌තං. සබ්‌බකිලෙසෙති අවසිට්‌ඨසබ්‌බකිලෙසෙ. න හි පඨමාදිමග්‌ගෙහි පහීනා කිලෙසා පුන පහීයන්‌තීති.

    Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā. Sārādānābhinivesanti asāresu sāraggahaṇavipallāsaṃ. Issarakuttādivasena loko samuppannoti abhiniveso sammohābhiniveso. Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānantiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti. Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso. ‘‘Ālayaratā ālayasammuditā’’ti (dī. ni. 2.64, 67; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7, 8) vacanato ālayo taṇhā, sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivisanavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci. ‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā. Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ, nibbānaṃ, tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā, gotrabhū. Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu nivisanaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca. Oḷāriketi uparimaggavajjhakilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanena pahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte. Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ. Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese. Na hi paṭhamādimaggehi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.

    කක්‌ඛළත්‌තං කථිනභාවො. පග්‌ඝරණං ද්‍රවභාවො. ලොකියවායුනා භස්‌තස්‌ස විය යෙන වායුනා තංතංකලාපස්‌ස උද්‌ධුමායනං, ථද්‌ධභාවො වා, තං විත්‌ථම්‌භනං. විජ්‌ජමානෙපි කලාපන්‌තරභූතානං කලාපන්‌තරභූතෙහි සම්‌ඵුට්‌ඨභාවෙ තංතංභූතවිවිත්‌තතා රූපපරියන්‌තො ආකාසොති යෙසං යො පරිච්‌ඡෙදො, තෙහි සො අසම්‌ඵුට්‌ඨොව, අඤ්‌ඤථා භූතානං පරිච්‌ඡෙදසභාවො න සියා බ්‍යාපීභාවාපත්‌තිතො, අබ්‍යාපිතාව අසම්‌ඵුට්‌ඨතාති යස්‌මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්‌ඡෙදො, තෙහි අසම්‌ඵුට්‌ඨභාවො අසම්‌ඵුට්‌ඨලක්‌ඛණං. තෙනාහ භගවා ආකාසධාතුනිද්‌දෙසෙ (ධ. ස. 637) ‘‘අසම්‌ඵුට්‌ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති.

    Kakkhaḷattaṃ kathinabhāvo. Paggharaṇaṃ dravabhāvo. Lokiyavāyunā bhastassa viya yena vāyunā taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thaddhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ. Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi samphuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedasabhāvo na siyā byāpībhāvāpattito, abyāpitāva asamphuṭṭhatāti yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Tenāha bhagavā ākāsadhātuniddese (dha. sa. 637) ‘‘asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehī’’ti.

    විරොධිපච්‌චයසන්‌නිපාතෙ විසදිසුප්‌පත්‌ති රුප්‌පනං. චෙතනාපධානත්‌තා සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධධම්‌මානං චෙතනාවසෙනෙතං වුත්‌තං ‘‘සඞ්‌ඛාරානං අභිසඞ්‌ඛරණලක්‌ඛණ’’න්‌ති. තථා හි සුත්‌තන්‌තභාජනීයෙ සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධවිභඞ්‌ගෙ (විභ. 92) ‘‘චක්‌ඛුසම්‌ඵස්‌සජා චෙතනා’’තිආදිනා චෙතනාව විභත්‌තා. අභිසඞ්‌ඛරණලක්‌ඛණා ච චෙතනා. යථාහ ‘‘තත්‌ථ කතමො පුඤ්‌ඤාභිසඞ්‌ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදි. ඵරණං සවිප්‌ඵාරිකතා. අස්‌සද්‌ධියෙති අසද්‌ධියහෙතු. නිමිත්‌තත්‌ථෙ භුම්‌මං. එස නයො කොසජ්‌ජෙතිආදීසු. උපසමලක්‌ඛණන්‌ති කායචිත්‌තපරිළාහූපසමලක්‌ඛණං. ලීනුද්‌ධච්‌චරහිතෙ අධිචිත්‌තෙ පවත්‌තමානෙ පග්‌ගහනිග්‌ගහසම්‌පහංසනෙසු අබ්‍යාවටතාය අජ්‌ඣුපෙක්‌ඛනං පටිසඞ්‌ඛානං පක්‌ඛපාතුපච්‌ඡෙදතො.

    Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 92) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā ca cetanā. Yathāha ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi. Pharaṇaṃ savipphārikatā. Assaddhiyeti asaddhiyahetu. Nimittatthe bhummaṃ. Esa nayo kosajjetiādīsu. Upasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.

    මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්‌චතාය ලූඛානං අපරිග්‌ගාහකානං පටිපක්‌ඛභාවතො පරිග්‌ගාහකසභාවා සම්‌මාවාචා සිනිද්‌ධභාවතො සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ සම්‌මාවාචාපච්‌චයසුභාසිතානං සොතාරඤ්‌ච පුග්‌ගලං පරිග්‌ගණ්‌හාතීති තස්‌සා පරිග්‌ගාහලක්‌ඛණං වුත්‌තං. කායිකකිරියා කිඤ්‌චි කත්‌තබ්‌බං සමුට්‌ඨාපෙති, සයඤ්‌ච සමුට්‌ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්‌මාකම්‌මන්‌ත සඞ්‌ඛාතාය විරතියා සමුට්‌ඨානලක්‌ඛණං දට්‌ඨබ්‌බං. සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං වා උක්‌ඛිපනං සමුට්‌ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්‌ඛිපනං විය. ජීවමානස්‌ස සත්‌තස්‌ස, සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං වා ජීවිතින්‌ද්‍රියප්‌පවත්‌තියා, ආජීවස්‌සෙව වා සුද්‌ධි වොදානං. සසම්‌පයුත්‌තධම්‌මස්‌ස චිත්‌තස්‌ස සංකිලෙසපක්‌ඛෙ පතිතුං අදත්‌වා සම්‌මදෙව පග්‌ගණ්‌හනං පග්‌ගහො.

    Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā siniddhabhāvato sampayuttadhamme sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti tassā pariggāhalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammanta saṅkhātāya viratiyā samuṭṭhānalakkhaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyappavattiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ. Sasampayuttadhammassa cittassa saṃkilesapakkhe patituṃ adatvā sammadeva paggaṇhanaṃ paggaho.

    ‘‘සඞ්‌ඛාරා’’ති ඉධ චෙතනා අධිප්‌පෙතාති වුත්‌තං ‘‘සඞ්‌ඛාරානං චෙතනාලක්‌ඛණ’’න්‌ති. නමනං ආරම්‌මණාභිමුඛභාවො. ආයතනං පවත්‌තනං. ආයතනානං වසෙන හි ආයසඞ්‌ඛාතානං චිත්‌තචෙතසිකානං පවත්‌ති. තණ්‌හාය හෙතුලක්‌ඛණන්‌ති වට්‌ටස්‌ස ජනකහෙතුභාවො, මග්‌ගස්‌ස පන නිබ්‌බානසම්‌පාපකත්‌තන්‌ති අයමෙතෙසං විසෙසො.

    ‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti. Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo. Āyatanaṃ pavattanaṃ. Āyatanānaṃ vasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti. Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayametesaṃ viseso.

    තථලක්‌ඛණං අවිපරීතසභාවො. එකරසො අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානතිවත්‌තනං අනූනානධිකභාවො. යුගනද්‌ධා සමථවිපස්‌සනාව. සද්‌ධාපඤ්‌ඤා පග්‌ගහාවික්‌ඛෙපාතිපි වදන්‌ති.

    Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo. Ekaraso aññamaññānativattanaṃ anūnānadhikabhāvo. Yuganaddhā samathavipassanāva. Saddhāpaññā paggahāvikkhepātipi vadanti.

    ඛීණොති කිලෙසෙ ඛෙපතීති ඛයො, මග්‌ගො. අනුප්‌පාදපරියොසානතාය අනුප්‌පාදො, ඵලං. පස්‌සද්‌ධි කිලෙසවූපසමො. ඡන්‌දස්‌සාති කත්‌තුකාමතාඡන්‌දස්‌ස. මූලලක්‌ඛණං පතිට්‌ඨාභාවො. සමුට්‌ඨානභාවො සමුට්‌ඨානලක්‌ඛණං ආරම්‌මණපටිපාදකතාය සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං උප්‌පත්‌තිහෙතුතා. සමොධානං විසයාදිසන්‌නිපාතෙන ගහෙතබ්‌බාකාරො, යා සඞ්‌ගතීති වුච්‌චති. සමං සහ ඔදහන්‌ති අනෙන සම්‌පයුත්‌තධම්‌මාති වා සමොධානං, ඵස්‌සො. සමොසරන්‌ති සන්‌නිපතන්‌ති එත්‌ථාති සමොසරණං. වෙදනාය විනා අප්‌පවත්‌තමානා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මා වෙදනානුභවනනිමිත්‌තං සමොසටා විය හොන්‌තීති එවං වුත්‌තං. ගොපානසීනං කූටං විය සම්‌පයුත්‌තානං පාමොක්‌ඛභාවො පමුඛලක්‌ඛණං. තතො, තෙසං වා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං උත්‌තරි පධානන්‌ති තතුත්‌තරි, පඤ්‌ඤුත්‌තරා හි කුසලා ධම්‌මා. විමුත්‌තියාති ඵලස්‌ස. තඤ්‌හි සීලාදිගුණසාරස්‌ස පරමුක්‌කංසභාවෙන සාරං. අයඤ්‌ච ලක්‌ඛණවිභාගො ඡධාතුපඤ්‌චඣානඞ්‌ගාදිවසෙන තංතංසුත්‌තපදානුසාරෙන පොරාණට්‌ඨකථායං ආගතනයෙන ච කතොති දට්‌ඨබ්‌බං. තථා හි පුබ්‌බෙ වුත්‌තොපි කොචි ධම්‌මො පරියායන්‌තරපකාසනත්‌ථං පුන දස්‌සිතො. තතො එව ච ‘‘ඡන්‌දමූලකා කුසලා ධම්‌මා මනසිකාරසමුට්‌ඨානා ඵස්‌සසමොධානා වෙදනාසමොසරණා’’ති, ‘‘පඤ්‌ඤුත්‌තරා කුසලා ධම්‌මා’’ති, ‘‘විමුත්‌තිසාරමිදං බ්‍රහ්‌මචරිය’’න්‌ති, ‘‘නිබ්‌බානොගධඤ්‌හි ආවුසො බ්‍රහ්‌මචරියං නිබ්‌බානපරියොසාන’’න්‌ති (ම. නි. 1.466) ච සුත්‌තපදානං වසෙන ‘‘ඡන්‌දස්‌ස මූලලක්‌ඛණ’’න්‌තිආදි වුත්‌තං.

    Khīṇoti kilese khepatīti khayo, maggo. Anuppādapariyosānatāya anuppādo, phalaṃ. Passaddhi kilesavūpasamo. Chandassāti kattukāmatāchandassa. Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo. Samuṭṭhānabhāvo samuṭṭhānalakkhaṇaṃ ārammaṇapaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā. Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā saṅgatīti vuccati. Samaṃ saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso. Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ. Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ. Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti tatuttari, paññuttarā hi kusalā dhammā. Vimuttiyāti phalassa. Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ. Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi pubbe vuttopi koci dhammo pariyāyantarapakāsanatthaṃ puna dassito. Tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi āvuso brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti (ma. ni. 1.466) ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.

    තථධම්‌මා නාම චත්‌තාරි අරියසච්‌චානි අවිපරීතසභාවත්‌තා. තථානි තංසභාවත්‌තා. අවිතථානි අමුසාසභාවත්‌තා. අනඤ්‌ඤථානි අඤ්‌ඤාකාරරහිතත්‌තා. ජාතිපච්‌චයසම්‌භූතසමුදාගතට්‌ඨොති ජාතිපච්‌චයා සම්‌භූතං හුත්‌වා සහිතස්‌ස අත්‌තනො පච්‌චයානුරූපස්‌ස උද්‌ධං ආගතභාවො, අනුපවත්‌තනට්‌ඨොති අත්‌ථො. අථ වා සම්‌භූතට්‌ඨො ච සමුදාගතට්‌ඨො ච සම්‌භූතසමුදාගතට්‌ඨො, න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්‌ඤතො හොතීති ජාතිපච්‌චයසම්‌භූතට්‌ඨො. ඉත්‌ථඤ්‌ච ජාතිතො සමුදාගච්‌ඡතීති ජාතිපච්‌චයසමුදාගතට්‌ඨො, යා යා ජාති යථා යථා පච්‌චයො හොති, තදනුරූපං පාතුභාවොති අත්‌ථො. අවිජ්‌ජාය සඞ්‌ඛාරානං පච්‌චයට්‌ඨොති එත්‌ථාපි න අවිජ්‌ජා සඞ්‌ඛාරානං පච්‌චයො න හොති, න ච අවිජ්‌ජං විනා සඞ්‌ඛාරා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, යා යා අවිජ්‌ජා යෙසං යෙසං සඞ්‌ඛාරානං යථා යථා පච්‌චයො හොති, අයං අවිජ්‌ජාය සඞ්‌ඛාරානං පච්‌චයට්‌ඨො පච්‌චයභාවොති අත්‌ථො.

    Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā. Tathāni taṃsabhāvattā. Avitathāni amusāsabhāvattā. Anaññathāni aññākārarahitattā. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattanaṭṭhoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho. Itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho, yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho. Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti, yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho paccayabhāvoti attho.

    භගවා තං සබ්‌බාකාරතො ජානාති පස්‌සතීති සම්‌බන්‌ධො. තෙනාති භගවතා. තං විභජ්‌ජමානන්‌ති යොජෙතබ්‌බං. න්‌ති රුපායතනං. ඉට්‌ඨානිට්‌ඨාදීති ආදි-සද්‌දෙන මජ්‌ඣත්‌තං සඞ්‌ගණ්‌හාති, තථා අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නපරිත්‌තඅජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධාතදුභයාදිභෙදං. ලබ්‌භමානකපදවසෙනාති ‘‘රූපායතනං දිට්‌ඨං, සද්‌දායතනං සුතං, ගන්‌ධායතනං රසායතනං ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං මුතං, සබ්‌බං රූපං මනසා විඤ්‌ඤාත’’න්‌ති (ධ. ස. 966) වචනතො දිට්‌ඨපදඤ්‌ච විඤ්‌ඤාතපදඤ්‌ච රූපාරම්‌මණෙ ලබ්‌භති, රූපාරම්‌මණං ඉට්‌ඨං අනිට්‌ඨං මජ්‌ඣත්‌තං පරිත්‌තං අතීතං අනාගතං පච්‌චුප්‌පන්‌නං අජ්‌ඣත්‌තං බහිද්‌ධා දිට්‌ඨං විඤ්‌ඤාතං රූපං රූපායතනං රූපධාතු වණ්‌ණනිභා සනිදස්‌සනං සප්‌පටිඝං නීලං පීතකන්‌ති එවමාදීහි අනෙකෙහි නාමෙහි.

    Bhagavā taṃ sabbākārato jānāti passatīti sambandho. Tenāti bhagavatā. Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ. Tanti rupāyatanaṃ. Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ. Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, saddāyatanaṃ sutaṃ, gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati, rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītakanti evamādīhi anekehi nāmehi.

    තෙරසහි වාරෙහීති රූපකණ්‌ඩෙ (ධ. ස. 616) ආගතෙ තෙරස නිද්‌දෙසවාරෙ සන්‌ධායාහ. එකෙකස්‌මිඤ්‌ච වාරෙ චතුන්‌නං චතුන්‌නං වවත්‌ථාපනනයානං වසෙන ‘‘ද්‌වෙපඤ්‌ඤාසාය නයෙහී’’ති ආහ. තථමෙව අවිපරීතදස්‌සිතාය අප්‌පටිවත්‌තියදෙසනතාය ච. ‘‘ජානාමි අභිඤ්‌ඤාසි’’න්‌ති වත්‌තමානාතීතකාලෙසු ඤාණප්‌පවත්‌තිදස්‌සනෙන අනාගතෙපි ඤාණප්‌පවත්‌ති වුත්‌තායෙවාති දට්‌ඨබ්‌බා. විදිත-සද්‌දො අනාමට්‌ඨකාලවිසෙසො වෙදිතබ්‌බො ‘‘දිට්‌ඨං සුතං මුත’’න්‌තිආදීසු (ධ. ස. 966) විය. න උපට්‌ඨාසීති අත්‌තත්‌තනියවසෙන න උපගච්‌ඡි. යථා රූපාරම්‌මණාදයො ධම්‌මා යංසභාවා යංපකාරා ච, තථා නෙ පස්‌සති ජානාති ගච්‌ඡතීති තථාගතොති එවං පදසම්‌භවො වෙදිතබ්‌බො. කෙචි පන ‘‘නිරුත්‌තිනයෙන පිසොදරාදිපක්‌ඛෙපෙන (පාණිනි 6.3.109) වා දස්‌සි-සද්‌දස්‌ස ලොපං, ආගත-සද්‌දස්‌ස චාගමං කත්‌වා තථාගතො’’ති වණ්‌ණෙන්‌ති.

    Terasahi vārehīti rūpakaṇḍe (dha. sa. 616) āgate terasa niddesavāre sandhāyāha. Ekekasmiñca vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena ‘‘dvepaññāsāya nayehī’’ti āha. Tathameva aviparītadassitāya appaṭivattiyadesanatāya ca. ‘‘Jānāmi abhiññāsi’’nti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā. Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dha. sa. 966) viya. Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagacchi. Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo. Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena (pāṇini 6.3.109) vā dassi-saddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.

    නිද්‌දොසතාය අනුපවජ්‌ජං. පක්‌ඛිපිතබ්‌බාභාවෙන අනූනං. අපනෙතබ්‌බාභාවෙන අනධිකං. අත්‌ථබ්‍යඤ්‌ජනාදිසම්‌පත්‌තියා සබ්‌බාකාරපරිපුණ්‌ණං. නො අඤ්‌ඤථාති ‘‘තථෙවා’’ති වුත්‌තමෙවත්‌ථං බ්‍යතිරෙකෙන සම්‌පාදෙති. තෙන යදත්‌ථං භාසිතං, එකන්‌තෙන තදත්‌ථනිප්‌ඵාදනතො යථා භාසිතං භගවතා, තථෙවාති අවිපරීතදෙසනතං දස්‌සෙති. ගදඅත්‌ථොති එතෙන තථං ගදතීති තථාගතොති ද-කාරස්‌ස ත-කාරො කතො නිරුත්‌තිනයෙනාති දස්‌සෙති.

    Niddosatāya anupavajjaṃ. Pakkhipitabbābhāvena anūnaṃ. Apanetabbābhāvena anadhikaṃ. Atthabyañjanādisampattiyā sabbākāraparipuṇṇaṃ. No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti. Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, ekantena tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti. Gadaatthoti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāro kato niruttinayenāti dasseti.

    තථා ගතමස්‌සාති තථාගතො. ගතන්‌ති ච කායවාචාපවත්‌තීති අත්‌ථො. තථාති ච වුත්‌තෙ යංතංසද්‌දානං අබ්‍යභිචාරිසම්‌බන්‌ධිතාය යථාති අයමත්‌ථො උපට්‌ඨිතොයෙව හොති, කායවචීකිරියානඤ්‌ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤානුලොමෙන වචනිච්‌ඡායං කායස්‌ස වාචා, වාචාය ච කායො සම්‌බන්‌ධීභාවෙන උපතිට්‌ඨතීති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. ඉමස්‌මිං පන අත්‌ථෙ තථාවාදීතාය තථාගතොති අයම්‌පි අත්‌ථො සිද්‌ධො හොති. සො පන පුබ්‌බෙ පකාරන්‌තරෙන දස්‌සිතොති ආහ ‘‘එවං තථාකාරිතාය තථාගතො’’ති.

    Tathā gatamassāti tathāgato. Gatanti ca kāyavācāpavattīti attho. Tathāti ca vutte yaṃtaṃsaddānaṃ abyabhicārisambandhitāya yathāti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti, kāyavacīkiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhībhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Imasmiṃ pana atthe tathāvādītāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti. So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.

    තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසූති එතෙන යදෙකෙ ‘‘තිරියං විය උපරි අධො ච සන්‌ති ලොකධාතුයො’’ති වදන්‌ති, තං පටිසෙධෙති. දෙසනාවිලාසොයෙව දෙසනාවිලාසමයො යථා ‘‘පුඤ්‌ඤමයං, දානමය’’න්‌තිආදීසු.

    Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsūti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti. Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ, dānamaya’’ntiādīsu.

    නිපාතානං වාචකසද්‌දසන්‌නිධානෙ තදත්‌ථජොතනභාවෙන පවත්‌තනතො ගත-සද්‌දොයෙව අවගතත්‌ථං අතීතත්‌ථඤ්‌ච වදතීති ආහ ‘‘ගතොති අවගතො අතීතො’’ති.

    Nipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha ‘‘gatoti avagato atīto’’ti.

    අථ වා අභිනීහාරතො පට්‌ඨාය යාව සම්‌මාසම්‌බොධි, එත්‌ථන්‌තරෙ මහාබොධියානපටිපත්‌තියා හානට්‌ඨානසංකිලෙසනිවත්‌තීනං අභාවතො යථා පණිධානං, තථා ගතො අභිනීහාරානුරූපං පටිපන්‌නොති තථාගතො. අථ වා මහිද්‌ධිකතාය පටිසම්‌භිදානං උක්‌කංසාධිගමෙන අනාවරණඤාණතාය ච කත්‌ථචිපි පටිඝාතාභාවතො යථා රුචි, තථා කායවචීචිත්‌තානං ගතානි ගමනානි පවත්‌තියො එතස්‌සාති තථාගතො. යස්‌මා ච ලොකෙ විධ-යුත්‌ත-ගත-ප්‌පකාර-සද්‌දා සමානත්‌ථා දිස්‌සන්‌ති. තස්‌මා යථාවිධා විපස්‌සීආදයො භගවන්‌තො, අයම්‌පි භගවා තථාවිධොති තථාගතො , යථායුත්‌තා ච තෙ භගවන්‌තො, අයම්‌පි භගවා තථායුත්‌තොති තථාගතො. අථ වා යස්‌මා සච්‌චං තච්‌ඡං තථන්‌ති ඤාණස්‌සෙතං අධිවචනං, තස්‌මා තථෙන ඤාණෙන ආගතොති තථාගතො. එවම්‌පි තථාගත-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.

    Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sammāsambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato. Atha vā mahiddhikatāya paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇañāṇatāya ca katthacipi paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavacīcittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato. Yasmā ca loke vidha-yutta-gata-ppakāra-saddā samānatthā dissanti. Tasmā yathāvidhā vipassīādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathāvidhoti tathāgato, yathāyuttā ca te bhagavanto, ayampi bhagavā tathāyuttoti tathāgato. Atha vā yasmā saccaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgato. Evampi tathāgata-saddassa attho veditabbo.

    පහාය කාමාදිමලෙ යථා ගතා,

    Pahāya kāmādimale yathā gatā,

    සමාධිඤාණෙහි විපස්‌සිආදයො;

    Samādhiñāṇehi vipassiādayo;

    මහෙසිනො සක්‍යමුනී ජුතින්‌ධරො,

    Mahesino sakyamunī jutindharo,

    තථා ගතො තෙන මතො තථාගතො.

    Tathā gato tena mato tathāgato.

    තථඤ්‌ච ධාතායතනාදිලක්‌ඛණං,

    Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    සභාවසාමඤ්‌ඤවිභාගභෙදතො;

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    සයම්‌භුඤාණෙන ජිනො සමාගතො,

    Sayambhuñāṇena jino samāgato,

    තථාගතො වුච්‌චති සක්‍යපුඞ්‌ගවො.

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    තථානි සච්‌චානි සමන්‌තචක්‌ඛුනා,

    Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    තථා ඉදප්‌පච්‌චයතා ච සබ්‌බසො;

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    අනඤ්‌ඤනෙය්‍යෙන යතො විභාවිතා,

    Anaññaneyyena yato vibhāvitā,

    යාථාවතො තෙන ජිනො තථාගතො.

    Yāthāvato tena jino tathāgato.

    අනෙකභෙදාසුපි ලොකධාතුසු,

    Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    ජිනස්‌ස රූපායතනාදිගොචරෙ;

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    විචිත්‍රභෙදං තථමෙව දස්‌සනං,

    Vicitrabhedaṃ tathameva dassanaṃ,

    තථාගතො තෙන සමන්‌තලොචනො.

    Tathāgato tena samantalocano.

    යතො ච ධම්‌මං තථමෙව භාසති,

    Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    කරොති වාචායනුලොමමත්‌තනො;

    Karoti vācāyanulomamattano;

    ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්‍යිරීයති,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,

    තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො.

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    යථාභිනීහාරමතො යථාරුචි,

    Yathābhinīhāramato yathāruci,

    පවත්‌තවාචා තනුචිත්‌තභාවතො;

    Pavattavācā tanucittabhāvato;

    යථාවිධා යෙන පුරා මහෙසිනො,

    Yathāvidhā yena purā mahesino,

    තථාවිධො තෙන ජිනො තථාගතොති. (ඉතිවු. අට්‌ඨ. 38; දී. නි. ටී. 1.7 චූළසීලවණ්‌ණනා);

    Tathāvidho tena jino tathāgatoti. (itivu. aṭṭha. 38; dī. ni. ṭī. 1.7 cūḷasīlavaṇṇanā);

    ආරකත්‌තාතිආදීනං පදානං අත්‌ථො විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ (විසුද්‌ධි. 1.125) බුද්‌ධානුස්‌සතිසංවණ්‌ණනාය වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. සම්‌මා සාමඤ්‌ච සබ්‌බධම්‌මානං බුද්‌ධත්‌තාති ඉමිනාස්‌ස පරොපදෙසරහිතස්‌ස සබ්‌බාකාරෙන සබ්‌බධම්‌මාවබොධනසමත්‌ථස්‌ස ආකඞ්‌ඛාපටිබද්‌ධවුත්‌තිනො අනාවරණඤාණසඞ්‌ඛාතස්‌ස සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණස්‌ස අධිගමො දස්‌සිතො.

    Ārakattātiādīnaṃ padānaṃ attho visuddhimagge (visuddhi. 1.125) buddhānussatisaṃvaṇṇanāya vuttanayeneva veditabbo. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattāti imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.

    නනු ච (ඉතිවු. අට්‌ඨ. 38) සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණතො අඤ්‌ඤං අනාවරණඤාණං, අඤ්‌ඤථා ඡ අසාධාරණඤාණානි බුද්‌ධඤාණානීති වචනං විරුජ්‌ඣෙය්‍යාති? න විරුජ්‌ඣති විසයප්‌පවත්‌තිභෙදවසෙන අඤ්‌ඤෙහි අසාධාරණඤාණභාවදස්‌සනත්‌ථං එකස්‌සෙව ඤාණස්‌ස ද්‌විධා වුත්‌තත්‌තා. එකමෙව හි තං ඤාණං අනවසෙසසඞ්‌ඛතාසඞ්‌ඛතසම්‌මුතිධම්‌මවිසයතාය සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං, තත්‌ථ ච ආවරණාභාවතො නිස්‌සඞ්‌ගචාරමුපාදාය අනාවරණඤාණන්‌ති වුත්‌තං. යථාහ පටිසම්‌භිදායං (පටි. ම. 1.119) ‘‘සබ්‌බං සඞ්‌ඛතාසඞ්‌ඛතමනවසෙසං ජානාතීති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං, තත්‌ථාවරණං නත්‌ථීති අනාවරණඤාණ’’න්‌තිආදි, තස්‌මා නත්‌ථි නෙසං අත්‌ථතො භෙදො, එකන්‌තෙන චෙතං එවමිච්‌ඡිතබ්‌බං, අඤ්‌ඤථා සබ්‌බඤ්‌ඤුතානාවරණඤාණානං සාවරණතා අසබ්‌බධම්‌මාරම්‌මණතා ච ආපජ්‌ජෙය්‍ය. න හි භගවතො ඤාණස්‌ස අණුමතම්‌පි ආවරණං අත්‌ථි, අනාවරණඤාණස්‌ස ච අසබ්‌බධම්‌මාරම්‌මණභාවෙ යත්‌ථ තං නප්‌පවත්‌තති, තත්‌ථාවරණසබ්‌භාවතො අනාවරණභාවොයෙව න සියා. අථ වා පන හොතු අඤ්‌ඤමෙව අනාවරණඤාණං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණතො, ඉධ පන සබ්‌බත්‌ථ අප්‌පටිහතවුත්‌තිතාය අනාවරණඤාණන්‌ති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණමෙව අධිප්‌පෙතං, තස්‌ස චාධිගමෙන භගවා සබ්‌බඤ්‌ඤූ සබ්‌බවිදූ සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධොති ච වුච්‌චති, න සකිමෙව සබ්‌බධම්‌මාවබොධතො. තථා ච වුත්‌තං පටිසම්‌භිදායං (පටි. ම. 1.162) ‘‘විමොක්‌ඛන්‌තිකමෙතං බුද්‌ධානං භගවන්‌තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණස්‌ස පටිලාභා සච්‌ඡිකා පඤ්‌ඤත්‌ති යදිදං බුද්‌ධො’’ති. සබ්‌බධම්‌මාවබොධනසමත්‌ථඤාණසමධිගමෙන හි භගවතො සන්‌තානෙ අනවසෙසධම්‌මෙ පටිවිජ්‌ඣිතුං සමත්‌ථතා අහොසීති.

    Nanu ca (itivu. aṭṭha. 38) sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇañāṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇañāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇañāṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.119) ‘‘sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatamanavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi, tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantena cetaṃ evamicchitabbaṃ, aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sāvaraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumatampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ nappavattati, tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇañāṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassa cādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti ca vuccati, na sakimeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.162) ‘‘vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti. Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.

    එත්‌ථාහ – කිං පනිදං ඤාණං පවත්‌තමානං සකිංයෙව සබ්‌බස්‌මිං විසයෙ පවත්‌තති, උදාහු කමෙනාති. කිඤ්‌චෙත්‌ථ – යදි තාව සකිංයෙව සබ්‌බස්‌මිං විසයෙ පවත්‌තති, අතීතානාගතපච්‌චුප්‌පන්‌නඅජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධාදිභෙදෙන භින්‌නානං සඞ්‌ඛතධම්‌මානං අසඞ්‌ඛතසම්‌මුතිධම්‌මානඤ්‌ච එකජ්‌ඣං උපට්‌ඨානෙ දූරතො චිත්‌තපටං අවෙක්‌ඛන්‌තස්‌ස විය පටිවිභාගෙනාවබොධො න සියා, තථා ච සති ‘‘සබ්‌බෙ ධම්‌මා අනත්‌තා’’ති විපස්‌සන්‌තානං අනත්‌තාකාරෙන විය සබ්‌බෙ ධම්‌මා අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණස්‌ස විසයා හොන්‌තීති ආපජ්‌ජති. යෙපි ‘‘සබ්‌බඤෙය්‍යධම්‌මානං ඨිතලක්‌ඛණවිසයං විකප්‌පරහිතං සබ්‌බකාලං බුද්‌ධානං ඤාණං පවත්‌තති, තෙන තෙ සබ්‌බවිදූති වුච්‌චන්‌ති. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘චරං සමාහිතො නාගො, තිට්‌ඨන්‌තොපි සමාහිතො’ති ඉදම්‌පි වචනං සුවුත්‌තං හොතී’’ති වදන්‌ති, තෙසම්‌පි වුත්‌තදොසානතිවත්‌ති. ඨිතලක්‌ඛණාරම්‌මණතාය හි අතීතානාගතසම්‌මුතිධම්‌මානං තදභාවතො එකදෙසවිසයමෙව භගවතො ඤාණං සියා, තස්‌මා සකිංයෙව ඤාණං පවත්‌තතීති න යුජ්‌ජති.

    Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti. Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhādibhedena bhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ avekkhantassa viya paṭivibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbe dhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā ‘caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’ti idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānativatti. Ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya hi atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā, tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.

    අථ කමෙන සබ්‌බස්‌මිං විසයෙ ඤාණං පවත්‌තති, එවම්‌පි න යුජ්‌ජති. න හි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්‌නෙ නෙය්‍යෙ කමෙන ගය්‌හමානෙ තස්‌ස අනවසෙසපටිවෙධො සම්‌භවති අපරියන්‌තභාවතො ඤෙය්‍යස්‌ස. යෙ පන ‘‘අත්‌ථස්‌ස අවිසංවාදනතො ඤෙය්‍යස්‌ස එකදෙසං පච්‌චක්‌ඛං කත්‌වා සෙසෙපි එවන්‌ති අධිමුච්‌චිත්‌වා වවත්‌ථාපනෙන සබ්‌බඤ්‌ඤූ භගවා, තඤ්‌ච ඤාණං අනනුමානිකං සංසයාභාවතො. සංසයානුබන්‌ධඤ්‌හි ලොකෙ අනුමානඤාණ’’න්‌ති වදන්‌ති, තෙසම්‌පි තං න යුත්‌තං. සබ්‌බස්‌ස හි අප්‌පච්‌චක්‌ඛභාවෙ අත්‌ථස්‌ස අවිසංවාදනෙන ඤෙය්‍යස්‌ස එකදෙසං පච්‌චක්‌ඛං කත්‌වා සෙසෙපි එවන්‌ති අධිමුච්‌චිත්‌වා වවත්‌ථාපනස්‌ස අසම්‌භවතො. යඤ්‌හි තං සෙසං, තං අප්‌පච්‌චක්‌ඛන්‌ති. අථ තම්‌පි පච්‌චක්‌ඛං, තස්‌ස සෙසභාවො එව න සියාති? සබ්‌බමෙතං අකාරණං. කස්‌මා? අවිසයවිචාරණභාවතො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං භගවතා ‘‘බුද්‌ධවිසයො භික්‌ඛවෙ, අචින්‌තෙය්‍යො න චින්‌තෙතබ්‌බො, යො චින්‌තෙය්‍ය, උම්‌මාදස්‌ස විඝාතස්‌ස භාගී අස්‌සා’’ති (අ. නි. 4.77). ඉදං පනෙත්‌ථ සන්‌නිට්‌ඨානං – යං කිඤ්‌චි භගවතා ඤාතුං ඉච්‌ඡිතං සකලමෙකදෙසො වා, තත්‌ථ අප්‌පටිහතවුත්‌තිතාය පච්‌චක්‌ඛතො ඤාණං පවත්‌තති, නිච්‌චසමාධානඤ්‌ච වික්‌ඛෙපාභාවතො, ඤාතුං ඉච්‌ඡිතස්‌ස ච සකලස්‌ස අවිසයභාවෙ තස්‌ස ආකඞ්‌ඛාපටිබද්‌ධවුත්‌තිතා න සියා, එකන්‌තෙනෙව ච සා ඉච්‌ඡිතබ්‌බා ‘‘සබ්‌බෙ ධම්‌මා බුද්‌ධස්‌ස භගවතො ආවජ්‌ජනපටිබද්‌ධා ආකඞ්‌ඛපටිබද්‌ධා මනසිකාරපටිබද්‌ධා චිත්‌තුප්‌පාදපටිබද්‌ධා’’ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො. අතීතානාගතවිසයම්‌පි භගවතො ඤාණං අනුමානාගමතක්‌කගහණවිරහිතත්‌තා පච්‌චක්‌ඛමෙව.

    Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattati, evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne neyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ ananumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubandhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi taṃ na yuttaṃ. Sabbassa hi appaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ appaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo eva na siyāti? Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicāraṇabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘buddhavisayo bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃ kiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa ca sakalassa avisayabhāve tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva ca sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69, 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamatakkagahaṇavirahitattā paccakkhameva.

    නනු ච එතස්‌මිම්‌පි පක්‌ඛෙ යදා සකලං ඤාතුං ඉච්‌ඡිතං, තදා සකිංයෙව සකලවිසයතාය අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්‌තෙය්‍යාති වුත්‌තදොසානතිවත්‌තියෙවාති? න, තස්‌ස විසොධිතත්‌තා. විසොධිතො හි සො බුද්‌ධවිසයො අචින්‌තෙය්‍යොති. අඤ්‌ඤථා පචුරජනඤාණසමානවුත්‌තිතාය බුද්‌ධානං භගවන්‌තානං ඤාණස්‌ස අචින්‌තෙය්‍යතා න සියා, තස්‌මා සකලධම්‌මාරම්‌මණම්‌පි තං එකධම්‌මාරම්‌මණං විය සුවවත්‌ථාපිතෙයෙව තෙ ධම්‌මෙ කත්‌වා පවත්‌තතීති ඉදමෙත්‌ථ අචින්‌තෙය්‍යං, අනන්‌තඤ්‌ච ඤාණං ඤෙය්‍යං විය. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘යාවතකං ඤෙය්‍යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්‍යං. ඤෙය්‍යපරියන්‌තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්‌තිකං ඤෙය්‍ය’’න්‌ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5). එවමෙකජ්‌ඣං, විසුං සකිං, කමෙන වා ඉච්‌ඡානුරූපං සම්‌මා සාමඤ්‌ච සබ්‌බධම්‌මානං බුද්‌ධත්‌තා සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො.

    Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakiṃyeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānativattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamānavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ, anantañca ñāṇaṃ ñeyyaṃ viya. Vuttañhetaṃ ‘‘yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyya’’nti (mahāni. 69, 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5). Evamekajjhaṃ, visuṃ sakiṃ, kamena vā icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho.

    න්‌ති යථාවුත්‌තං පථවීආදිභෙදං. පරිඤ්‌ඤාතන්‌ති පරිතො සමන්‌තතො සබ්‌බාකාරතො ඤාතං, තං පරිජානිතබ්‌බභාවං කිඤ්‌චි අසෙසෙත්‌වා ඤාතන්‌ති අත්‌ථො. අයමෙව හි අත්‌ථො ‘‘පරිඤ්‌ඤාතන්‌ත’’න්‌ති ඉමිනාපි පදෙන පකාසිතොති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘පරිඤ්‌ඤාතන්‌තං නාමා’’තිආදිමාහ. තෙන තෙන මග්‌ගෙන කිලෙසප්‌පහානෙන විසෙසො නත්‌ථීති ඉදං තංතංමග්‌ගවජ්‌ඣකිලෙසානං බුද්‌ධානං සාවකානඤ්‌ච තෙන තෙන මග්‌ගෙනෙව පහාතබ්‌බභාවසාමඤ්‌ඤං සන්‌ධාය වුත්‌තං, න සාවකෙහි බුද්‌ධානං කිලෙසප්‌පහානවිසෙසාභාවතො. තථා හි සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධා එව සවාසනකිලෙසෙ ජහන්‌ති, න සාවකා. එකදෙසමෙවාති අත්‌තනො සන්‌තානගතමෙව. සසන්‌තතිපරියාපන්‌නධම්‌මපරිඤ්‌ඤාමත්‌තෙනපි හි චතුසච්‌චකම්‌මට්‌ඨානභාවනා සමිජ්‌ඣති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉමස්‌මිංයෙව බ්‍යාමමත්‌තෙ කළෙවරෙ සසඤ්‌ඤිම්‌හි සමනකෙ ලොකඤ්‌ච පඤ්‌ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්‌ච පඤ්‌ඤපෙමී’’තිආදි (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45). අණුප්‌පමාණම්‌පි …පෙ.… නත්‌ථි, යතො ඡත්‌තිංසකොටිසතසහස්‌සමුඛෙන බුද්‌ධානං මහාවජිරඤාණං පවත්‌තතීති වදන්‌ති.

    Tanti yathāvuttaṃ pathavīādibhedaṃ. Pariññātanti parito samantato sabbākārato ñātaṃ, taṃ parijānitabbabhāvaṃ kiñci asesetvā ñātanti attho. Ayameva hi attho ‘‘pariññātanta’’nti imināpi padena pakāsitoti dassento ‘‘pariññātantaṃ nāmā’’tiādimāha. Tena tena maggena kilesappahānena viseso natthīti idaṃ taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ buddhānaṃ sāvakānañca tena tena maggeneva pahātabbabhāvasāmaññaṃ sandhāya vuttaṃ, na sāvakehi buddhānaṃ kilesappahānavisesābhāvato. Tathā hi sammāsambuddhā eva savāsanakilese jahanti, na sāvakā. Ekadesamevāti attano santānagatameva. Sasantatipariyāpannadhammapariññāmattenapi hi catusaccakammaṭṭhānabhāvanā samijjhati. Tenevāha – ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca paññapemī’’tiādi (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45). Aṇuppamāṇampi…pe… natthi, yato chattiṃsakoṭisatasahassamukhena buddhānaṃ mahāvajirañāṇaṃ pavattatīti vadanti.

    තථාගතවාරසත්‌තමනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Tathāgatavārasattamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    තථාගතවාරඅට්‌ඨමනයවණ්‌ණනා

    Tathāgatavāraaṭṭhamanayavaṇṇanā

    13. පුරිමතණ්‌හාති පුරිමතරෙසු භවෙසු නිබ්‌බත්‌තා පච්‌චුප්‌පන්‌නත්‌තභාවහෙතුභූතා තණ්‌හා. තග්‌ගහණෙනෙව ච අතීතද්‌ධසඞ්‌ගහා අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාරා සද්‌ධිං උපාදානෙන සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බා. එත්‌ථාති ‘‘භවා ජාතී’’ති එතස්‌මිං පදෙ. තෙන උපපත්‌තිභවෙනාති ‘‘භවා ජාතී’’ති ජාතිසීසෙන වුත්‌තඋපපත්‌තිභවෙන. භූතස්‌සාති නිබ්‌බත්‌තස්‌ස. සො පන යස්‌මා සත්‌තො නාම හොති, තස්‌මා වුත්‌තං ‘‘සත්‌තස්‌සා’’ති. එවඤ්‌ච ජානිත්‌වාති ඉමිනා ‘‘භූතස්‌ස ජරාමරණ’’න්‌ති එත්‌ථාපි ‘‘ඉති විදිත්‌වා’’ති ඉදං පදං ආනෙත්‌වා යොජෙතබ්‌බන්‌ති දස්‌සෙති.

    13.Purimataṇhāti purimataresu bhavesu nibbattā paccuppannattabhāvahetubhūtā taṇhā. Taggahaṇeneva ca atītaddhasaṅgahā avijjāsaṅkhārā saddhiṃ upādānena saṅgahitāti daṭṭhabbā. Etthāti ‘‘bhavā jātī’’ti etasmiṃ pade. Tena upapattibhavenāti ‘‘bhavā jātī’’ti jātisīsena vuttaupapattibhavena. Bhūtassāti nibbattassa. So pana yasmā satto nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘sattassā’’ti. Evañca jānitvāti iminā ‘‘bhūtassa jarāmaraṇa’’nti etthāpi ‘‘iti viditvā’’ti idaṃ padaṃ ānetvā yojetabbanti dasseti.

    යදිපි තෙභූමකා උපාදානක්‌ඛන්‌ධා ‘‘යං කිඤ්‌චි රූප’’න්‌තිආදිනා (විභ. 2; ම. නි. 1.244) එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්‌ඛිපිතබ්‌බා සම්‌මසිතබ්‌බා ච, තෙ පන යස්‌මා භගවතා ‘‘කිම්‌හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිංපච්‌චයා ජරාමරණ’’න්‌තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) පටිච්‌චසමුප්‌පාදමුඛෙන සම්‌මසිතා, පටිච්‌චසමුප්‌පාදො ච පවත්‌තිපවත්‌තිහෙතුභාවතො පුරිමසච්‌චද්‌වයමෙව හොති, තස්‌මා තදභිසමයං ‘‘මඤ්‌ඤනාභාවහෙතු පච්‌චයාකාරපටිවෙධො’’ති විභාවෙන්‌තො ‘‘යං බොධිරුක්‌ඛමූලෙ…පෙ.… දස්‌සෙන්‌තො’’ති ආහ. සංඛිප්‌පන්‌ති එත්‌ථ අවිජ්‌ජාදයො විඤ්‌ඤාණාදයො චාති සඞ්‌ඛෙපා, අතීතෙ හෙතුආදයො ‘‘හෙතු, ඵල’’න්‌ති එවං සංඛිප්‌පන්‌තීති වා සඞ්‌ඛෙපා, අවිජ්‌ජාදයො විඤ්‌ඤාණාදයො ච. සඞ්‌ඛෙප-සද්‌දො භාගාධිවචනන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බො. තෙනාහ ‘‘කොට්‌ඨාසාති අත්‌ථො’’ති. තෙ පන අතීතෙ හෙතුසඞ්‌ඛෙපො, එතරහි ඵලසඞ්‌ඛෙපො, එතරහි හෙතුසඞ්‌ඛෙපො, ආයතිං ඵලසඞ්‌ඛෙපොති චත්‌තාරො සඞ්‌ඛෙපා එතස්‌සාති චතුසඞ්‌ඛෙපො, තං චතුසඞ්‌ඛෙපං. හෙතුඵලසන්‌ධි, ඵලහෙතුසන්‌ධි, පුන හෙතුඵලසන්‌ධීති එවං තයො සන්‌ධී එතස්‌සාති තිසන්‌ධි, තං තිසන්‌ධිං. අතීතපච්‌චුප්‌පන්‌නානාගතභෙදා තයො අද්‌ධා එතස්‌සාති තියද්‌ධො, තං තියද්‌ධං. සරූපතො අවුත්‌තාපි තස්‌මිං තස්‌මිං සඞ්‌ඛෙපෙ ආකිරීයන්‌ති අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාරාදිග්‌ගහණෙහි පකාසීයන්‌තීති ආකාරා, අතීතහෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා, තෙ එකෙකසඞ්‌ඛෙපෙ පඤ්‌ච පඤ්‌ච කත්‌වා වීසති ආකාරා එතස්‌සාති වීසතාකාරො, තං වීසතාකාරං.

    Yadipi tebhūmakā upādānakkhandhā ‘‘yaṃ kiñci rūpa’’ntiādinā (vibha. 2; ma. ni. 1.244) ekādasasu okāsesu pakkhipitabbā sammasitabbā ca, te pana yasmā bhagavatā ‘‘kimhi nu kho sati jarāmaraṇaṃ hoti, kiṃpaccayā jarāmaraṇa’’ntiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) paṭiccasamuppādamukhena sammasitā, paṭiccasamuppādo ca pavattipavattihetubhāvato purimasaccadvayameva hoti, tasmā tadabhisamayaṃ ‘‘maññanābhāvahetu paccayākārapaṭivedho’’ti vibhāvento ‘‘yaṃ bodhirukkhamūle…pe… dassento’’ti āha. Saṃkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepā, atīte hetuādayo ‘‘hetu, phala’’nti evaṃ saṃkhippantīti vā saṅkhepā, avijjādayo viññāṇādayo ca. Saṅkhepa-saddo bhāgādhivacananti daṭṭhabbo. Tenāha ‘‘koṭṭhāsāti attho’’ti. Te pana atīte hetusaṅkhepo, etarahi phalasaṅkhepo, etarahi hetusaṅkhepo, āyatiṃ phalasaṅkhepoti cattāro saṅkhepā etassāti catusaṅkhepo, taṃ catusaṅkhepaṃ. Hetuphalasandhi, phalahetusandhi, puna hetuphalasandhīti evaṃ tayo sandhī etassāti tisandhi, taṃ tisandhiṃ. Atītapaccuppannānāgatabhedā tayo addhā etassāti tiyaddho, taṃ tiyaddhaṃ. Sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅkhepe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atītahetuādīnaṃ vā pakārā ākārā, te ekekasaṅkhepe pañca pañca katvā vīsati ākārā etassāti vīsatākāro, taṃ vīsatākāraṃ.

    එස සබ්‌බොති එස චතුසඞ්‌ඛෙපාදිපභෙදො අනවසෙසො පච්‌චයො. පච්‌චයලක්‌ඛණෙනාති පච්‌චයභාවෙන අත්‌තනො ඵලස්‌ස පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණස්‌ස පච්‌චයභාවෙන, අවිනාභාවලක්‌ඛණෙනාති අත්‌ථො. යථා හි තණ්‌හං විනා අවිජ්‌ජාදයො විඤ්‌ඤාණස්‌ස පච්‌චයා න හොන්‌ති, එවං තණ්‌හාපි අවිජ්‌ජාදිකෙ විනාති. එත්‌ථ දුක්‌ඛග්‌ගහණෙන විඤ්‌ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්‌සවෙදනානං, භවග්‌ගහණෙන ච තණ්‌හාසඞ්‌ඛාරුපාදානානං ගහිතතා වුත්‌තනයා එවාති න උද්‌ධටා.

    Esasabboti esa catusaṅkhepādipabhedo anavaseso paccayo. Paccayalakkhaṇenāti paccayabhāvena attano phalassa paṭisandhiviññāṇassa paccayabhāvena, avinābhāvalakkhaṇenāti attho. Yathā hi taṇhaṃ vinā avijjādayo viññāṇassa paccayā na honti, evaṃ taṇhāpi avijjādike vināti. Ettha dukkhaggahaṇena viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanānaṃ, bhavaggahaṇena ca taṇhāsaṅkhārupādānānaṃ gahitatā vuttanayā evāti na uddhaṭā.

    ඉදානි තෙ වීසති ආකාරෙ පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළියා විභාවෙතුං ‘‘එවමෙතෙ’’තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ (පටි. ම. අට්‌ඨ. 1.47) පුරිමකම්‌මභවස්‌මින්‌ති පුරිමෙ කම්‌මභවෙ, අතීතජාතියං කම්‌මභවෙ කයිරමානෙති අත්‌ථො. මොහො අවිජ්‌ජාති යො තදා දුක්‌ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්‌හො කම්‌මං කරොති, සා අවිජ්‌ජා. ආයූහනා සඞ්‌ඛාරාති තං තං කම්‌මං කරොන්‌තො දානුපකරණාදි සජ්‌ජනාදිවසෙන යා පුරිමචෙතනායො, තෙ සඞ්‌ඛාරා. පටිග්‌ගාහකානං පන හත්‌ථෙ දෙය්‍යධම්‌මං පතිට්‌ඨාපයතො චෙතනා භවො. එකාවජ්‌ජනජවනෙසු වා පුරිමා චෙතනා ආයූහනා සඞ්‌ඛාරා, සත්‌තමා භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා භවො, සම්‌පයුත්‌තා ආයූහනා සඞ්‌ඛාරා. නිකන්‌ති තණ්‌හාති යං කම්‌මං කරොන්‌තස්‌ස උපපත්‌තිභවෙ තස්‌ස ඵලස්‌ස නිකාමනා පත්‌ථනා, සා තණ්‌හා නාම. උපගමනං උපාදානන්‌ති යං කම්‌මභවස්‌ස පච්‌චයභූතං ‘‘ඉදං කම්‌මං කත්‌වා අසුකස්‌මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්‌සාමි උච්‌ඡිජ්‌ජිස්‌සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්‌තං උපගමනං ගහණං පරාමසනං, ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ද්‌වීසු අත්‌ථවිකප්‌පෙසු වුත්‌තස්‌ස ආයූහනස්‌ස අවසානෙ වුත්‌තචෙතනා, තතියෙ පන ආයූහනසම්‌පයුත්‌තචෙතනා භවො. ඉති ඉමෙ පඤ්‌ච ධම්‌මා පුරිමකම්‌මභවස්‌මිං ඉධ පටිසන්‌ධියා පච්‌චයාති ඉමෙ යථාවුත්‌තා මොහාදයො පඤ්‌ච ධම්‌මා අතීතකම්‌මභවසිද්‌ධා එතරහි පටිසන්‌ධියා පච්‌චයභූතාති අත්‌ථො.

    Idāni te vīsati ākāre paṭisambhidāmaggapāḷiyā vibhāvetuṃ ‘‘evamete’’tiādi vuttaṃ. Tattha (paṭi. ma. aṭṭha. 1.47) purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kayiramāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ taṃ kammaṃ karonto dānupakaraṇādi sajjanādivasena yā purimacetanāyo, te saṅkhārā. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe deyyadhammaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavo. Ekāvajjanajavanesu vā purimā cetanā āyūhanā saṅkhārā, sattamā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, sampayuttā āyūhanā saṅkhārā. Nikanti taṇhāti yaṃ kammaṃ karontassa upapattibhave tassa phalassa nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘idaṃ kammaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti dvīsu atthavikappesu vuttassa āyūhanassa avasāne vuttacetanā, tatiye pana āyūhanasampayuttacetanā bhavo. Iti ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayāti ime yathāvuttā mohādayo pañca dhammā atītakammabhavasiddhā etarahi paṭisandhiyā paccayabhūtāti attho.

    ඉධ පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණන්‌ති යං භවන්‌තරපටිසන්‌ධානවසෙන උප්‌පන්‌නත්‌තා පටිසන්‌ධීති වුච්‌චති, තං විඤ්‌ඤාණං. ඔක්‌කන්‌ති නාමරූපන්‌ති යා ගබ්‌භෙ රූපාරූපධම්‌මානං ඔක්‌කන්‌ති ආගන්‌ත්‌වා පවිසන්‌තී විය, ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්‌ති ඉදං චක්‌ඛාදිපඤ්‌චායතනවසෙන වුත්‌තං. ඵුට්‌ඨො ඵස්‌සොති යො ආරම්‌මණං ඵුට්‌ඨො ඵුසන්‌තො උප්‌පන්‌නො, අයං ඵස්‌සො. වෙදයිතං වෙදනාති යං පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණෙන වා සළායතනපච්‌චයෙන වා ඵස්‌සෙන සහුප්‌පන්‌නං විපාකවෙදයිතං, සා වෙදනා. ඉති ඉමෙ…පෙ.… පච්‌චයාති ඉමෙ විඤ්‌ඤාණාදයො පඤ්‌ච කොට්‌ඨාසිකා ධම්‌මා පුරිමභවෙ කතස්‌ස කම්‌මස්‌ස කම්‌මවට්‌ටස්‌ස පච්‌චයා, පච්‌චයභාවතො තං පටිච්‌ච ඉධ එතරහි උපපත්‌තිභවස්‌මිං උපපත්‌තිභවභාවෙන වා හොන්‌තීති අත්‌ථො.

    Idha paṭisandhiviññāṇanti yaṃ bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti āgantvā pavisantī viya, idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti idaṃ cakkhādipañcāyatanavasena vuttaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno, ayaṃ phasso. Vedayitaṃvedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena sahuppannaṃ vipākavedayitaṃ, sā vedanā. Iti ime…pe… paccayāti ime viññāṇādayo pañca koṭṭhāsikā dhammā purimabhave katassa kammassa kammavaṭṭassa paccayā, paccayabhāvato taṃ paṭicca idha etarahi upapattibhavasmiṃ upapattibhavabhāvena vā hontīti attho.

    ඉධ පරිපක්‌කත්‌තා ආයතනානං මොහොති පරිපක්‌කායතනස්‌ස කම්‌මකරණකාලෙ අසම්‌මොහං දස්‌සෙති. දහරස්‌ස හි චිත්‌තප්‌පවත්‌ති භවඞ්‌ගබහුලා යෙභුය්‍යෙන භවන්‌තරජනකකම්‌මායූහනසමත්‌ථා න හොතීති. කම්‌මකරණකාලෙති ච ඉමිනා සබ්‌බො කම්‌මස්‌ස පච්‌චයභූතො සම්‌මොහො ගහිතො, න සම්‌පයුත්‌තොව. සෙසං වුත්‌තනයමෙව.

    Idhaparipakkattā āyatanānaṃ mohoti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle asammohaṃ dasseti. Daharassa hi cittappavatti bhavaṅgabahulā yebhuyyena bhavantarajanakakammāyūhanasamatthā na hotīti. Kammakaraṇakāleti ca iminā sabbo kammassa paccayabhūto sammoho gahito, na sampayuttova. Sesaṃ vuttanayameva.

    පදයොජනායාති ‘‘තස්‌මා’’තිආදීනං පදානං සම්‌බන්‌ධෙන සහ. අත්‌ථනිගමනන්‌ති ඉමස්‌මිං අට්‌ඨමවාරෙ දෙසනත්‌ථනිගමනං. නන්‌දීති එවං වුත්‌තානං සබ්‌බතණ්‌හානන්‌ති ‘‘නන්‌දී දුක්‌ඛස්‌ස මූල’’න්‌ති එවං නන්‌දනත්‌ථසාමඤ්‌ඤතො එකවචනෙන වුත්‌තානං සබ්‌බතණ්‌හානං සන්‌තානාරම්‌මණසම්‌පයුත්‌තධම්‌මප්‌පවත්‌තිආකාරාදිභෙදෙන අනෙකභෙදානං සබ්‌බාසං තණ්‌හානං. ඛයවෙවචනානෙවාති සමුච්‌ඡෙදපහානවෙවචනානෙව. ‘‘අච්‌චන්‌තක්‌ඛයා’’ති හි වුත්‌තං. චතුමග්‌ගකිච්‌චසාධාරණමෙතන්‌ති චතුන්‌නං අරියමග්‌ගානං පහානකිච්‌චස්‌ස සාධාරණං සාමඤ්‌ඤතො ගහණං එතං ඛයාදිවචනන්‌ති අත්‌ථො. තෙසං පන මග්‌ගානං කමෙන පවත්‌තනං කිච්‌චකමෙනෙව දස්‌සෙතුං ‘‘විරාගා’’තිආදි වුත්‌තන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘තතො…පෙ.… යොජෙතබ්‌බ’’න්‌ති ආහ. තථා සතිපි ඛයාදිසද්‌දානං පහානපරියායභාවෙ පහාතබ්‌බාය පන විසයභෙදභින්‌නාය තණ්‌හාය අනවසෙසතො පහීනභාවදීපනත්‌ථං ඛයාදිපරියායන්‌තරග්‌ගහණං කතන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ‘‘යාහී’’තිආදිමාහ. යථාවුත්‌තසඤ්‌ජනනාදිහෙතුභූතාය තණ්‌හාය පහීනත්‌තා තප්‌පහානදීපනං කත්‌වා වුච්‌චමානං ඛයාදිවචනං න කථඤ්‌චි ධම්‌මතං විලොමෙතීති වුත්‌තං ‘‘න කිඤ්‌චි විරුජ්‌ඣතී’’ති.

    Padayojanāyāti ‘‘tasmā’’tiādīnaṃ padānaṃ sambandhena saha. Atthanigamananti imasmiṃ aṭṭhamavāre desanatthanigamanaṃ. Nandīti evaṃ vuttānaṃ sabbataṇhānanti ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti evaṃ nandanatthasāmaññato ekavacanena vuttānaṃ sabbataṇhānaṃ santānārammaṇasampayuttadhammappavattiākārādibhedena anekabhedānaṃ sabbāsaṃ taṇhānaṃ. Khayavevacanānevāti samucchedapahānavevacanāneva. ‘‘Accantakkhayā’’ti hi vuttaṃ. Catumaggakiccasādhāraṇametanti catunnaṃ ariyamaggānaṃ pahānakiccassa sādhāraṇaṃ sāmaññato gahaṇaṃ etaṃ khayādivacananti attho. Tesaṃ pana maggānaṃ kamena pavattanaṃ kiccakameneva dassetuṃ ‘‘virāgā’’tiādi vuttanti dassento ‘‘tato…pe… yojetabba’’nti āha. Tathā satipi khayādisaddānaṃ pahānapariyāyabhāve pahātabbāya pana visayabhedabhinnāya taṇhāya anavasesato pahīnabhāvadīpanatthaṃ khayādipariyāyantaraggahaṇaṃ katanti dassento ‘‘yāhī’’tiādimāha. Yathāvuttasañjananādihetubhūtāya taṇhāya pahīnattā tappahānadīpanaṃ katvā vuccamānaṃ khayādivacanaṃ na kathañci dhammataṃ vilometīti vuttaṃ ‘‘na kiñci virujjhatī’’ti.

    උත්‌තරවිරහිතන්‌ති අත්‌තානං උත්‌තරිතුං සමත්‌ථත්‌තා උත්‌තරෙන අධිකෙන විරහිතං. අයඤ්‌චස්‌ස උත්‌තරවිරහතා අත්‌තනො සෙට්‌ඨභාවෙනාති ආහ ‘‘සබ්‌බසෙට්‌ඨ’’න්‌ති. යථා සම්‌මා-සං-සද්‌දා ‘‘අවිපරීතං, සාම’’න්‌ති ඉමෙසං පදානං අත්‌ථං වදන්‌ති, එවං පාසංසසොභනත්‌ථෙපීති ආහ ‘‘සම්‌මා සාමඤ්‌ච බොධිං පසත්‌ථං සුන්‌දරඤ්‌ච බොධි’’න්‌ති. බුජ්‌ඣි එත්‌ථ පටිවිජ්‌ඣි චත්‌තාරි අරියසච්‌චානි, සබ්‌බම්‌පි වා නෙය්‍යන්‌ති රුක්‌ඛො බොධි, බුජ්‌ඣති එතෙනාති පන මග්‌ගො බොධි, තථා සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං, නිබ්‌බානං පන බුජ්‌ඣිතබ්‌බතො බොධීති අයමෙත්‌ථ සාධනවිභාගො දට්‌ඨබ්‌බො. පණ්‌ණත්‌තියම්‌පි අත්‌ථෙව බොධි-සද්‌දො ‘‘බොධිරාජකුමාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.324; චූළව. 268). අපරෙති සාරසමාසාචරියා. එත්‌ථ ච සඋපසග්‌ගස්‌ස බොධි-සද්‌දස්‌ස අත්‌ථුද්‌ධාරෙ අනුපසග්‌ගානං උදාහරණෙ කාරණං හෙට්‌ඨා වුත්‌තමෙව.

    Uttaravirahitanti attānaṃ uttarituṃ samatthattā uttarena adhikena virahitaṃ. Ayañcassa uttaravirahatā attano seṭṭhabhāvenāti āha ‘‘sabbaseṭṭha’’nti. Yathā sammā-saṃ-saddā ‘‘aviparītaṃ, sāma’’nti imesaṃ padānaṃ atthaṃ vadanti, evaṃ pāsaṃsasobhanatthepīti āha ‘‘sammā sāmañca bodhiṃ pasatthaṃ sundarañca bodhi’’nti. Bujjhi ettha paṭivijjhi cattāri ariyasaccāni, sabbampi vā neyyanti rukkho bodhi, bujjhati etenāti pana maggo bodhi, tathā sabbaññutaññāṇaṃ, nibbānaṃ pana bujjhitabbato bodhīti ayamettha sādhanavibhāgo daṭṭhabbo. Paṇṇattiyampi attheva bodhi-saddo ‘‘bodhirājakumāro’’tiādīsu (ma. ni. 2.324; cūḷava. 268). Apareti sārasamāsācariyā. Ettha ca saupasaggassa bodhi-saddassa atthuddhāre anupasaggānaṃ udāharaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva.

    ලොකුත්‌තරභාවතො වා තත්‌ථාපි හෙට්‌ඨිමමග්‌ගානං විය තතුත්‌තරිමග්‌ගාභාවතො ච ‘‘සියා නු ඛො අනුත්‌තරා බොධී’’ති ආසඞ්‌කං සන්‌ධාය තං විධමිතුං ‘‘සාවකාන’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. අභිනීහාරසම්‌පත්‌තියා ඵලවිසෙසභූතෙහි ඤාණවිසෙසෙහි එකච්‌චෙහි සකලෙහි සද්‌ධිං සමිජ්‌ඣමානො මග්‌ගො අරියානං තං තං ඤාණවිසෙසාදිං දෙන්‌තො විය හොතීති තස්‌ස අසබ්‌බගුණදායකත්‌තං වුත්‌තං. තෙන අනඤ්‌ඤසාධාරණාභිනීහාරසම්‌පදාසිද්‌ධස්‌ස නිරතිසය-ගුණානුබන්‌ධස්‌ස වසෙන අරහත්‌තමග්‌ගො අනුත්‌තරා බොධි නාම හොතීති දස්‌සෙති. සාවකපාරමිඤාණං අඤ්‌ඤෙහි සාවකෙහි අසාධාරණං මහාසාවකානංයෙව ආවෙණිකං ඤාණං. පච්‌චෙකං සච්‌චානි බුද්‌ධවන්‌තොති පච්‌චෙකබුද්‌ධා. නනු ච සබ්‌බෙපි අරියා පච්‌චෙකමෙව සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣන්‌ති ධම්‌මස්‌ස පච්‌චත්‌තං වෙදනීයභාවතොති? සච්‌චං, නයිදමීදිසං පටිවෙධං සන්‌ධාය වුත්‌තං, යථා පන සාවකා අඤ්‌ඤසන්‌නිස්‌සයෙන සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣන්‌ති පරතොඝොසෙන විනා තෙසං දස්‌සනමග්‌ගස්‌ස අනුප්‌පජ්‌ජනතො, යථා ච සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො අඤ්‌ඤෙසං නිස්‌සයභාවෙන සච්‌චානි අභිසම්‌බුජ්‌ඣන්‌ති, න එවමෙතෙ, එතෙ පන අපරනෙය්‍යා හුත්‌වා අපරිණායකභාවෙන සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣන්‌ති. තෙන වුත්‌තං ‘‘පච්‌චෙකං සච්‌චානි බුද්‌ධවන්‌තොති පච්‌චෙකබුද්‌ධා’’ති.

    Lokuttarabhāvato vā tatthāpi heṭṭhimamaggānaṃ viya tatuttarimaggābhāvato ca ‘‘siyā nu kho anuttarā bodhī’’ti āsaṅkaṃ sandhāya taṃ vidhamituṃ ‘‘sāvakāna’’ntiādi vuttaṃ. Abhinīhārasampattiyā phalavisesabhūtehi ñāṇavisesehi ekaccehi sakalehi saddhiṃ samijjhamāno maggo ariyānaṃ taṃ taṃ ñāṇavisesādiṃ dento viya hotīti tassa asabbaguṇadāyakattaṃ vuttaṃ. Tena anaññasādhāraṇābhinīhārasampadāsiddhassa niratisaya-guṇānubandhassa vasena arahattamaggo anuttarā bodhi nāma hotīti dasseti. Sāvakapāramiñāṇaṃ aññehi sāvakehi asādhāraṇaṃ mahāsāvakānaṃyeva āveṇikaṃ ñāṇaṃ. Paccekaṃ saccāni buddhavantoti paccekabuddhā. Nanu ca sabbepi ariyā paccekameva saccāni paṭivijjhanti dhammassa paccattaṃ vedanīyabhāvatoti? Saccaṃ, nayidamīdisaṃ paṭivedhaṃ sandhāya vuttaṃ, yathā pana sāvakā aññasannissayena saccāni paṭivijjhanti paratoghosena vinā tesaṃ dassanamaggassa anuppajjanato, yathā ca sammāsambuddho aññesaṃ nissayabhāvena saccāni abhisambujjhanti, na evamete, ete pana aparaneyyā hutvā apariṇāyakabhāvena saccāni paṭivijjhanti. Tena vuttaṃ ‘‘paccekaṃ saccāni buddhavantoti paccekabuddhā’’ti.

    ඉතීති කරීයති උච්‌චාරීයතීති ඉතිකාරො, ඉති-සද්‌දො. කාරණත්‌ථො අනියමරූපෙනාති අධිප්‌පායො, තස්‌මාති වුත්‌තං හොති. තෙනාහ ‘‘යස්‌මා චා’’ති. පුබ්‌බෙ පන ඉති-සද්‌දං පකාරත්‌ථං කත්‌වා ‘‘එවං ජානිත්‌වා’’ති වුත්‌තං, ඉධාපි තං පකාරත්‌ථමෙව කත්‌වා අථො යුජ්‌ජති. කථං? විදිත්‌වාති හි පදං හෙතුඅත්‌ථෙ දට්‌ඨබ්‌බං ‘‘පඤ්‌ඤාය චස්‌ස දිස්‌වා’’ති (ම. නි. 1.271), ‘‘ඝතං පිවිත්‌වා බලං හොතී’’ති ච එවමාදීසු විය, තස්‌මා පකාරත්‌ථෙපි ඉති-සද්‌දෙ පටිච්‌චසමුප්‌පාදස්‌ස විදිතත්‌තාති අයං අත්‌ථො ලබ්‌භතෙව. පටිච්‌චසමුප්‌පාදං විදිත්‌වාති එත්‌ථාපි හෙතුඅත්‌ථෙ විදිත්‌වා-සද්‌දෙ යථාවුත්‌තා අත්‌ථයොජනා යුජ්‌ජතෙව. එත්‌ථ ච පඨමවිකප්‌පෙ පටිච්‌චසමුපාදස්‌ස විදිතත්‌ථං මඤ්‌ඤනාභාවස්‌ස කාරණං වත්‌වා තණ්‌හාමූලකස්‌ස පටිච්‌චසමුප්‌පාදස්‌ස දස්‌සිතත්‌තා එත්‌ථ තණ්‌හාප්‌පහානං සම්‌මාසම්‌බොධියා අධිගමනකාරණං උද්‌ධතන්‌ති දස්‌සිතං, තස්‌මා ‘‘පථවිං න මඤ්‌ඤතී’’තිආදි නිගමනං දට්‌ඨබ්‌බං. දුතියවිකප්‌පෙ පන පටිච්‌චසමුප්‌පාදවෙදනං තණ්‌හාප්‌පහානස්‌ස කාරණං වුත්‌තං, තං අභිසම්‌බොධියා අභිසම්‌බොධිමඤ්‌ඤනාභාවස්‌සාති අයමත්‌ථො දස්‌සිතොති අයමෙතෙසං ද්‌වින්‌නං අත්‌ථවිකප්‌පානං විසෙසො, තස්‌මා ‘‘නන්‌දී දුක්‌ඛස්‌ස මූල’’න්‌ති වුත්‌තං.

    Itīti karīyati uccārīyatīti itikāro, iti-saddo. Kāraṇattho aniyamarūpenāti adhippāyo, tasmāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘yasmā cā’’ti. Pubbe pana iti-saddaṃ pakāratthaṃ katvā ‘‘evaṃ jānitvā’’ti vuttaṃ, idhāpi taṃ pakāratthameva katvā atho yujjati. Kathaṃ? Viditvāti hi padaṃ hetuatthe daṭṭhabbaṃ ‘‘paññāya cassa disvā’’ti (ma. ni. 1.271), ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ hotī’’ti ca evamādīsu viya, tasmā pakāratthepi iti-sadde paṭiccasamuppādassa viditattāti ayaṃ attho labbhateva. Paṭiccasamuppādaṃ viditvāti etthāpi hetuatthe viditvā-sadde yathāvuttā atthayojanā yujjateva. Ettha ca paṭhamavikappe paṭiccasamupādassa viditatthaṃ maññanābhāvassa kāraṇaṃ vatvā taṇhāmūlakassa paṭiccasamuppādassa dassitattā ettha taṇhāppahānaṃ sammāsambodhiyā adhigamanakāraṇaṃ uddhatanti dassitaṃ, tasmā ‘‘pathaviṃ na maññatī’’tiādi nigamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Dutiyavikappe pana paṭiccasamuppādavedanaṃ taṇhāppahānassa kāraṇaṃ vuttaṃ, taṃ abhisambodhiyā abhisambodhimaññanābhāvassāti ayamattho dassitoti ayametesaṃ dvinnaṃ atthavikappānaṃ viseso, tasmā ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti vuttaṃ.

    තං කුතො ලබ්‌භතීති චොදනං සන්‌ධායාහ ‘‘යත්‌ථ යත්‌ථ හී’’තිආදි. සාසනයුත්‌ති අයං සාසනෙපි එවං සම්‌බන්‌ධො දිස්‌සතීති කත්‌වා. ලොකෙපි හි යං-තං-සද්‌දානං අබ්‍යභිචාරිසම්‌බන්‌ධතා සිද්‌ධා.

    Taṃ kuto labbhatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yattha yattha hī’’tiādi. Sāsanayutti ayaṃ sāsanepi evaṃ sambandho dissatīti katvā. Lokepi hi yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicārisambandhatā siddhā.

    එවං අභිසම්‌බුද්‌ධොති වදාමීති අභිසම්‌බුද්‌ධභාවස්‌ස ගහිතත්‌තා, අසබ්‌බඤ්‌ඤුනා එවං දෙසෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යත්‌තා ච ‘‘සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං දස්‌සෙන්‌තො’’තිආදිමාහ.

    Evaṃ abhisambuddhoti vadāmīti abhisambuddhabhāvassa gahitattā, asabbaññunā evaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā ca ‘‘sabbaññutaññāṇaṃ dassento’’tiādimāha.

    විචිත්‍රනයදෙසනාවිලාසයුත්‌තන්‌ති පුථුජ්‌ජනවාරාදිවිභාගභින්‌නෙහි විචිත්‌තෙහි තන්‌ති නයෙහි, ලක්‌ඛණකම්‌මතණ්‌හාමඤ්‌ඤනාදිවිභාගභින්‌නෙහි විචිත්‌තෙහි අත්‌ථනයෙහි, අභිනන්‌දනපච්‌චයාකාරාදිවිසෙසාපදෙසසිද්‌ධෙන දෙසනාවිලාසෙන ච යුත්‌තං. යථා තෙ න ජානන්‌ති, තථා දෙසෙසීති ඉමිනාපි භගවතො දෙසනාවිලාසංයෙව විභාවෙති. තංයෙව කිර පථවින්‌ති එත්‌ථ පථවීගහණං උපලක්‌ඛණමත්‌තං ආපාදිවසෙනපි, තථා ‘‘කීදිසා නු ඛො ඉධ පථවී අධිප්‌පෙතා, කස්‌මා ච භූතරූපානියෙව ගහිතානි, න සෙසරූපානී’’තිආදිනාපි තෙසං සංසයුප්‌පත්‌ති නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා. අථ වා කථං නාමිදන්‌ති එත්‌ථ ඉති-සද්‌දො පකාරත්‌ථො. තෙන ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ සබ්‌බායපි තෙසං සංසයුප්‌පත්‌තියා පරිග්‌ගහිතත්‌තා දට්‌ඨබ්‌බා. අන්‌තන්‌ති මරියාදං, දෙසනාය අන්‌තං පරිච්‌ඡෙදන්‌ති අත්‌ථො, යො අනුසන්‌ධීති වුච්‌චති. කොටින්‌ති පරියන්‌තං, දෙසනාය පරියොසානන්‌ති අත්‌ථො. උභයෙන සුත්‌තෙ අජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි යථානුසන්‌ධීති වදති.

    Vicitranayadesanāvilāsayuttanti puthujjanavārādivibhāgabhinnehi vicittehi tanti nayehi, lakkhaṇakammataṇhāmaññanādivibhāgabhinnehi vicittehi atthanayehi, abhinandanapaccayākārādivisesāpadesasiddhena desanāvilāsena ca yuttaṃ. Yathā te na jānanti, tathā desesīti imināpi bhagavato desanāvilāsaṃyeva vibhāveti. Taṃyeva kira pathavinti ettha pathavīgahaṇaṃ upalakkhaṇamattaṃ āpādivasenapi, tathā ‘‘kīdisā nu kho idha pathavī adhippetā, kasmā ca bhūtarūpāniyeva gahitāni, na sesarūpānī’’tiādināpi tesaṃ saṃsayuppatti niddhāretabbā. Atha vā kathaṃ nāmidanti ettha iti-saddo pakārattho. Tena imasmiṃ sutte sabbāyapi tesaṃ saṃsayuppattiyā pariggahitattā daṭṭhabbā. Antanti mariyādaṃ, desanāya antaṃ paricchedanti attho, yo anusandhīti vuccati. Koṭinti pariyantaṃ, desanāya pariyosānanti attho. Ubhayena sutte ajjhāsayānusandhi yathānusandhīti vadati.

    අන්‌තරාකථාති කම්‌මට්‌ඨානමනසිකාරඋද්‌දෙසපරිපුච්‌ඡාදීනං අන්‌තරා අඤ්‌ඤා එකා තථා. විප්‌පකථාති අනිට්‌ඨිතා සිඛං අප්‌පත්‌තා. කඞ්‌ඛණානුරූපෙනාති තස්‌මිං ඛණෙ ධම්‌මසභායං සන්‌නිපතිතානං භික්‌ඛූනං අජ්‌ඣාසයානුරූපෙන. ඉදන්‌ති ඉදානි වුච්‌චමානං මූලපරියායජාතකං.

    Antarākathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā ekā tathā. Vippakathāti aniṭṭhitā sikhaṃ appattā. Kaṅkhaṇānurūpenāti tasmiṃ khaṇe dhammasabhāyaṃ sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ ajjhāsayānurūpena. Idanti idāni vuccamānaṃ mūlapariyāyajātakaṃ.

    දිසාපාමොක්‌ඛොති පණ්‌ඩිතභාවෙන සබ්‌බදිසාසු පමුඛභූතො. බ්‍රාහ්‌මණොති බ්‍රහ්‌මං අණතීති බ්‍රාහ්‌මණො, මන්‌තෙ සජ්‌ඣායතීති අත්‌ථො. තිණ්‌ණං වෙදානන්‌ති ඉරුවෙද-යජුවෙද-සාමවෙදානං. පාරගූති අත්‌ථසො බ්‍යඤ්‌ජනසො ච පාරං පරියන්‌තං ගතො. සහ නිඝණ්‌ඩුනා ච කෙටුභෙන චාති සනිඝණ්‌ඩුකෙටුභා, තෙසං. නිඝණ්‌ඩූති රුක්‌ඛාදීනං වෙවචනප්‌පකාසකං සත්‌ථං. කෙටුභන්‌ති කිරියාකප්‌පවිකප්‌පො, කවීනං උපකාරාවහං සත්‌ථං. සහ අක්‌ඛරප්‌පභෙදෙනාති සාක්‌ඛරප්‌පභෙදා, තෙසං, සික්‌ඛානිරුත්‌තිසහිතානන්‌ති අත්‌ථො. ඉතිහාසපඤ්‌චමානන්‌ති ආථබ්‌බණවෙදං චතුත්‌ථං කත්‌වා ‘‘ඉතිහ අස, ඉතිහ අසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්‌තො පුරාණකථාසඞ්‌ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්‌චමො එතෙසන්‌ති ඉතිහාසපඤ්‌චමා, තෙසං. පදං තදවසෙසඤ්‌ච බ්‍යාකරණං කායති අජ්‌ඣෙති වෙදෙති චාති පදකො, වෙය්‍යාකරණො. ලොකායතං වුච්‌චති විතණ්‌ඩසත්‌ථං. මහාපුරිසානං බුද්‌ධාදීනං ලක්‌ඛණදීපනගන්‌ථො මහාපුරිසලක්‌ඛණං. තෙසු අනූනො පරිපූරකාරීති අනවයො.

    Disāpāmokkhoti paṇḍitabhāvena sabbadisāsu pamukhabhūto. Brāhmaṇoti brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho. Tiṇṇaṃ vedānanti iruveda-yajuveda-sāmavedānaṃ. Pāragūti atthaso byañjanaso ca pāraṃ pariyantaṃ gato. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena cāti sanighaṇḍukeṭubhā, tesaṃ. Nighaṇḍūti rukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo, kavīnaṃ upakārāvahaṃ satthaṃ. Saha akkharappabhedenāti sākkharappabhedā, tesaṃ, sikkhāniruttisahitānanti attho. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha asa, itiha asā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tesaṃ. Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ kāyati ajjheti vedeti cāti padako, veyyākaraṇo. Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍasatthaṃ. Mahāpurisānaṃ buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpanagantho mahāpurisalakkhaṇaṃ. Tesu anūno paripūrakārīti anavayo.

    මන්‌තෙති වෙදෙ. යදිපි වෙදො ‘‘මන්‌තො, බ්‍රහ්‌මං, කප්‌පො’’ති තිවිධො, මන්‌තො එව පන මූලවෙදො, තදත්‌ථවිවරණං බ්‍රහ්‌මං, තත්‌ථ වුත්‌තනයෙන යඤ්‌ඤකිරියාවිධානං කප්‌පො. තෙන වුත්‌තං ‘‘මන්‌තෙති වෙදෙ’’ති. පණ්‌ඩිතාති පඤ්‌ඤාවන්‌තො. තථා හි තෙ පුථුපඤ්‌ඤාතාය බහුං සහස්‌සද්‌විසහස්‌සාදිපරිමාණං ගන්‌ථං පාකටං කත්‌වා ගණ්‌හන්‌ති උග්‌ගණ්‌හන්‌ති, ජවනපඤ්‌ඤතාය ලහුං සීඝං ගණ්‌හන්‌ති, තික්‌ඛපඤ්‌ඤතාය සුට්‌ඨු අවිරජ්‌ඣන්‌තා උපධාරෙන්‌ති, සතිනෙපක්‌කසම්‌පත්‌තියා ගහිතඤ්‌ච නෙසං න විනස්‌සති න සම්‌මුස්‌සතීති. සබ්‌බම්‌පි සිප්‌පන්‌ති අට්‌ඨාරසවිජ්‌ජාට්‌ඨානාදිභෙදං සික්‌ඛිතබ්‌බට්‌ඨෙන සිප්‌පන්‌ති සඞ්‌ඛ්‍යං ගතං සබ්‌බං බාහිරකසත්‌ථං මොක්‌ඛාවහසම්‌මතම්‌පි න මොක්‌ඛං ආවහතීති ආහ ‘‘දිට්‌ඨධම්‌මසම්‌පරායහිත’’න්‌ති. සම්‌පිණ්‌ඩිතා හුත්‌වාති යථා මිත්‌තා, තථා පිණ්‌ඩිතවසෙන සන්‌නිපතිතා හුත්‌වා. ‘‘එවං ගය්‌හමානෙ ආදිනා විරුජ්‌ඣෙය්‍ය, එවං අන්‌තෙනා’’ති චින්‌තෙන්‌තා ඤාතුං ඉච්‌ඡිතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස පුබ්‌බෙනාපරං අවිරුද්‌ධං නිච්‌ඡයං ගහෙතුං අසක්‌කොන්‌තා න ආදිං, න අන්‌තං අද්‌දසංසු.

    Manteti vede. Yadipi vedo ‘‘manto, brahmaṃ, kappo’’ti tividho, manto eva pana mūlavedo, tadatthavivaraṇaṃ brahmaṃ, tattha vuttanayena yaññakiriyāvidhānaṃ kappo. Tena vuttaṃ ‘‘manteti vede’’ti. Paṇḍitāti paññāvanto. Tathā hi te puthupaññātāya bahuṃ sahassadvisahassādiparimāṇaṃ ganthaṃ pākaṭaṃ katvā gaṇhanti uggaṇhanti, javanapaññatāya lahuṃ sīghaṃ gaṇhanti, tikkhapaññatāya suṭṭhu avirajjhantā upadhārenti, satinepakkasampattiyā gahitañca nesaṃ na vinassati na sammussatīti. Sabbampi sippanti aṭṭhārasavijjāṭṭhānādibhedaṃ sikkhitabbaṭṭhena sippanti saṅkhyaṃ gataṃ sabbaṃ bāhirakasatthaṃ mokkhāvahasammatampi na mokkhaṃ āvahatīti āha ‘‘diṭṭhadhammasamparāyahita’’nti. Sampiṇḍitā hutvāti yathā mittā, tathā piṇḍitavasena sannipatitā hutvā. ‘‘Evaṃ gayhamāne ādinā virujjheyya, evaṃ antenā’’ti cintentā ñātuṃ icchitassa atthassa pubbenāparaṃ aviruddhaṃ nicchayaṃ gahetuṃ asakkontā na ādiṃ, na antaṃ addasaṃsu.

    ලොමසානීති ලොමවන්‌තානි, ඝනකෙසමස්‌සුවානීති අත්‌ථො. කෙසාපි හි ලොමග්‌ගහණෙන ගය්‌හන්‌ති යථා ‘‘ලොමනඛං ඵුසිත්‌වා සුද්‌ධි කාතබ්‌බා’’ති. කණ්‌ණං වියාති කණ්‌ණං, පඤ්‌ඤා, තාය සුත්‌වා කාතබ්‌බකිච්‌චසාධනතො වුත්‌තං ‘‘කණ්‌ණවාති පඤ්‌ඤවා’’ති.

    Lomasānīti lomavantāni, ghanakesamassuvānīti attho. Kesāpi hi lomaggahaṇena gayhanti yathā ‘‘lomanakhaṃ phusitvā suddhi kātabbā’’ti. Kaṇṇaṃ viyāti kaṇṇaṃ, paññā, tāya sutvā kātabbakiccasādhanato vuttaṃ ‘‘kaṇṇavāti paññavā’’ti.

    යස්‌මා සත්‌තානං ගච්‌ඡන්‌තෙ ගච්‌ඡන්‌තෙ කාලෙ ආයුවණ්‌ණාදිපරික්‌ඛයො හොති, තස්‌මා තං කාලෙන කතං විය කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘නෙසං ආයු…පෙ.… ඛාදතීති වුච්‌චතී’’ති.

    Yasmā sattānaṃ gacchante gacchante kāle āyuvaṇṇādiparikkhayo hoti, tasmā taṃ kālena kataṃ viya katvā vuttaṃ ‘‘nesaṃ āyu…pe… khādatīti vuccatī’’ti.

    අභිඤ්‌ඤායාති කුසලාදිභෙදං ඛන්‌ධාදිභෙදඤ්‌ච දෙසෙතබ්‌බං ධම්‌මං, වෙනෙය්‍යානඤ්‌ච ආසයානුසයචරියාවිමුත්‌තිආදිභෙදං, තස්‌ස ච නෙසං දෙසෙතබ්‌බප්‌පකාරං යාථාවතො අභිජානිත්‌වා. ධම්‌මං දෙසෙමීති දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකනිබ්‌බානහිතාවහං සද්‌ධම්‌මං කථයාමි. නො අනභිඤ්‌ඤායාති යථා බාහිරකා අසම්‌මාසම්‌බුද්‌ධත්‌තා වුත්‌තවිධිං අජානන්‌තායං කිඤ්‌චි තක්‌කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං කථෙන්‌ති, එවං න දෙසෙමීති අත්‌ථො. සනිදානන්‌ති සකාරණං, වෙනෙය්‍යානං අජ්‌ඣාසයවසෙන වා පුච්‌ඡාය වා අට්‌ඨුප්‌පත්‌තියා වා සනිමිත්‌තං හෙතුඋදාහරණසහිතඤ්‌චාති අත්‌ථො. සප්‌පාටිහාරියන්‌ති සනිස්‌සරණං සප්‌පටිහරණං, පච්‌චනීකපටිහරණෙන සප්‌පාටිහාරියමෙව කත්‌වා දෙසෙමීති අත්‌ථො. අපරෙ පන ‘‘යථාරහං ඉද්‌ධිආදෙසනානුසාසනිපාටිහාරියසහිත’’න්‌ති වදන්‌ති, අනුසාසනිපාටිහාරියහිතා පන දෙසනා නත්‌ථීති. හිතූපදෙසනා ඔවාදො, සා එව අනුසාසනී. අනොතිණ්‌ණවත්‌ථුවිසයො වා ඔවාදො, ඔතිණ්‌ණවත්‌ථුවිසයා අනුසාසනී. පඨමූපදෙසො වා ඔවාදො, ඉතරා අනුසාසනී. අලඤ්‌ච පනාති යුත්‌තමෙව. නිට්‌ඨමගමාසීති අත්‌ථසිද්‌ධිං ගතා.

    Abhiññāyāti kusalādibhedaṃ khandhādibhedañca desetabbaṃ dhammaṃ, veneyyānañca āsayānusayacariyāvimuttiādibhedaṃ, tassa ca nesaṃ desetabbappakāraṃ yāthāvato abhijānitvā. Dhammaṃ desemīti diṭṭhadhammikasamparāyikanibbānahitāvahaṃ saddhammaṃ kathayāmi. Noanabhiññāyāti yathā bāhirakā asammāsambuddhattā vuttavidhiṃ ajānantāyaṃ kiñci takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ kathenti, evaṃ na desemīti attho. Sanidānanti sakāraṇaṃ, veneyyānaṃ ajjhāsayavasena vā pucchāya vā aṭṭhuppattiyā vā sanimittaṃ hetuudāharaṇasahitañcāti attho. Sappāṭihāriyanti sanissaraṇaṃ sappaṭiharaṇaṃ, paccanīkapaṭiharaṇena sappāṭihāriyameva katvā desemīti attho. Apare pana ‘‘yathārahaṃ iddhiādesanānusāsanipāṭihāriyasahita’’nti vadanti, anusāsanipāṭihāriyahitā pana desanā natthīti. Hitūpadesanā ovādo, sā eva anusāsanī. Anotiṇṇavatthuvisayo vā ovādo, otiṇṇavatthuvisayā anusāsanī. Paṭhamūpadeso vā ovādo, itarā anusāsanī. Alañca panāti yuttameva. Niṭṭhamagamāsīti atthasiddhiṃ gatā.

    තථාගතවාරඅට්‌ඨමනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Tathāgatavāraaṭṭhamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    අයං තාවෙත්‌ථ අට්‌ඨකථාය ලීනත්‌ථවණ්‌ණනා.

    Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.

    නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා

    Nettinayavaṇṇanā

    ඉදානි (දී. නි. ටී. 1.149; සං. නි. ටී. 1.1.නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා; අ. නි. ටී. නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා) පකරණනයෙන පාළියා අත්‌ථවණ්‌ණනං කරිස්‌සාම. සා පනායං අත්‌ථවණ්‌ණනා යස්‌මා දෙසනාය සමුට්‌ඨානපයොජනභාජනෙසු පිණ්‌ඩත්‌ථෙසු ච නිද්‌ධාරිතෙසු සුතරා හොති සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා ච, තස්‌මා සුත්‌තදෙසනාය සමුට්‌ඨානාදීනි පඨමං නිද්‌ධාරයිස්‌සාම. තත්‌ථ සමුට්‌ඨානං තාව පරියත්‌තිං නිස්‌සාය මානුප්‌පාදො, පයොජනංමානමද්‌දනං. වුත්‌තඤ්‌හි අට්‌ඨකථායං ‘‘සුතපරියත්‌තිං…පෙ.… ආරභී’’ති. අපිච වෙනෙය්‍යානං පථවීආදිභූතාදිභෙදභින්‌නෙ සක්‌කායෙ පුථුජ්‌ජනස්‌ස සෙක්‌ඛාදිඅරියස්‌ස ච සද්‌ධිං හෙතුනා මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤනවසෙන පවත්‌තිවිභාගානවබොධො සමුට්‌ඨානං, යථාවුත්‌තවිභාගාවබොධො පයොජනං, වෙනෙය්‍යානඤ්‌හි වුත්‌තප්‌පකාරෙ විසයෙ යථාවුත්‌තානං පුග්‌ගලානං සද්‌ධිං හෙතුනා මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤනවසෙන පවත්‌තිවිභාගාවබොධො පයොජනං.

    Idāni (dī. ni. ṭī. 1.149; saṃ. ni. ṭī. 1.1.nettinayavaṇṇanā; a. ni. ṭī. nettinayavaṇṇanā) pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānapayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sutarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva pariyattiṃ nissāya mānuppādo, payojanaṃmānamaddanaṃ. Vuttañhi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sutapariyattiṃ…pe… ārabhī’’ti. Apica veneyyānaṃ pathavīādibhūtādibhedabhinne sakkāye puthujjanassa sekkhādiariyassa ca saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgānavabodho samuṭṭhānaṃ, yathāvuttavibhāgāvabodho payojanaṃ, veneyyānañhi vuttappakāre visaye yathāvuttānaṃ puggalānaṃ saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgāvabodho payojanaṃ.

    අපිච සමුට්‌ඨානං නාම දෙසනානිදානං. තං සාධාරණං අසාධාරණන්‌ති දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණම්‌පි අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණං අජ්‌ඣත්‌තිකසමුට්‌ඨානං නාම ලොකනාථස්‌ස මහාකරුණා. තාය හි සමුස්‌සාහිතස්‌ස භගවතො වෙනෙය්‍යානං ධම්‌මදෙසනාය චිත්‌තං උදපාදි. තං සන්‌ධාය වුත්‌තං ‘‘සත්‌තෙසු ච කාරුඤ්‌ඤතං පටිච්‌ච බුද්‌ධචක්‌ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි (ම. නි. 1.283; සං. නි. 1.172; මහාව. 9). එත්‌ථ ච හෙතාවත්‌ථායපි මහාකරුණාය සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො යාවදෙව සංසාරමහොඝතො සද්‌ධම්‌මදෙසනාහත්‌ථදානෙහි සත්‌තසන්‌තාරණත්‌ථං තදුප්‌පත්‌තිතො. යථා ච මහාකරුණා, එවං සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං දසබලඤාණාදීනි ච දෙසනාය අබ්‌භන්‌තරසමුට්‌ඨානභාවෙ වත්‌තබ්‌බානි. සබ්‌බම්‌පි හි ඤෙය්‍යධම්‌මං, තෙසං දෙසෙතබ්‌බප්‌පකාරං, සත්‌තානඤ්‌ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානන්‌තො භගවා ඨානාට්‌ඨානාදීසු කොසල්‌ලෙන වෙනෙය්‍යජ්‌ඣාසයානුරූපං විචිත්‌තනයදෙසනං පවත්‌තෙසීති. බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්‌ඨානං දසසහස්‌සබ්‍රහ්‌මපරිවාරිතස්‌ස සහම්‌පතිමහාබ්‍රහ්‌මුනො අජ්‌ඣෙසනං. තදජ්‌ඣෙසනුත්‌තරකාලඤ්‌හි ධම්‌මගම්‌භීරතාපච්‌චවෙක්‌ඛණාජනිතං අප්‌පොස්‌සුක්‌කතං පටිප්‌පස්‌සම්‌භෙත්‌වා ධම්‌මස්‌සාමී ධම්‌මදෙසනාය උස්‌සාහජාතො අහොසි. අසාධාරණම්‌පි අම්‌භන්‌තරබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්‌ථ අබ්‌භන්‌තරං යාය මහාකරුණාය යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ඉදං සුත්‌තං පවත්‌තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්‌බං. බාහිරං පන පඤ්‌චසතානං බ්‍රාහ්‌මණජාතිකානං භික්‌ඛූනං පරියත්‌තිං නිස්‌සාය මානුප්‌පාදනං, වුත්‌තමෙව තං අට්‌ඨකථායං.

    Apica samuṭṭhānaṃ nāma desanānidānaṃ. Taṃ sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇampi ajjhattikabāhirabhedato duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ ajjhattikasamuṭṭhānaṃ nāma lokanāthassa mahākaruṇā. Tāya hi samussāhitassa bhagavato veneyyānaṃ dhammadesanāya cittaṃ udapādi. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’tiādi (ma. ni. 1.283; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 9). Ettha ca hetāvatthāyapi mahākaruṇāya saṅgaho daṭṭhabbo yāvadeva saṃsāramahoghato saddhammadesanāhatthadānehi sattasantāraṇatthaṃ taduppattito. Yathā ca mahākaruṇā, evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ dasabalañāṇādīni ca desanāya abbhantarasamuṭṭhānabhāve vattabbāni. Sabbampi hi ñeyyadhammaṃ, tesaṃ desetabbappakāraṃ, sattānañca āsayānusayādiṃ yāthāvato jānanto bhagavā ṭhānāṭṭhānādīsu kosallena veneyyajjhāsayānurūpaṃ vicittanayadesanaṃ pavattesīti. Bāhiraṃ pana sādhāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ dasasahassabrahmaparivāritassa sahampatimahābrahmuno ajjhesanaṃ. Tadajjhesanuttarakālañhi dhammagambhīratāpaccavekkhaṇājanitaṃ appossukkataṃ paṭippassambhetvā dhammassāmī dhammadesanāya ussāhajāto ahosi. Asādhāraṇampi ambhantarabāhirabhedato duvidhameva. Tattha abbhantaraṃ yāya mahākaruṇāya yena ca desanāñāṇena idaṃ suttaṃ pavattitaṃ, tadubhayaṃ veditabbaṃ. Bāhiraṃ pana pañcasatānaṃ brāhmaṇajātikānaṃ bhikkhūnaṃ pariyattiṃ nissāya mānuppādanaṃ, vuttameva taṃ aṭṭhakathāyaṃ.

    පයොජනම්‌පි සාධාරණං අසාධාරණන්‌ති දුවිධං. තත්‌ථ සාධාරණං අනුක්‌කමෙන යාව අනුපාදාපරිනිබ්‌බානං විමුත්‌තිරසත්‌තා භගවතො දෙසනාය. තෙනෙවාහ ‘‘එතදත්‌ථා තථා, එතදත්‌ථා මන්‌තනා’’තිආදි (පරි. 366). එතෙනෙව ච සංසාරචක්‌කනිවත්‌ති සද්‌ධම්‌මචක්‌කප්‌පවත්‌ති සස්‌සතාදිමිච්‌ඡාවාදනිරාකරණං සම්‌මාවාදපුරෙක්‌ඛාරො අකුසලමූලසමූහනනං කුසලමූලසංරොපනං අපායද්‌වාරපිදහනං සග්‌ගමොක්‌ඛද්‌වාරවිවරණං පරියුට්‌ඨානවූපසමනං අනුසයසමුග්‌ඝාතනං ‘‘මුත්‌තො මොචෙස්‌සාමී’’ති (උදා. අට්‌ඨ. 18; ඉතිවු. අට්‌ඨ. 38) පුරිමපටිඤ්‌ඤාඅවිසංවාදනං තප්‌පටිපක්‌ඛමාරමනොරථවිසංවාදනං තිත්‌ථියධම්‌මනිම්‌මථනං බුද්‌ධධම්‌මපතිට්‌ඨාපනන්‌ති එවමාදීනම්‌පි පයොජනානං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො. අසාධාරණං පන තෙසං භික්‌ඛූනං මානමද්‌දනං. වුත්‌තඤ්‌චෙතං අට්‌ඨකථායං (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.1) ‘‘දෙසනාකුසලො භගවා මානභඤ්‌ජනත්‌ථං ‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’න්‌ති දෙසනං ආරභී’’ති. උභයම්‌පෙතං බාහියමෙව. සචෙ පන වෙනෙය්‍යසන්‌තානගතම්‌පි දෙසනාබලසිද්‌ධිසඞ්‌ඛාතං පයොජනං අධිප්‌පායසමිජ්‌ඣනභාවතො යථාධිප්‌පෙතත්‌ථසිද්‌ධියා යථාකාරුණිකස්‌ස භගවතොපි පයොජනමෙවාති ගණ්‌හෙය්‍ය, ඉමිනා පරියායෙනස්‌ස අබ්‌භන්‌තරතාපි වෙදිතබ්‌බා.

    Payojanampi sādhāraṇaṃ asādhāraṇanti duvidhaṃ. Tattha sādhāraṇaṃ anukkamena yāva anupādāparinibbānaṃ vimuttirasattā bhagavato desanāya. Tenevāha ‘‘etadatthā tathā, etadatthā mantanā’’tiādi (pari. 366). Eteneva ca saṃsāracakkanivatti saddhammacakkappavatti sassatādimicchāvādanirākaraṇaṃ sammāvādapurekkhāro akusalamūlasamūhananaṃ kusalamūlasaṃropanaṃ apāyadvārapidahanaṃ saggamokkhadvāravivaraṇaṃ pariyuṭṭhānavūpasamanaṃ anusayasamugghātanaṃ ‘‘mutto mocessāmī’’ti (udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38) purimapaṭiññāavisaṃvādanaṃ tappaṭipakkhamāramanorathavisaṃvādanaṃ titthiyadhammanimmathanaṃ buddhadhammapatiṭṭhāpananti evamādīnampi payojanānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Asādhāraṇaṃ pana tesaṃ bhikkhūnaṃ mānamaddanaṃ. Vuttañcetaṃ aṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.1) ‘‘desanākusalo bhagavā mānabhañjanatthaṃ ‘sabbadhammamūlapariyāya’nti desanaṃ ārabhī’’ti. Ubhayampetaṃ bāhiyameva. Sace pana veneyyasantānagatampi desanābalasiddhisaṅkhātaṃ payojanaṃ adhippāyasamijjhanabhāvato yathādhippetatthasiddhiyā yathākāruṇikassa bhagavatopi payojanamevāti gaṇheyya, iminā pariyāyenassa abbhantaratāpi veditabbā.

    අපිච වෙනෙය්‍යානං පථවීආදිභූතාදිවිභාගභින්‌නෙ සක්‌කායෙ පුථුජ්‌ජනස්‌ස සෙක්‌ඛාදිඅරියස්‌ස ච සද්‌ධිං හෙතුනා මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤනවසෙන පවත්‌තිවිභාගානවබොධො සමුට්‌ඨානං, ඉමස්‌ස සුත්‌තස්‌ස යථාවුත්‌තවිභාගාවබොධො පයොජනන්‌ති වුත්‌තොවායමත්‌ථො. වෙනෙය්‍යානඤ්‌හි වුත්‌තප්‌පකාරෙ විසයෙ යථාවුත්‌තානං පුග්‌ගලානං සද්‌ධිං හෙතුනා මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤනානං වසෙන පවත්‌තිවිභාගාවබොධො ඉමං දෙසනං පයොජෙති ‘‘තන්‌නිප්‌ඵාදනපරායං දෙසනා’’ති කත්‌වා. යඤ්‌හි දෙසනාය සාධෙතබ්‌බං ඵලං, තං ආකඞ්‌ඛිතබ්‌බත්‌තා දෙසකං දෙසනාය පයොජෙතීති පයොජනන්‌ති වුච්‌චති. තථා වෙනෙය්‍යානං සබ්‌බසො එකදෙසතො ච මඤ්‌ඤනානං අප්‌පහානං, තත්‌ථ ච ආදීනවාදස්‌සනං, නිරඞ්‌කුසානං මඤ්‌ඤනානං අනෙකාකාරවොහාරස්‌ස සක්‌කායෙ පවත්‌තිවිසෙසස්‌ස අජානනං, තත්‌ථ ච පහීනමඤ්‌ඤනානං පටිපත්‌තියා අජානනං, තණ්‌හාමුඛෙන පච්‌චයාකාරස්‌ස ච අනවබොධොති එවමාදීනි ච පයොජනානි ඉධ වෙදිතබ්‌බානි.

    Apica veneyyānaṃ pathavīādibhūtādivibhāgabhinne sakkāye puthujjanassa sekkhādiariyassa ca saddhiṃ hetunā maññanāmaññanavasena pavattivibhāgānavabodho samuṭṭhānaṃ, imassa suttassa yathāvuttavibhāgāvabodho payojananti vuttovāyamattho. Veneyyānañhi vuttappakāre visaye yathāvuttānaṃ puggalānaṃ saddhiṃ hetunā maññanāmaññanānaṃ vasena pavattivibhāgāvabodho imaṃ desanaṃ payojeti ‘‘tannipphādanaparāyaṃ desanā’’ti katvā. Yañhi desanāya sādhetabbaṃ phalaṃ, taṃ ākaṅkhitabbattā desakaṃ desanāya payojetīti payojananti vuccati. Tathā veneyyānaṃ sabbaso ekadesato ca maññanānaṃ appahānaṃ, tattha ca ādīnavādassanaṃ, niraṅkusānaṃ maññanānaṃ anekākāravohārassa sakkāye pavattivisesassa ajānanaṃ, tattha ca pahīnamaññanānaṃ paṭipattiyā ajānanaṃ, taṇhāmukhena paccayākārassa ca anavabodhoti evamādīni ca payojanāni idha veditabbāni.

    භූමිත්‌තයපරියාපන්‌නෙසු අසඞ්‌ඛාතධම්‌මවිප්‌පකතපරිඤ්‌ඤාදිකිච්‌චසඞ්‌ඛාතධම්‌මානං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස ච පටිපත්‌තිං අජානන්‌තා අසද්‌ධම්‌මස්‌සවනධාරණපරිචයමනසිකාරපරා සද්‌ධම්‌මස්‌සවන-ධාරණපරිචයපටිවෙධවිමුඛා ච වෙනෙය්‍යා ඉමිස්‌සා දෙසනාය භාජනං. පිණ්‌ඩත්‌ථා පන ‘‘අස්‌සුතවා’’තිආදිනා අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අකුසලමූල-සමායොගො ඔලීයනාතිධාවනාපරිග්‌ගහො උපායවිනිබද්‌ධානුබ්‍රූහනා මිච්‌ඡාභිනිවෙසසමන්‌නාගමො අවිජ්‌ජාතණ්‌හා-පරිසුද්‌ධි වට්‌ටත්‌තයානුපරමො ආසවොඝයොගගන්‌ථාගතිතණ්‌හුප්‌පාදුපාදානාවියොගො චෙතොඛිල-චෙතොවිනිබද්‌ධඅභිනන්‌දන-නීවරණසඞ්‌ගානතික්‌කමො විවාදමූලාපරිච්‌චාගො අනුසයානුපච්‌ඡෙදො මිච්‌ඡත්‌තානතිවත්‌තනං තණ්‌හාමූලධම්‌මසන්‌නිස්‌සයතා අකුසලකම්‌මපථානුයොගො සබ්‌බකිලෙස-පරිළාහසාරද්‌ධකායචිත්‌තතාති එවමාදයො දීපිතා හොන්‌ති. ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’තිආදිනා තණ්‌හාවිචරිතනිද්‌දෙසො මානජප්‌පනා විපරියෙසාභිනිවෙසො සංකිලෙසො සක්‌කායපරිග්‌ගහො බාලලක්‌ඛණාපදෙසො වඞ්‌කත්‌තයවිභාවනානුයොගො බහුකාරපටිපක්‌ඛදීපනා තිවිධනිස්‌සයසංසූචනා ආසවක්‌ඛයකථනන්‌ති එවමාදයො දීපිතා හොන්‌ති.

    Bhūmittayapariyāpannesu asaṅkhātadhammavippakatapariññādikiccasaṅkhātadhammānaṃ sammāsambuddhassa ca paṭipattiṃ ajānantā asaddhammassavanadhāraṇaparicayamanasikāraparā saddhammassavana-dhāraṇaparicayapaṭivedhavimukhā ca veneyyā imissā desanāya bhājanaṃ. Piṇḍatthā pana ‘‘assutavā’’tiādinā ayonisomanasikārabahulīkāro akusalamūla-samāyogo olīyanātidhāvanāpariggaho upāyavinibaddhānubrūhanā micchābhinivesasamannāgamo avijjātaṇhā-parisuddhi vaṭṭattayānuparamo āsavoghayogaganthāgatitaṇhuppādupādānāviyogo cetokhila-cetovinibaddhaabhinandana-nīvaraṇasaṅgānatikkamo vivādamūlāpariccāgo anusayānupacchedo micchattānativattanaṃ taṇhāmūladhammasannissayatā akusalakammapathānuyogo sabbakilesa-pariḷāhasāraddhakāyacittatāti evamādayo dīpitā honti. ‘‘Pathaviṃ pathavito sañjānātī’’tiādinā taṇhāvicaritaniddeso mānajappanā vipariyesābhiniveso saṃkileso sakkāyapariggaho bālalakkhaṇāpadeso vaṅkattayavibhāvanānuyogo bahukārapaṭipakkhadīpanā tividhanissayasaṃsūcanā āsavakkhayakathananti evamādayo dīpitā honti.

    සොළසහාරවණ්‌ණනා

    Soḷasahāravaṇṇanā

    1. දෙසනාහාරවණ්‌ණනා

    1. Desanāhāravaṇṇanā

    තත්‌ථ යෙ උපාදානක්‌ඛන්‌ධධම්‌මෙ උපාදාය පථවීආදිභූතාදිභෙදා පඤ්‌ඤත්‌ති, තෙ පඤ්‌ඤත්‌තිපටිපාදනභාවෙන ජාතිජරාමරණවිසෙසනදුක්‌ඛපරියායෙන ච වුත්‌තා තණ්‌හාවජ්‌ජා තෙභූමකධම්‌මා දුක්‌ඛසච්‌චං. මඤ්‌ඤනාභිනන්‌දනනන්‌දීපරියායෙහි වුත්‌තා තණ්‌හා සමුදයසච්‌චං. අයං තාව සුත්‌තන්‌තනයො. අභිධම්‌මනයෙ පන යථාවුත්‌තතණ්‌හාය සද්‌ධිං ‘‘අස්‌සුතවා’’තිආදිනා දීපිතා අවිජ්‌ජාදයො, මඤ්‌ඤනාපරියායෙන ගහිතා මානදිට්‌ඨියො, භවපදෙන ගහිතො කම්‌මභවො චාති සබ්‌බෙපි කිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරා සමුදයසච්‌චං. උභින්‌නං අප්‌පවත්‌ති නිරොධසච්‌චං. අරියධම්‌මග්‌ගහණෙන, පරිඤ්‌ඤාභික්‌ඛුසෙක්‌ඛාභිඤ්‌ඤාගහණෙහි, රාගාදිඛයවචනෙහි, සම්‌මාසම්‌බොධිගහණෙන ච මග්‌ගසච්‌චං. කෙචි පන තණ්‌හාක්‌ඛයාදිවචනෙහි නිරොධසච්‌චං උද්‌ධරන්‌ති, තං අට්‌ඨකථාය විරුජ්‌ඣති තත්‌ථ තණ්‌හාක්‌ඛයාදීනං මග්‌ගකිච්‌චභාවස්‌ස උද්‌ධටත්‌තා.

    Tattha ye upādānakkhandhadhamme upādāya pathavīādibhūtādibhedā paññatti, te paññattipaṭipādanabhāvena jātijarāmaraṇavisesanadukkhapariyāyena ca vuttā taṇhāvajjā tebhūmakadhammā dukkhasaccaṃ. Maññanābhinandananandīpariyāyehi vuttā taṇhā samudayasaccaṃ. Ayaṃ tāva suttantanayo. Abhidhammanaye pana yathāvuttataṇhāya saddhiṃ ‘‘assutavā’’tiādinā dīpitā avijjādayo, maññanāpariyāyena gahitā mānadiṭṭhiyo, bhavapadena gahito kammabhavo cāti sabbepi kilesābhisaṅkhārā samudayasaccaṃ. Ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Ariyadhammaggahaṇena, pariññābhikkhusekkhābhiññāgahaṇehi, rāgādikhayavacanehi, sammāsambodhigahaṇena ca maggasaccaṃ. Keci pana taṇhākkhayādivacanehi nirodhasaccaṃ uddharanti, taṃ aṭṭhakathāya virujjhati tattha taṇhākkhayādīnaṃ maggakiccabhāvassa uddhaṭattā.

    තත්‌ථ සමුදයෙන අස්‌සාදො, දුක්‌ඛෙන ආදීනවො, මග්‌ගනිරොධෙහි නිස්‌සරණං, තෙසං භික්‌ඛූනං මානභඤ්‌ජනං ඵලං, තථා ‘‘යථාවුත්‌තවිභාගාවබොධො’’තිආදිනා වුත්‌තං පයොජනඤ්‌ච. තස්‌ස නිප්‌ඵත්‌තිකාරණත්‌තා දෙසනාය විචිත්‌තතා චතුන්‌නං පුග්‌ගලානං යාථාවතො සභාවූපධාරණඤ්‌ච උපායො , පථවීආදීසු පුථුජ්‌ජනාදීනං පවත්‌තිදස්‌සනාපදෙසෙන පථවීආදයො එකන්‌තතො පරිජානිතබ්‌බා, මඤ්‌ඤනා ච පහාතබ්‌බාති අයමෙත්‌ථ භගවතො ආණත්‌තීති. අයං දෙසනාහාරො.

    Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, tesaṃ bhikkhūnaṃ mānabhañjanaṃ phalaṃ, tathā ‘‘yathāvuttavibhāgāvabodho’’tiādinā vuttaṃ payojanañca. Tassa nipphattikāraṇattā desanāya vicittatā catunnaṃ puggalānaṃ yāthāvato sabhāvūpadhāraṇañca upāyo, pathavīādīsu puthujjanādīnaṃ pavattidassanāpadesena pathavīādayo ekantato parijānitabbā, maññanā ca pahātabbāti ayamettha bhagavato āṇattīti. Ayaṃ desanāhāro.

    2. විචයහාරවණ්‌ණනා

    2. Vicayahāravaṇṇanā

    මඤ්‌ඤනානං සක්‌කායස්‌ස අවිසෙසහෙතුභාවතො, කස්‌සචිපි තත්‌ථ අසෙසිතබ්‌බතො ච සබ්‌බගහණං, සභාවධාරණතො නිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවතො ච ධම්‌මග්‌ගහණං, පතිට්‌ඨාභාවතො ආවෙණිකහෙතුභාවතො ච මූලග්‌ගහණං, කාරණභාවතො දෙසනත්‌ථසම්‌භවතො ච පරියායග්‌ගහණං, සම්‌මුඛභාවතො සම්‌පදානත්‌ථසම්‌භවතො ච ‘‘වො’’ති වචනං, තථාරූපගුණයොගතො අභිමුඛීකරණතො ච ‘‘භික්‌ඛවෙ’’ති ආලපනං. දෙසෙතුං සමත්‌ථභාවතො තෙසං සතුප්‌පාදනත්‌ථඤ්‌ච ‘‘දෙසෙස්‌සාමී’’ති පටිජානනං, දෙසෙතබ්‌බතාය පටිඤ්‌ඤාතභාවතො, යථාපටිඤ්‌ඤඤ්‌ච දෙසනතො ‘‘ත’’න්‌ති පච්‌චාමසනං, සොතබ්‌බභාවතො, සවනත්‌ථස්‌ස ච එකන්‌තෙන නිප්‌ඵාදනතො ‘‘සුණාථා’’ති වුත්‌තං. සක්‌කාතබ්‌බතො, සක්‌කච්‌චකිරියාය එව ච තදත්‌ථසිද්‌ධිතො ‘‘සාධුක’’න්‌ති වුත්‌තං. ධම්‌මස්‌ස මනසිකරණීයතො තදධීනත්‌තා ච සබ්‌බසම්‌පත්‌තීනං ‘‘මනසි කරොථා’’ති වුත්‌තං යථාපරිඤ්‌ඤාතාය දෙසනාය පරිබ්‍යත්‌තභාවතො විත්‌ථාරත්‌ථසම්‌භවතො ච ‘‘භාසිස්‌සාමී’’ති වුත්‌තං. භගවතො සදෙවකෙන ලොකෙන සිරසා සම්‌පටිච්‌ඡිතබ්‌බවචනත්‌තා, තස්‌ස ච යථාධිප්‌පෙතත්‌ථසාධනතො ‘‘එව’’න්‌ති වුත්‌තං. සත්‌ථු උත්‌තමගාරවට්‌ඨානභාවතො, තත්‌ථ ච ගාරවස්‌ස උළාරපුඤ්‌ඤභාවතො ‘‘භන්‌තෙ’’ති වුත්‌තං. භික්‌ඛූනං තථාකිරියාය නිච්‌ඡිතභාවතො වචනාලඞ්‌කාරතො ච ‘‘ඛො’’ති වුත්‌තං. සවනස්‌ස පටිජානිතබ්‌බතො, තථා තෙහි පටිපන්‌නත්‌තා ච ‘‘පච්‌චස්‌සොසු’’න්‌ති වුත්‌තං පච්‌චක්‌ඛභාවතො, සකලස්‌සපි එකජ්‌ඣං කරණතො ‘‘එත’’න්‌ති වුත්‌තං.

    Maññanānaṃ sakkāyassa avisesahetubhāvato, kassacipi tattha asesitabbato ca sabbagahaṇaṃ, sabhāvadhāraṇato nissattanijjīvato ca dhammaggahaṇaṃ, patiṭṭhābhāvato āveṇikahetubhāvato ca mūlaggahaṇaṃ, kāraṇabhāvato desanatthasambhavato ca pariyāyaggahaṇaṃ, sammukhabhāvato sampadānatthasambhavato ca ‘‘vo’’ti vacanaṃ, tathārūpaguṇayogato abhimukhīkaraṇato ca ‘‘bhikkhave’’ti ālapanaṃ. Desetuṃ samatthabhāvato tesaṃ satuppādanatthañca ‘‘desessāmī’’ti paṭijānanaṃ, desetabbatāya paṭiññātabhāvato, yathāpaṭiññañca desanato ‘‘ta’’nti paccāmasanaṃ, sotabbabhāvato, savanatthassa ca ekantena nipphādanato ‘‘suṇāthā’’ti vuttaṃ. Sakkātabbato, sakkaccakiriyāya eva ca tadatthasiddhito ‘‘sādhuka’’nti vuttaṃ. Dhammassa manasikaraṇīyato tadadhīnattā ca sabbasampattīnaṃ ‘‘manasi karothā’’ti vuttaṃ yathāpariññātāya desanāya paribyattabhāvato vitthāratthasambhavato ca ‘‘bhāsissāmī’’ti vuttaṃ. Bhagavato sadevakena lokena sirasā sampaṭicchitabbavacanattā, tassa ca yathādhippetatthasādhanato ‘‘eva’’nti vuttaṃ. Satthu uttamagāravaṭṭhānabhāvato, tattha ca gāravassa uḷārapuññabhāvato ‘‘bhante’’ti vuttaṃ. Bhikkhūnaṃ tathākiriyāya nicchitabhāvato vacanālaṅkārato ca ‘‘kho’’ti vuttaṃ. Savanassa paṭijānitabbato, tathā tehi paṭipannattā ca ‘‘paccassosu’’nti vuttaṃ paccakkhabhāvato, sakalassapi ekajjhaṃ karaṇato ‘‘eta’’nti vuttaṃ.

    වුච්‌චමානස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස ලොකපරියාපන්‌නත්‌තා ලොකාධාරත්‌තා ච ලොකං උපාදාය ‘‘ඉධා’’ති වුත්‌තං. පටිවෙධබාහුසච්‌චාභාවතො පරියත්‌තිබාහුසච්‌චාභාවතො ච ‘‘අස්‌සුතවා’’ති වුත්‌තං. පුථූසු, පුථු වා ජනභාවතො ‘‘පුථුජ්‌ජනො’’ති වුත්‌තං. අනරියධම්‌මවිරහතො අරියධම්‌මසමන්‌නාගමතො ච ‘‘අරියාන’’න්‌ති වුත්‌තං. අරියභාවකරාය පටිපත්‌තියා අභාවතො, තත්‌ථ කොසල්‌ලදමථාභාවතො ‘‘අරියානං අදස්‌සාවී’’තිආදි වුත්‌තං. අසන්‌තධම්‌මස්‌සවනතො සන්‌තධම්‌මසමන්‌නාගමතො සබ්‌භි පාසංසියතො ච ‘‘සප්‌පුරිසාන’’න්‌ති වුත්‌තං. සප්‌පුරිසභාවකරාය පටිපත්‌තියා අභාවතො, තත්‌ථ ච කොසල්‌ලදමථාභාවතො ‘‘සප්‌පුරිසානං අදස්‌සාවී’’තිආදි වුත්‌තං. පථවීවත්‌ථුකානං මඤ්‌ඤනානං, උපරි වුච්‌චමානානඤ්‌චමඤ්‌ඤනානං මූලකත්‌තා පපඤ්‌චසඞ්‌ඛානං ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’ති වුත්‌තං. අන්‌ධපුථුජ්‌ජනස්‌ස අහංකාර-මමංකාරානං කත්‌ථචිපි අප්‌පහීනත්‌තා ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’තිආදි වුත්‌තං.

    Vuccamānassa puggalassa lokapariyāpannattā lokādhārattā ca lokaṃ upādāya ‘‘idhā’’ti vuttaṃ. Paṭivedhabāhusaccābhāvato pariyattibāhusaccābhāvato ca ‘‘assutavā’’ti vuttaṃ. Puthūsu, puthu vā janabhāvato ‘‘puthujjano’’ti vuttaṃ. Anariyadhammavirahato ariyadhammasamannāgamato ca ‘‘ariyāna’’nti vuttaṃ. Ariyabhāvakarāya paṭipattiyā abhāvato, tattha kosalladamathābhāvato ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’tiādi vuttaṃ. Asantadhammassavanato santadhammasamannāgamato sabbhi pāsaṃsiyato ca ‘‘sappurisāna’’nti vuttaṃ. Sappurisabhāvakarāya paṭipattiyā abhāvato, tattha ca kosalladamathābhāvato ‘‘sappurisānaṃ adassāvī’’tiādi vuttaṃ. Pathavīvatthukānaṃ maññanānaṃ, upari vuccamānānañcamaññanānaṃ mūlakattā papañcasaṅkhānaṃ ‘‘pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti vuttaṃ. Andhaputhujjanassa ahaṃkāra-mamaṃkārānaṃ katthacipi appahīnattā ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādi vuttaṃ.

    පුබ්‌බෙ අග්‌ගහිතත්‌තා, සාමඤ්‌ඤතො ච ගය්‌හමානත්‌තා, පුග්‌ගලස්‌ස පථවීආදිආරම්‌මණසභාගතාය ලබ්‌භමානත්‌තා ච ‘‘යොපී’’ති වුත්‌තං. ‘‘යො’’ති අනියමෙන ගහිතස්‌ස නියමෙතබ්‌බතො පටිනිද්‌දිසිතබ්‌බතො ච; ‘‘සො’’ති වුත්‌තං සාතිසයං සංසාරෙ භයස්‌ස ඉක්‌ඛනතො කිලෙසභෙදනසම්‌භවතො ච ‘‘භික්‌ඛූ’’ති වුත්‌තං. සික්‌ඛාහි සමන්‌නාගමතො සෙක්‌ඛධම්‌මපටිලාභතො ච ‘‘සෙක්‌ඛො’’ති වුත්‌තං. මනසා ලද්‌ධබ්‌බස්‌ස අරහත්‌තස්‌ස අනධිගතත්‌තා අධිගමනීයතො ච ‘‘අප්‌පත්‌තමානසො’’ති වුත්‌තං. අපරෙන අනුත්‌තරණීයතො, පරං අනුච්‌ඡවිකභාවෙන උත්‌තරිත්‌වා ඨිතත්‌තා ච ‘‘අනුත්‌තර’’න්‌ති වුත්‌තං. යොගෙන භාවනාය කාමයොගාදිතො ච ඛෙමං සිවං අනුපද්‌දවන්‌ති ‘‘යොගක්‌ඛෙම’’න්‌ති වුත්‌තං. ඡන්‌දප්‌පවත්‌තියා උස්‌සුක්‌කාපත්‌තියා ච ‘‘පත්‌ථයමානො’’ති වුත්‌තං. තදත්‌ථස්‌ස සබ්‌බසො සබ්‌බඉරියාපථවිහාරස්‌ස සමථවිපස්‌සනාවිහාරස්‌ස දිබ්‌බවිහාරස්‌ස ච වසෙන ‘‘විහරතී’’ති වුත්‌තං. සෙක්‌ඛස්‌ස සබ්‌බසො අභිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවඤ්‌චෙව පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවඤ්‌ච ඤාණෙන අභිභවිත්‌වා ජානනතො ‘‘අභිජානාතී’’ති වුත්‌තං. සෙක්‌ඛස්‌ස සබ්‌බසො අප්‌පහීනමඤ්‌ඤනතාය අභාවතො ‘‘මා මඤ්‌ඤී’’ති වුත්‌තං. සෙසං වුත්‌තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්‌බං. ඉමිනා නයෙන ඉතො පරං සබ්‌බපදෙසු විනිච්‌ඡයො කාතබ්‌බො. සක්‌කා හි අට්‌ඨකථං තස්‌සා ලීනත්‌ථවණ්‌ණනඤ්‌ච අනුගන්‌ත්‌වා අයමත්‌ථො විඤ්‌ඤූහි විභාවෙතුන්‌ති අතිවිත්‌ථාරභයෙන න විත්‌ථාරයිම්‌හ. ඉති අනුපදවිචයතො විචයො හාරො.

    Pubbe aggahitattā, sāmaññato ca gayhamānattā, puggalassa pathavīādiārammaṇasabhāgatāya labbhamānattā ca ‘‘yopī’’ti vuttaṃ. ‘‘Yo’’ti aniyamena gahitassa niyametabbato paṭiniddisitabbato ca; ‘‘so’’ti vuttaṃ sātisayaṃ saṃsāre bhayassa ikkhanato kilesabhedanasambhavato ca ‘‘bhikkhū’’ti vuttaṃ. Sikkhāhi samannāgamato sekkhadhammapaṭilābhato ca ‘‘sekkho’’ti vuttaṃ. Manasā laddhabbassa arahattassa anadhigatattā adhigamanīyato ca ‘‘appattamānaso’’ti vuttaṃ. Aparena anuttaraṇīyato, paraṃ anucchavikabhāvena uttaritvā ṭhitattā ca ‘‘anuttara’’nti vuttaṃ. Yogena bhāvanāya kāmayogādito ca khemaṃ sivaṃ anupaddavanti ‘‘yogakkhema’’nti vuttaṃ. Chandappavattiyā ussukkāpattiyā ca ‘‘patthayamāno’’ti vuttaṃ. Tadatthassa sabbaso sabbairiyāpathavihārassa samathavipassanāvihārassa dibbavihārassa ca vasena ‘‘viharatī’’ti vuttaṃ. Sekkhassa sabbaso abhiññeyyabhāvañceva pariññeyyabhāvañca ñāṇena abhibhavitvā jānanato ‘‘abhijānātī’’ti vuttaṃ. Sekkhassa sabbaso appahīnamaññanatāya abhāvato ‘‘mā maññī’’ti vuttaṃ. Sesaṃ vuttanayānusārena veditabbaṃ. Iminā nayena ito paraṃ sabbapadesu vinicchayo kātabbo. Sakkā hi aṭṭhakathaṃ tassā līnatthavaṇṇanañca anugantvā ayamattho viññūhi vibhāvetunti ativitthārabhayena na vitthārayimha. Iti anupadavicayato vicayo hāro.

    3. යුත්‌තිහාරවණ්‌ණනා

    3. Yuttihāravaṇṇanā

    සක්‌කායස්‌ස සබ්‌බමඤ්‌ඤනානං මූලභාවො යුජ්‌ජති පරිකප්‌පමත්‌තකත්‌තා ලොකවිචිත්‌තස්‌ස. බ්‍යාහුසච්‌චද්‌වයරහිතස්‌ස අන්‌ධපුථුජ්‌ජනභාවො යුජ්‌ජති පුථුකිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරජනනාදිසභාවත්‌තා. යථාවුත්‌තපුථුජ්‌ජනස්‌ස වා වුත්‌තප්‌පකාරබාහුසච්‌චාභාවො යුජ්‌ජති තස්‌මිං සති සබ්‌භාවතො. තත්‌ථ අස්‌සුතවතො පුථුජ්‌ජනස්‌ස අරියානං සප්‌පුරිසානඤ්‌ච අදස්‌සාවිතාදි යුජ්‌ජති අරියකරධම්‌මානං අරියභාවස්‌ස ච තෙන අදිට්‌ඨත්‌තා අප්‌පටිපන්‌නත්‌තා ච තථා තස්‌ස පථවියා ‘‘අහං පථවී, මම පථවී, පරො පථවී’’ති සඤ්‌ජානනං යුජ්‌ජති අහංකාරමමංකාරානං සබ්‌බෙන සබ්‌බං අප්‌පහීනත්‌තා. තථා සඤ්‌ජානතො චස්‌ස පථවිං කම්‌මාදිකරණාදිවසෙන ගහෙත්‌වා නානප්‌පකාරතො මඤ්‌ඤනාපවත්‌ති යුජ්‌ජති සඤ්‌ඤානිදානත්‌තා පපඤ්‌චසඞ්‌ඛානං. යො මඤ්‌ඤති, තස්‌ස අපරිඤ්‌ඤාතවත්‌ථුකතා යුජ්‌ජති පරිඤ්‌ඤාය විනා මඤ්‌ඤනාපහානාභාවතො. ‘‘ආපං ආපතො සඤ්‌ජානාතී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. අපරියොසිතසික්‌ඛස්‌ස අප්‌පත්‌තමානසතා යුජ්‌ජති කතකිච්‌චතාභාවතො. සෙක්‌ඛස්‌ස සතො යොගක්‌ඛෙමපත්‌ථනා යුජ්‌ජති තදධිමුත්‌තභාවතො. තථා තස්‌ස පථවියා අභිජානනා යුජ්‌ජති පරිඤ්‌ඤාපහානෙසු මත්‌තසො කාරිභාවතො. තතො එව චස්‌ස ‘‘මා මඤ්‌ඤී’’ති වත්‌තබ්‌බතා යුජ්‌ජති වත්‌ථුපරිඤ්‌ඤාය විය මඤ්‌ඤනාපහානස්‌සපි විප්‌පකතභාවතො. සෙක්‌ඛස්‌ස පථවියා පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතා යුජ්‌ජති පරිඤ්‌ඤාතුං සක්‌කුණෙය්‍යත්‌තා සබ්‌බසො අපරිඤ්‌ඤාතත්‌තා ච. ‘‘ආපං ආපතො’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. අරහත්‌තාදියුත්‌තස්‌ස පථවියාදීනං අභිජානනා මඤ්‌ඤනාභාවො ච යුජ්‌ජති සඞ්‌ඛාතධම්‌මත්‌තා, සබ්‌බසො කිලෙසානං පහීනත්‌තා, තතො එව චස්‌ස වීතරාගාදිභාවො තතො සම්‌මදෙව ච පටිච්‌චසමුප්‌පාදස්‌ස පටිවිද්‌ධතාති. අයං යුත්‌තිහාරො.

    Sakkāyassa sabbamaññanānaṃ mūlabhāvo yujjati parikappamattakattā lokavicittassa. Byāhusaccadvayarahitassa andhaputhujjanabhāvo yujjati puthukilesābhisaṅkhārajananādisabhāvattā. Yathāvuttaputhujjanassa vā vuttappakārabāhusaccābhāvo yujjati tasmiṃ sati sabbhāvato. Tattha assutavato puthujjanassa ariyānaṃ sappurisānañca adassāvitādi yujjati ariyakaradhammānaṃ ariyabhāvassa ca tena adiṭṭhattā appaṭipannattā ca tathā tassa pathaviyā ‘‘ahaṃ pathavī, mama pathavī, paro pathavī’’ti sañjānanaṃ yujjati ahaṃkāramamaṃkārānaṃ sabbena sabbaṃ appahīnattā. Tathā sañjānato cassa pathaviṃ kammādikaraṇādivasena gahetvā nānappakārato maññanāpavatti yujjati saññānidānattā papañcasaṅkhānaṃ. Yo maññati, tassa apariññātavatthukatā yujjati pariññāya vinā maññanāpahānābhāvato. ‘‘Āpaṃ āpato sañjānātī’’tiādīsupi eseva nayo. Apariyositasikkhassa appattamānasatā yujjati katakiccatābhāvato. Sekkhassa sato yogakkhemapatthanā yujjati tadadhimuttabhāvato. Tathā tassa pathaviyā abhijānanā yujjati pariññāpahānesu mattaso kāribhāvato. Tato eva cassa ‘‘mā maññī’’ti vattabbatā yujjati vatthupariññāya viya maññanāpahānassapi vippakatabhāvato. Sekkhassa pathaviyā pariññeyyatā yujjati pariññātuṃ sakkuṇeyyattā sabbaso apariññātattā ca. ‘‘Āpaṃ āpato’’tiādīsupi eseva nayo. Arahattādiyuttassa pathaviyādīnaṃ abhijānanā maññanābhāvo ca yujjati saṅkhātadhammattā, sabbaso kilesānaṃ pahīnattā, tato eva cassa vītarāgādibhāvo tato sammadeva ca paṭiccasamuppādassa paṭividdhatāti. Ayaṃ yuttihāro.

    4. පදට්‌ඨානහාරවණ්‌ණනා

    4. Padaṭṭhānahāravaṇṇanā

    කිස්‌සොපි මඤ්‌ඤනා සක්‌කායස්‌ස පදට්‌ඨානං, මඤ්‌ඤනානං අයොනිසොමනසිකාරො පදට්‌ඨානං, සුතද්‌වයවිරහො අන්‌ධපුථුජ්‌ජනභාවස්‌ස පදට්‌ඨානං, සො අරියානං අදස්‌සාවිතාය පදට්‌ඨානං, සා අරියධම්‌මස්‌ස අකොවිදතාය පදට්‌ඨානං, සා අරියධම්‌මෙ අවිනීතතාය පදට්‌ඨානං. ‘‘සප්‌පුරිසානං අදස්‌සාවී’’ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො. සඤ්‌ඤාවිපල්‌ලාසො මඤ්‌ඤනානං පදට්‌ඨානං. සඤ්‌ඤානිදානා හි පපඤ්‌චසඞ්‌ඛාති. මඤ්‌ඤනාසු ච තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා ඉතරමඤ්‌ඤනානං පදට්‌ඨානං ‘‘තණ්‌හාගතානං පරිතස්‌සිතවිප්‌ඵන්‌දිත’’න්‌ති, (දී. නි. 1.105-109) ‘‘තණ්‌හාපච්‌චයා උපාදාන’’න්‌ති (ම. නි. 3.126; මහාව. 1) ච වචනතො, තණ්‌හාගතස්‌සෙව ච ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මි’’න්‌තිආදිනා මානජප්‌පනාසබ්‌භාවතා. සබ්‌බාපි වා මඤ්‌ඤනා සබ්‌බාසං මඤ්‌ඤනානං පදට්‌ඨානං . ‘‘උපාදානපච්‌චයා තණ්‌හා’’ති හි වචනතො දිට්‌ඨිපි තණ්‌හාය පදට්‌ඨානං. ‘‘අහමස්‌මි බ්‍රහ්‌මා මහාබ්‍රහ්‌මා’’ති (දී. නි. 1.42; 3.39) ආදිවචනතො මානොපි දිට්‌ඨියා පදට්‌ඨානං. තථා ‘‘අස්‌මීති සති ඉත්‌ථංස්‌මීති හොති, එවංස්‌මීති හොති, අඤ්‌ඤථාස්‌මීති හොතී’’තිආදිවචනතො මානස්‌සපි තණ්‌හාය පදට්‌ඨානතා ලබ්‌භතෙව. සෙක්‌ඛා ධම්‌මා සප්‌පදෙසතො මඤ්‌ඤනාපහානස්‌ස පදට්‌ඨානං. අසෙක්‌ඛා නිප්‌පදෙසතො මඤ්‌ඤනාපහානස්‌ස පදට්‌ඨානං. කම්‌මභවො ච ජාතියා පදට්‌ඨානං. ජාති ජරාමරණස්‌ස පදට්‌ඨානං. පච්‌චයාකාරස්‌ස යථාභූතාවබොධො සම්‌මාසම්‌බොධියා පදට්‌ඨානන්‌ති. අයං පදට්‌ඨානො හාරො.

    Kissopi maññanā sakkāyassa padaṭṭhānaṃ, maññanānaṃ ayonisomanasikāro padaṭṭhānaṃ, sutadvayaviraho andhaputhujjanabhāvassa padaṭṭhānaṃ, so ariyānaṃ adassāvitāya padaṭṭhānaṃ, sā ariyadhammassa akovidatāya padaṭṭhānaṃ, sā ariyadhamme avinītatāya padaṭṭhānaṃ. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’ti etthāpi eseva nayo. Saññāvipallāso maññanānaṃ padaṭṭhānaṃ. Saññānidānā hi papañcasaṅkhāti. Maññanāsu ca taṇhāmaññanā itaramaññanānaṃ padaṭṭhānaṃ ‘‘taṇhāgatānaṃ paritassitavipphandita’’nti, (dī. ni. 1.105-109) ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti (ma. ni. 3.126; mahāva. 1) ca vacanato, taṇhāgatasseva ca ‘‘seyyohamasmi’’ntiādinā mānajappanāsabbhāvatā. Sabbāpi vā maññanā sabbāsaṃ maññanānaṃ padaṭṭhānaṃ . ‘‘Upādānapaccayā taṇhā’’ti hi vacanato diṭṭhipi taṇhāya padaṭṭhānaṃ. ‘‘Ahamasmi brahmā mahābrahmā’’ti (dī. ni. 1.42; 3.39) ādivacanato mānopi diṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Tathā ‘‘asmīti sati itthaṃsmīti hoti, evaṃsmīti hoti, aññathāsmīti hotī’’tiādivacanato mānassapi taṇhāya padaṭṭhānatā labbhateva. Sekkhā dhammā sappadesato maññanāpahānassa padaṭṭhānaṃ. Asekkhā nippadesato maññanāpahānassa padaṭṭhānaṃ. Kammabhavo ca jātiyā padaṭṭhānaṃ. Jāti jarāmaraṇassa padaṭṭhānaṃ. Paccayākārassa yathābhūtāvabodho sammāsambodhiyā padaṭṭhānanti. Ayaṃ padaṭṭhāno hāro.

    5. ලක්‌ඛණහාරවණ්‌ණනා

    5. Lakkhaṇahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ මූලග්‌ගහණෙන මූලපරියායග්‌ගහණෙන වා යථා තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො ගය්‌හන්‌ති, එවං දොසමොහාදීනම්‌පි සක්‌කායමූලධම්‌මානං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො සක්‌කායස්‌ස මූලභාවෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. ‘‘අස්‌සුතවා’’ති ඉමිනා යථා තස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස පරියත්‌තිපටිවෙධසද්‌ධම්‌මානං අභාවො ගය්‌හති, එවං පටිපත්‌තිසද්‌ධම්‌මස්‌සපි අභාවො ගය්‌හති සද්‌ධම්‌මභාවෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. අරියානං අදස්‌සනකාමතාදිලක්‌ඛණා. ‘‘අරියධම්‌මස්‌ස අකොවිදො’’ති ඉමිනා අරියධම්‌මාධිගමස්‌ස විබන්‌ධභූතං අඤ්‌ඤාණං. ‘‘අරියධම්‌මෙ අවිනීතො’’ති ඉමිනා අරියවිනයාභාවො. සො පනත්‌ථතො අරියවිනයෙ අප්‌පටිපත්‌ති එව වාති තීහිපි පදෙහි යථාවුත්‌තවිසයා මිච්‌ඡාදිට්‌ඨි විචිකිච්‌ඡා ච ගහිතාව හොන්‌ති. තග්‌ගහණෙන ච සබ්‌බෙපි අකුසලා ධම්‌මා සඞ්‌ගහිතාව හොන්‌ති සංකිලෙසලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. ‘‘සප්‌පුරිසානං අදස්‌සාවී’’ති එත්‌ථාපි එසෙව නයො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha mūlaggahaṇena mūlapariyāyaggahaṇena vā yathā taṇhāmānadiṭṭhiyo gayhanti, evaṃ dosamohādīnampi sakkāyamūladhammānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo sakkāyassa mūlabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Assutavā’’ti iminā yathā tassa puggalassa pariyattipaṭivedhasaddhammānaṃ abhāvo gayhati, evaṃ paṭipattisaddhammassapi abhāvo gayhati saddhammabhāvena ekalakkhaṇattā. Ariyānaṃ adassanakāmatādilakkhaṇā. ‘‘Ariyadhammassa akovido’’ti iminā ariyadhammādhigamassa vibandhabhūtaṃ aññāṇaṃ. ‘‘Ariyadhamme avinīto’’ti iminā ariyavinayābhāvo. So panatthato ariyavinaye appaṭipatti eva vāti tīhipi padehi yathāvuttavisayā micchādiṭṭhi vicikicchā ca gahitāva honti. Taggahaṇena ca sabbepi akusalā dhammā saṅgahitāva honti saṃkilesalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’ti etthāpi eseva nayo.

    ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’ති ඉදං දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාදීනං සඤ්‌ඤාය කාරණභාවදස්‌සනං. තත්‌ථ යථා සඤ්‌ඤා, එවං විතක්‌කඵස්‌සාවිජ්‌ජාඅයොනිසොමනසිකාරාදයොපි තාසං කාරණන්‌ති අත්‌ථතො තෙසම්‌පෙත්‌ථ සඞ්‌ගහො වුත්‌තො හොති මඤ්‌ඤනානං කාරණභාවෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. ‘‘මඤ්‌ඤතී’’ති ඉමිනා මඤ්‌ඤනාකිච්‌චෙන තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො ගහිතා තාසං කිලෙසසභාවත්‌තා. තග්‌ගහණෙනෙව විචිකිච්‌ඡාදිනම්‌පි සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො කිලෙසලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. තථා තණ්‌හාය හෙතුසභාවත්‌තා තග්‌ගහණෙනෙව අවසිට්‌ඨාකුසලහෙතූනං සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො හෙතුලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. තථා තණ්‌හාදිට්‌ඨීනං ආසවාදිසභාවත්‌තා තග්‌ගහණෙනෙව අවසිට්‌ඨාසවොඝයොගගන්‌ථනීවරණාදීනම්‌පි සඞ්‌ගහො දට්‌ඨබ්‌බො ආසවාදිසභාවත්‌තා එකලක්‌ඛණත්‌තා. තථා ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’තිආදිනා පථවීආදීනං රූපසභාවත්‌තා තබ්‌බිසයානඤ්‌ච මඤ්‌ඤනානං රූපවිසයත්‌තා තග්‌ගහණෙනෙව සකලරූපක්‌ඛන්‌ධවිසයාපි මඤ්‌ඤනා දස්‌සිතා හොන්‌ති රූපවිසයලක්‌ඛණෙන ආසං එකලක්‌ඛණත්‌තා. එවං චක්‌ඛායතනාදිවිසයාපි මඤ්‌ඤනා නිද්‌ධාරෙතබ්‌බා. ‘‘අපරිඤ්‌ඤාත’’න්‌ති පරිඤ්‌ඤාපටික්‌ඛෙපෙන තප්‌පටිබද්‌ධකිලෙසානං පහානපටික්‌ඛෙපොති දට්‌ඨබ්‌බො මග්‌ගකිච්‌චභාවෙන පරිඤ්‌ඤාපහානානං එකලක්‌ඛණත්‌තා. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යථාරහං එකලක්‌ඛණා නිද්‌ධාරෙතබ්‌බාති. අයං ලක්‌ඛණො හාරො.

    ‘‘Pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti idaṃ diṭṭhimaññanādīnaṃ saññāya kāraṇabhāvadassanaṃ. Tattha yathā saññā, evaṃ vitakkaphassāvijjāayonisomanasikārādayopi tāsaṃ kāraṇanti atthato tesampettha saṅgaho vutto hoti maññanānaṃ kāraṇabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Maññatī’’ti iminā maññanākiccena taṇhāmānadiṭṭhiyo gahitā tāsaṃ kilesasabhāvattā. Taggahaṇeneva vicikicchādinampi saṅgaho daṭṭhabbo kilesalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā taṇhāya hetusabhāvattā taggahaṇeneva avasiṭṭhākusalahetūnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo hetulakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā taṇhādiṭṭhīnaṃ āsavādisabhāvattā taggahaṇeneva avasiṭṭhāsavoghayogaganthanīvaraṇādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo āsavādisabhāvattā ekalakkhaṇattā. Tathā ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādinā pathavīādīnaṃ rūpasabhāvattā tabbisayānañca maññanānaṃ rūpavisayattā taggahaṇeneva sakalarūpakkhandhavisayāpi maññanā dassitā honti rūpavisayalakkhaṇena āsaṃ ekalakkhaṇattā. Evaṃ cakkhāyatanādivisayāpi maññanā niddhāretabbā. ‘‘Apariññāta’’nti pariññāpaṭikkhepena tappaṭibaddhakilesānaṃ pahānapaṭikkhepoti daṭṭhabbo maggakiccabhāvena pariññāpahānānaṃ ekalakkhaṇattā. Iminā nayena sesesupi yathārahaṃ ekalakkhaṇā niddhāretabbāti. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

    6. චතුබ්‍යූහහාරවණ්‌ණනා

    6. Catubyūhahāravaṇṇanā

    පථවීආදීසු වත්‌ථූසු බ්‍යඤ්‌ජනච්‌ඡායාය අත්‌ථං ගහෙත්‌වා ධම්‌මගම්‌භීරතං අසල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා අසද්‌ධම්‌මස්‌සවනාදිනා වඤ්‌චිතා හුත්‌වා සද්‌ධම්‌මස්‌සවනධාරණපරිචයමනසිකාරවිමුඛා පථවීආදීසු වත්‌ථූසු පුථුජ්‌ජනසෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛතථාගතානං පටිපත්‌තිවිසෙසං අජානන්‌තා ච වෙනෙය්‍යා ඉමිස්‌සා දෙසනාය නිදානං. තෙ ‘‘කථං නු ඛො යථාවුත්‌තදොසවිනිමුත්‌තා යථාවුත්‌තඤ්‌ච විසෙසං ජානන්‌තා සම්‌මාපටිපත්‌තියා උභයහිතපරායණා සවෙය්‍යු’’න්‌ති අයමෙත්‌ථ භගවතො අධිප්‌පායො. පදනිබ්‌බචනං නිරුත්‌තං, තං ‘‘එව’’න්‌තිආදිනිදානපදානං, ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌තිආදිපාළිපදානඤ්‌ච අට්‌ඨකථායං, තස්‌සා ලීනත්‌ථවණ්‌ණනායඤ්‌චෙව වුත්‌තනයෙන සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා අතිවිත්‌ථාරභයෙන න විත්‌ථාරයිම්‌හ.

    Pathavīādīsu vatthūsu byañjanacchāyāya atthaṃ gahetvā dhammagambhīrataṃ asallakkhetvā asaddhammassavanādinā vañcitā hutvā saddhammassavanadhāraṇaparicayamanasikāravimukhā pathavīādīsu vatthūsu puthujjanasekkhāsekkhatathāgatānaṃ paṭipattivisesaṃ ajānantā ca veneyyā imissā desanāya nidānaṃ. Te ‘‘kathaṃ nu kho yathāvuttadosavinimuttā yathāvuttañca visesaṃ jānantā sammāpaṭipattiyā ubhayahitaparāyaṇā saveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ, ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāyaṃ, tassā līnatthavaṇṇanāyañceva vuttanayena suviññeyyattā ativitthārabhayena na vitthārayimha.

    පදපදත්‌ථදෙසනානික්‌ඛෙපසුත්‌තසන්‌ධිවසෙන පඤ්‌චවිධා සන්‌ධි. තත්‌ථ පදස්‌ස පදන්‌තරෙන සම්‌බන්‌ධො පදසන්‌ධි, තථා පදත්‌ථස්‌ස පදත්‌ථන්‌තරෙන සම්‌බන්‌ධො පදත්‌ථසන්‌ධි, යො ‘‘කිරියාකාරකසම්‌බන්‌ධො’’ති වුච්‌චති. නානානුසන්‌ධිකස්‌ස සුත්‌තස්‌ස තංතංඅනුසන්‌ධීහි සම්‌බන්‌ධො, එකානුසන්‌ධිකස්‌ස පන පුබ්‌බාපරසම්‌බන්‌ධො දෙසනාසන්‌ධි. යා අට්‌ඨකථායං ‘‘පුච්‌ඡානුසන්‌ධි අජ්‌ඣාසයානුසන්‌ධි යථානුසන්‌ධී’’ති තිධා විභත්‌තා. අජ්‌ඣාසයො චෙත්‌ථ අත්‌තජ්‌ඣාසයො පරජ්‌ඣාසයොති ද්‌විධා වෙදිතබ්‌බො. යං පනෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං, තං හෙට්‌ඨා නිදානවණ්‌ණනායං වුත්‌තමෙව. නික්‌ඛෙපසන්‌ධි චතුන්‌නං සුත්‌තනික්‌ඛෙපානං වසෙන වෙදිතබ්‌බො. සුත්‌තසන්‌ධි ඉධ පඨමනික්‌ඛෙපවසෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. කස්‌මා පනෙත්‌ථ මූලපරියායසුත්‌තමෙව පඨමං නික්‌ඛිත්‌තන්‌ති? නායමනුයොගො කත්‌ථචි නප්‌පවත්‌තති, අපිච යස්‌මා මඤ්‌ඤනාමූලකං සක්‌කායං, සබ්‌බමඤ්‌ඤනා ච තත්‌ථ එව අනෙකභෙදභින්‌නා පවත්‌තති, න තස්‌සා සවිසයාය ලෙසමත්‌තම්‌පි සාරං අත්‌ථීති පථවීආදිවිභාගභින්‌නෙසු මඤ්‌ඤනාසු ච සාතිසයං නිබ්‌බෙධවිරාගසඤ්‌ජනනී උපරි සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛතථාගතගුණවිභාවනී ච අයං දෙසනා. සුත්‌තන්‌තදෙසනා ච විසෙසතො දිට්‌ඨිවිනිවෙඨනකථා, තස්‌මා සනිස්‌සයස්‌ස දිට්‌ඨිග්‌ගාහස්‌ස ආදිතො අසාරභාවදීපනං උපරි ච සබ්‌බෙසං අරියානං ගුණවිසෙසවිභාවනමිදං සුත්‌තං පඨමං නික්‌ඛිත්‌තං. කිඤ්‌ච සක්‌කායෙ මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤනාමුඛෙන පවත්‌තිනිවත්‌තීසු ආදීනවානිසංසවිභාවනතො සබ්‌බෙසං පුග්‌ගලානං පටිපත්‌තිවිභාගතො ච ඉදමෙව සුත්‌තං පඨමං නික්‌ඛිත්‌තං.

    Padapadatthadesanānikkhepasuttasandhivasena pañcavidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi, tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi, yo ‘‘kiriyākārakasambandho’’ti vuccati. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa pana pubbāparasambandho desanāsandhi. Yā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pucchānusandhi ajjhāsayānusandhi yathānusandhī’’ti tidhā vibhattā. Ajjhāsayo cettha attajjhāsayo parajjhāsayoti dvidhā veditabbo. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā nidānavaṇṇanāyaṃ vuttameva. Nikkhepasandhi catunnaṃ suttanikkhepānaṃ vasena veditabbo. Suttasandhi idha paṭhamanikkhepavaseneva veditabbo. Kasmā panettha mūlapariyāyasuttameva paṭhamaṃ nikkhittanti? Nāyamanuyogo katthaci nappavattati, apica yasmā maññanāmūlakaṃ sakkāyaṃ, sabbamaññanā ca tattha eva anekabhedabhinnā pavattati, na tassā savisayāya lesamattampi sāraṃ atthīti pathavīādivibhāgabhinnesu maññanāsu ca sātisayaṃ nibbedhavirāgasañjananī upari sekkhāsekkhatathāgataguṇavibhāvanī ca ayaṃ desanā. Suttantadesanā ca visesato diṭṭhiviniveṭhanakathā, tasmā sanissayassa diṭṭhiggāhassa ādito asārabhāvadīpanaṃ upari ca sabbesaṃ ariyānaṃ guṇavisesavibhāvanamidaṃ suttaṃ paṭhamaṃ nikkhittaṃ. Kiñca sakkāye maññanāmaññanāmukhena pavattinivattīsu ādīnavānisaṃsavibhāvanato sabbesaṃ puggalānaṃ paṭipattivibhāgato ca idameva suttaṃ paṭhamaṃ nikkhittaṃ.

    යං පන එකිස්‌සා දෙසනාය දෙසනන්‌තරෙන සද්‌ධිං සංසන්‌දනං, අයම්‌පි දෙසනාසන්‌ධි, සා එවං වෙදිතබ්‌බා. ‘‘අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… නිබ්‌බානං අභිනන්‌දතී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ අවිනීතො මනසිකරණීයෙ ධම්‌මෙ නප්‌පජානාති, අමනසිකරණීයෙ ච ධම්‌මෙ නප්‌පජානාති, සො මනසිකරණීයෙ ධම්‌මෙ අප්‌පජානන්‌තො අමනසිකරණීයෙ ච ධම්‌මෙ අප්‌පජානන්‌තො යෙ ධම්‌මා න මනසිකරණීයා, තෙ ධම්‌මෙ මනසි කරොති…පෙ.… අනුප්‌පන්‌නො වා කාමාසවො උප්‌පජ්‌ජති, උප්‌පන්‌නො වා කාමාසවො පවඩ්‌ඪති. අනුප්‌පන්‌නො වා භවාසවො උප්‌පජ්‌ජති, උප්‌පන්‌නො වා භවාසවො පවඩ්‌ඪති, අනුප්‌පන්‌නො වා අවිජ්‌ජාසවො උප්‌පජ්‌ජති, උප්‌පන්‌නො වා අවිජ්‌ජාසවො පවඩ්‌ඪතී’’ති (ම. නි. 1.17) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති. තථා ‘‘තස්‌සෙතං පාටිකඞ්‌ඛං සුභනිමිත්‌තං මනසි කරිස්‌සති, තස්‌ස සුභනිමිත්‌තස්‌ස මනසිකාරා රාගො චිත්‌තං අනුද්‌ධංසෙස්‌සති, සො සරාගො සදොසො සමොහො සාඞ්‌ගණො සංකිලිට්‌ඨචිත්‌තො කාලං කරිස්‌සතී’’ති (ම. නි. 1.59) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති. තථා ‘‘චක්‌ඛුඤ්‌චාවුසො පටිච්‌ච රූපෙ ච උප්‌පජ්‌ජති චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං, තිණ්‌ණං සඞ්‌ගති ඵස්‌සො, ඵස්‌සපච්‌චයා වෙදනා. යං වෙදෙති තං සඤ්‌ජානාති, යං සඤ්‌ජානාති තං විතක්‌කෙති, යං විතක්‌කෙති තං පපඤ්‌චෙති, යං පපඤ්‌චෙති තතොනිදානං පුරිසං පපඤ්‌චසඤ්‌ඤාසඞ්‌ඛා සමුදාචරන්‌තී’’ති (ම. නි. 1.204) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති. තථා ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, අසුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ අවිනීතො රූපං ‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති. වෙදනං…පෙ.…, සඤ්‌ඤං…පෙ.…, සඞ්‌ඛාරෙ…පෙ.…, විඤ්‌ඤාණං ‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති. යම්‌පි තං දිට්‌ඨං…පෙ.… යම්‌පි තං දිට්‌ඨිට්‌ඨානං, සො ලොකො සො අත්‌තා සො පෙච්‌ච භවිස්‌සාමි නිච්‌චො ධුවො සස්‌සතො අවිපරිණාමධම්‌මො සස්‌සතිසමං තථෙව ඨස්‌සාමීති, තම්‌පි ‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සතී’’ති (ම. නි. 1.241) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති.

    Yaṃ pana ekissā desanāya desanantarena saddhiṃ saṃsandanaṃ, ayampi desanāsandhi, sā evaṃ veditabbā. ‘‘Assutavā puthujjano…pe… nibbānaṃ abhinandatī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Idha, bhikkhave, assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto manasikaraṇīye dhamme nappajānāti, amanasikaraṇīye ca dhamme nappajānāti, so manasikaraṇīye dhamme appajānanto amanasikaraṇīye ca dhamme appajānanto ye dhammā na manasikaraṇīyā, te dhamme manasi karoti…pe… anuppanno vā kāmāsavo uppajjati, uppanno vā kāmāsavo pavaḍḍhati. Anuppanno vā bhavāsavo uppajjati, uppanno vā bhavāsavo pavaḍḍhati, anuppanno vā avijjāsavo uppajjati, uppanno vā avijjāsavo pavaḍḍhatī’’ti (ma. ni. 1.17) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘tassetaṃ pāṭikaṅkhaṃ subhanimittaṃ manasi karissati, tassa subhanimittassa manasikārā rāgo cittaṃ anuddhaṃsessati, so sarāgo sadoso samoho sāṅgaṇo saṃkiliṭṭhacitto kālaṃ karissatī’’ti (ma. ni. 1.59) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘cakkhuñcāvuso paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā. Yaṃ vedeti taṃ sañjānāti, yaṃ sañjānāti taṃ vitakketi, yaṃ vitakketi taṃ papañceti, yaṃ papañceti tatonidānaṃ purisaṃ papañcasaññāsaṅkhā samudācarantī’’ti (ma. ni. 1.204) imāya desanāya saṃsandati. Tathā ‘‘idha, bhikkhave, asutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati. Vedanaṃ…pe…, saññaṃ…pe…, saṅkhāre…pe…, viññāṇaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhaṃ…pe… yampi taṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ, so loko so attā so pecca bhavissāmi nicco dhuvo sassato avipariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassāmīti, tampi ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassatī’’ti (ma. ni. 1.241) imāya desanāya saṃsandati.

    ‘‘යොපි සො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු…පෙ.… නිබ්‌බානං මාභිනන්‌දී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘ඉධ, දෙවානමින්‌ද, භික්‌ඛුනො සුතං හොති ‘සබ්‌බෙ ධම්‌මා නාලං අභිනිවෙසායා’ති, එවඤ්‌චෙතං, දෙවානමින්‌ද, භික්‌ඛුනො සුතං හොති ‘සබ්‌බෙ ධම්‌මා නාලං අභිනිවෙසායා’ති, සො සබ්‌බං ධම්‌මං අභිජානාති, සබ්‌බං ධම්‌මං අභිඤ්‌ඤාය සබ්‌බං ධම්‌මං පරිජානාති, සබ්‌බං ධම්‌මං පරිඤ්‌ඤාය යං කිඤ්‌චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්‌ඛං වා අදුක්‌ඛමසුඛං වා, සො තාසු වෙදනාසු අනිච්‌චානුපස්‌සී විහරති, විරාගානුපස්‌සී විහරති, නිරොධානුපස්‌සී විහරති, පටිනිස්‌සග්‌ගානුපස්‌සී විහරතී’’ති (ම. නි. 1.390) ඉමාය දෙසනාය සංසන්‌දති. ‘‘යොපි සො, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු අරහං…පෙ.… අභිසම්‌බුද්‌ධොති වදාමී’’ති අයං දෙසනා ‘‘සුතවා ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, අරියසාවකො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ සුවිනීතො රූපං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති, වෙදනං…පෙ.…, සඤ්‌ඤං…පෙ.…, සඞ්‌ඛාරෙ…පෙ.…, විඤ්‌ඤාණං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති. යම්‌පි තං දිට්‌ඨං සුතං විඤ්‌ඤාතං පත්‌තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තම්‌පි ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති. යම්‌පි තං දිට්‌ඨිට්‌ඨානං, සො ලොකො සො අත්‌තා සො පෙච්‌ච භවිස්‌සාමි ‘නිච්‌චො ධුවො සස්‌සතො අපි පරිණාමධම්‌මො සස්‌සතිසමං තථෙව ඨස්‌සාමී’ති, තම්‌පි ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති. සො එවං සමනුපස්‌සන්‌තො න පරිතස්‌සතී’’ති (ම. නි. 1.241) එවමාදිදෙසනාහි සංසන්‌දතීති, අයං චතුබ්‍යූහො හාරො.

    ‘‘Yopi so, bhikkhave, bhikkhu…pe… nibbānaṃ mābhinandī’’ti ayaṃ desanā. ‘‘Idha, devānaminda, bhikkhuno sutaṃ hoti ‘sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāyā’ti, evañcetaṃ, devānaminda, bhikkhuno sutaṃ hoti ‘sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāyā’ti, so sabbaṃ dhammaṃ abhijānāti, sabbaṃ dhammaṃ abhiññāya sabbaṃ dhammaṃ parijānāti, sabbaṃ dhammaṃ pariññāya yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, so tāsu vedanāsu aniccānupassī viharati, virāgānupassī viharati, nirodhānupassī viharati, paṭinissaggānupassī viharatī’’ti (ma. ni. 1.390) imāya desanāya saṃsandati. ‘‘Yopi so, bhikkhave, bhikkhu arahaṃ…pe… abhisambuddhoti vadāmī’’ti ayaṃ desanā ‘‘sutavā ca kho, bhikkhave, ariyasāvako…pe… sappurisadhamme suvinīto rūpaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe…, saññaṃ…pe…, saṅkhāre…pe…, viññāṇaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhaṃ sutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tampi ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. Yampi taṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ, so loko so attā so pecca bhavissāmi ‘nicco dhuvo sassato api pariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassāmī’ti, tampi ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati. So evaṃ samanupassanto na paritassatī’’ti (ma. ni. 1.241) evamādidesanāhi saṃsandatīti, ayaṃ catubyūho hāro.

    7. ආවත්‌තහාරවණ්‌ණනා

    7. Āvattahāravaṇṇanā

    ‘‘අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො’’ති ඉමිනා යොනිසොමනසිකාරපටික්‌ඛෙපමුඛෙන අයොනිසොමනසිකාරපරිග්‌ගහො දීපිතො. ‘‘අරියානං අදස්‌සාවී’’තිආදිනා සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයාදිපටික්‌ඛෙපමුඛෙන අසප්‌පුරිසූපනිස්‌සයාදිපරිග්‌ගහො දීපිතො. තෙසු පුරිමනයෙන ආසයවිපත්‌ති කිත්‌තිතා, දුතියෙන පයොගවිපත්‌ති. පුරිමෙන චස්‌ස කිලෙසවට්‌ටං, තඤ්‌ච යතො විපාකවට්‌ටන්‌ති සකලං සංසාරචක්‌කමාවත්‌තති. ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’තිආදිනා තත්‌ථ තිස්‌සො මඤ්‌ඤනා වුත්‌තා. තාසු තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා ‘‘එතං මමා’’ති තණ්‌හාග්‌ගාහො, මානමඤ්‌ඤනා ‘‘එසොහමස්‌මී’’ති මානග්‌ගාහො, දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනා ‘‘එසො මෙ අත්‌තා’’ති දිට්‌ඨිග්‌ගාහො. තත්‌ථ තණ්‌හාග්‌ගාහෙන ‘‘තණ්‌හං පටිච්‌චපරියෙසනා’’තිආදිකා (දී. නි. 2.103; දී. නි. 3.359; අ. නි. 3.23; විභ. 963) නව තණ්‌හාමූලකා ධම්‌මා ආවත්‌තන්‌ති. මානග්‌ගාහෙන ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදිකා නව මානවිධා ආවත්‌තන්‌ති. දිට්‌ඨිග්‌ගාහෙන ‘‘රූපං අත්‌තතො සමනුපස්‌සතී’’තිආදිකා (සං. නි. 4.345) වීසතිවත්‌ථුකා සක්‌කායදිට්‌ඨි ආවත්‌තති. තීසු ච ගාහෙසු යාය සඤ්‌ඤාය තණ්‌හාග්‌ගාහස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනා, සා දුක්‌ඛසඤ්‌ඤා දුක්‌ඛානුපස්‌සනා. යාය සඤ්‌ඤාය මානග්‌ගාහස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනා, සා අනිච්‌චසඤ්‌ඤා අනිච්‌චානුපස්‌සනා. යාය පන සඤ්‌ඤාය දිට්‌ඨිග්‌ගාහස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනා, සා අනත්‌තසඤ්‌ඤා අනත්‌තානුපස්‌සනා. තත්‌ථ පඨමග්‌ගාහවිසභාගතො අප්‌පණිහිතවිමොක්‌ඛමුඛං ආවත්‌තති, දුතියග්‌ගාහවිසභාගතො අනිමිත්‌තවිමොක්‌ඛමුඛං ආවත්‌තති, තතියග්‌ගාහවිසභාගතො සුඤ්‌ඤතවිමොක්‌ඛමුඛං ආවත්‌තති.

    ‘‘Assutavā puthujjano’’ti iminā yonisomanasikārapaṭikkhepamukhena ayonisomanasikārapariggaho dīpito. ‘‘Ariyānaṃ adassāvī’’tiādinā sappurisūpanissayādipaṭikkhepamukhena asappurisūpanissayādipariggaho dīpito. Tesu purimanayena āsayavipatti kittitā, dutiyena payogavipatti. Purimena cassa kilesavaṭṭaṃ, tañca yato vipākavaṭṭanti sakalaṃ saṃsāracakkamāvattati. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’tiādinā tattha tisso maññanā vuttā. Tāsu taṇhāmaññanā ‘‘etaṃ mamā’’ti taṇhāggāho, mānamaññanā ‘‘esohamasmī’’ti mānaggāho, diṭṭhimaññanā ‘‘eso me attā’’ti diṭṭhiggāho. Tattha taṇhāggāhena ‘‘taṇhaṃ paṭiccapariyesanā’’tiādikā (dī. ni. 2.103; dī. ni. 3.359; a. ni. 3.23; vibha. 963) nava taṇhāmūlakā dhammā āvattanti. Mānaggāhena ‘‘seyyohamasmī’’tiādikā nava mānavidhā āvattanti. Diṭṭhiggāhena ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādikā (saṃ. ni. 4.345) vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi āvattati. Tīsu ca gāhesu yāya saññāya taṇhāggāhassa vikkhambhanā, sā dukkhasaññā dukkhānupassanā. Yāya saññāya mānaggāhassa vikkhambhanā, sā aniccasaññā aniccānupassanā. Yāya pana saññāya diṭṭhiggāhassa vikkhambhanā, sā anattasaññā anattānupassanā. Tattha paṭhamaggāhavisabhāgato appaṇihitavimokkhamukhaṃ āvattati, dutiyaggāhavisabhāgato animittavimokkhamukhaṃ āvattati, tatiyaggāhavisabhāgato suññatavimokkhamukhaṃ āvattati.

    සෙක්‌ඛග්‌ගහණෙන අරියාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා සඞ්‌ගහො, තතො ච පරතොඝොසයොනිසොමනසිකාරා දීපිතා හොන්‌ති. පරතොඝොසෙන ච සුතවා අරියසාවකොති ආවත්‌තති, යොනිසොමනසිකාරෙන නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්‌මා ආවත්‌තන්‌ති, චතුබ්‌බිධඤ්‌ච සම්‌පත්‌තිචක්‌කං. ‘‘මා මඤ්‌ඤී’’ති මඤ්‌ඤනානං විප්‌පකතප්‌පහානතාගහණෙන එකච්‌චාසවපරික්‌ඛයො දීපිතො හොති, තෙන ච සද්‌ධාවිමුත්‌තදිට්‌ඨිප්‌පත්‌තකායසක්‌ඛිභාවා ආවත්‌තන්‌ති. ‘‘අරහං ඛීණාසවො’’තිආදිනා අසෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො දස්‌සිතා හොන්‌ති, සීලක්‌ඛන්‌ධාදිපාරිපූරියා ච දස නාථකරණා ධම්‌මා ආවත්‌තන්‌ති. ‘‘න මඤ්‌ඤතී’’ති මඤ්‌ඤනාපටික්‌ඛෙපෙන පඤ්‌චසු උපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’’ති සම්‌මාපටිපත්‌ති දස්‌සිතා, තාය ච සාතිසයා නිකන්‌තිපරියාදානමානසමුග්‌ඝාටනදිට්‌ඨිඋග්‌ඝාටනානි පකාසිතානීති අප්‌පණිහිතානිමිත්‌ත-සුඤ්‌ඤතවිමොක්‌ඛා ආවත්‌තන්‌ති.

    Sekkhaggahaṇena ariyāya sammādiṭṭhiyā saṅgaho, tato ca paratoghosayonisomanasikārā dīpitā honti. Paratoghosena ca sutavā ariyasāvakoti āvattati, yonisomanasikārena nava yonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti, catubbidhañca sampatticakkaṃ. ‘‘Mā maññī’’ti maññanānaṃ vippakatappahānatāgahaṇena ekaccāsavaparikkhayo dīpito hoti, tena ca saddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhibhāvā āvattanti. ‘‘Arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā asekkhā sīlakkhandhādayo dassitā honti, sīlakkhandhādipāripūriyā ca dasa nāthakaraṇā dhammā āvattanti. ‘‘Na maññatī’’ti maññanāpaṭikkhepena pañcasu upādānakkhandhesu ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti sammāpaṭipatti dassitā, tāya ca sātisayā nikantipariyādānamānasamugghāṭanadiṭṭhiugghāṭanāni pakāsitānīti appaṇihitānimitta-suññatavimokkhā āvattanti.

    ‘‘තථාගතො’’තිආදිනා සබ්‌බඤ්‌ඤුගුණා විභාවිතාති තදවිනාභාවතො දසබල-චතුවෙසාරජ්‌ජඅසාධාරණඤාණආවෙණිකබුද්‌ධධම්‌මා ආවත්‌තන්‌ති. ‘‘නන්‌දී දුක්‌ඛස්‌ස මූල’’න්‌තිආදිනා සද්‌ධිං හෙතුනා වට්‌ටවිවට්‌ටං කථිතන්‌ති පවත්‌තිනිවත්‌තිතදුභයහෙතුවිභාවනෙන චත්‌තාරි අරියසච්‌චානි ආවත්‌තන්‌ති. ‘‘තණ්‌හානං ඛයා’’තිආදිනා තණ්‌හප්‌පහානාපදෙසෙන තදෙකට්‌ඨභාවතො දියඩ්‌ඪස්‌ස කිලෙසසහස්‌සස්‌ස පහානං ආවත්‌තති. ‘‘සබ්‌බසො තණ්‌හානං ඛයා සම්‌මාසම්‌බොධිං අභිසම්‌බුද්‌ධො’’ති ච වුත්‌තත්‌තා ‘‘නන්‌දී දුක්‌ඛස්‌ස මූල’’න්‌ති, ‘‘ඉති විදිත්‌වා’’තිආදිනා වුත්‌තස්‌ස මඤ්‌ඤනාභාවහෙතුභූතස්‌ස පච්‌චයාකාරවෙදනස්‌ස සාවකෙහි අසාධාරණඤාණචාරභාවො දස්‌සිතො, තෙන චතුවීසතිකොටිසතසහස්‌සසමාපත්‌තිසඤ්‌චාරි භගවතො මහාවජිරඤාණං ආවත්‌තතීති. අයං ආවත්‌තො හාරො.

    ‘‘Tathāgato’’tiādinā sabbaññuguṇā vibhāvitāti tadavinābhāvato dasabala-catuvesārajjaasādhāraṇañāṇaāveṇikabuddhadhammā āvattanti. ‘‘Nandī dukkhassa mūla’’ntiādinā saddhiṃ hetunā vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitanti pavattinivattitadubhayahetuvibhāvanena cattāri ariyasaccāni āvattanti. ‘‘Taṇhānaṃ khayā’’tiādinā taṇhappahānāpadesena tadekaṭṭhabhāvato diyaḍḍhassa kilesasahassassa pahānaṃ āvattati. ‘‘Sabbaso taṇhānaṃ khayā sammāsambodhiṃ abhisambuddho’’ti ca vuttattā ‘‘nandī dukkhassa mūla’’nti, ‘‘iti viditvā’’tiādinā vuttassa maññanābhāvahetubhūtassa paccayākāravedanassa sāvakehi asādhāraṇañāṇacārabhāvo dassito, tena catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcāri bhagavato mahāvajirañāṇaṃ āvattatīti. Ayaṃ āvatto hāro.

    8. විභත්‌තිහාරවණ්‌ණනා

    8. Vibhattihāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මා නාම තෙභූමකා ධම්‌මා සක්‌කායස්‌ස අධිප්‌පෙතත්‌තා. තෙසං මඤ්‌ඤනා පදට්‌ඨානං පපඤ්‌චසඞ්‌ඛානිමිත්‌තත්‌තා ලොකවිචිත්‌තස්‌ස. තයිමෙ කුසලා අකුසලා අබ්‍යාකතාති තිවිධා. තෙසු කුසලානං යොනිසොමනසිකාරාදි පදට්‌ඨානං, අකුසලානං අයොනිසොමනසිකාරාදි, අබ්‍යාකතානං කම්‌මභවආවජ්‌ජනභූතරූපාදි පදට්‌ඨානං. තත්‌ථ කුසලා කාමාවචරාදිවසෙන භූමිතො තිවිධා, තථා අබ්‍යාකතා චිත්‌තුප්‌පාදසභාවා, අචිත්‌තුප්‌පාදසභාවා පන කාමාවචරාව තථා අකුසලා. පරියත්‌තිපටිපත්‌තිපටිවෙධසුතකිච්‌චාභාවෙන තිවිධො අස්‌සුතවා. අන්‌ධකල්‍යාණවිභාගෙන දුවිධො පුථුජ්‌ජනො. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධපච්‌චෙකබුද්‌ධසාවකභෙදෙන තිවිධා අරියා. මංසචක්‌ඛුදිබ්‌බචක්‌ඛුපඤ්‌ඤාචක්‌ඛූහි දස්‌සනාභාවෙන තිවිධො අදස්‌සාවී. මග්‌ගඵලනිබ්‌බානභෙදෙන තිවිධො, නවවිධො වා අරියධම්‌මො. සවනධාරණපරිචයමනසිකාරපටිවෙධවසෙන පඤ්‌චවිධා අරියධම්‌මස්‌ස කොවිදතා. තදභාවතො අකොවිදො. සංවරපහානභෙදෙන දුවිධො, දසවිධො වා අරියධම්‌මවිනයො, තදභාවතො අරියධම්‌මෙ අවිනීතො. එත්‌ථ පදට්‌ඨානවිභාගො හෙට්‌ඨා දස්‌සිතොයෙව. ‘‘සප්‌පුරිසානං අදස්‌සාවී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’තිආදීසු මඤ්‌ඤනාවත්‌ථුවිභාගො පාළියං ආගතොව, තථා අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරාදිකො ච අන්‌තරවිභාගො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma tebhūmakā dhammā sakkāyassa adhippetattā. Tesaṃ maññanā padaṭṭhānaṃ papañcasaṅkhānimittattā lokavicittassa. Tayime kusalā akusalā abyākatāti tividhā. Tesu kusalānaṃ yonisomanasikārādi padaṭṭhānaṃ, akusalānaṃ ayonisomanasikārādi, abyākatānaṃ kammabhavaāvajjanabhūtarūpādi padaṭṭhānaṃ. Tattha kusalā kāmāvacarādivasena bhūmito tividhā, tathā abyākatā cittuppādasabhāvā, acittuppādasabhāvā pana kāmāvacarāva tathā akusalā. Pariyattipaṭipattipaṭivedhasutakiccābhāvena tividho assutavā. Andhakalyāṇavibhāgena duvidho puthujjano. Sammāsambuddhapaccekabuddhasāvakabhedena tividhā ariyā. Maṃsacakkhudibbacakkhupaññācakkhūhi dassanābhāvena tividho adassāvī. Maggaphalanibbānabhedena tividho, navavidho vā ariyadhammo. Savanadhāraṇaparicayamanasikārapaṭivedhavasena pañcavidhā ariyadhammassa kovidatā. Tadabhāvato akovido. Saṃvarapahānabhedena duvidho, dasavidho vā ariyadhammavinayo, tadabhāvato ariyadhamme avinīto. Ettha padaṭṭhānavibhāgo heṭṭhā dassitoyeva. ‘‘Sappurisānaṃ adassāvī’’tiādīsupi eseva nayo. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’tiādīsu maññanāvatthuvibhāgo pāḷiyaṃ āgatova, tathā ajjhattikabāhirādiko ca antaravibhāgo.

    මඤ්‌ඤනා පන තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිවසෙන සඞ්‌ඛෙපතො තිවිධා, විත්‌ථාරතො පන තණ්‌හාමඤ්‌ඤනා තාව කාමතණ්‌හාදිවසෙන අට්‌ඨසතවිධා, තථා ‘‘අස්‌මීති සති ඉත්‌ථංස්‌මීති හොතී’’තිආදිනා. එවං මානමඤ්‌ඤනාපි. ‘‘අස්‌මීති සති ඉත්‌ථංස්‌මීති හොතී’’තිආදිනා පපඤ්‌චත්‌තයං උද්‌දිට්‌ඨං නිද්‌දිට්‌ඨඤ්‌චාති . එතෙන දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනායපි අට්‌ඨසතවිධතා වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. අපිච සෙය්‍යස්‌ස ‘‘සෙය්‍යොහමස්‌මී’’තිආදිනා මානමඤ්‌ඤනාය නවවිධතා තදන්‌තරභෙදෙන අනෙකවිධතා ච වෙදිතබ්‌බා. අයඤ්‌ච අත්‌ථො හීනත්‌තිකත්‌ථවණ්‌ණනාය විභාවෙතබ්‌බො. දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය පන බ්‍රහ්‌මජාලෙ ආගතනයෙන ද්‌වාසට්‌ඨිවිධතා තදන්‌තරභෙදෙන අනෙකවිධතා ච වෙදිතබ්‌බා. ‘‘අපරිඤ්‌ඤාත’’න්‌ති එත්‌ථ ඤාතපරිඤ්‌ඤාදිවසෙන චෙව රූපමුඛාදිඅභිනිවෙසභෙදාදිවසෙන ච පරිඤ්‌ඤානං අනෙකවිධතා වෙදිතබ්‌බා. තථා අට්‌ඨමකාදිවසෙන සෙක්‌ඛවිභාගො පඤ්‌ඤාවිමුත්‌තාදිවසෙන අසෙක්‌ඛවිභාගො ච. අයමෙත්‌ථ ධම්‌මවිභාගො. පදට්‌ඨානවිභාගො ච භූමිවිභාගො ච වුත්‌තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්‌බාති. අයං විභත්‌තිහාරො.

    Maññanā pana taṇhāmānadiṭṭhivasena saṅkhepato tividhā, vitthārato pana taṇhāmaññanā tāva kāmataṇhādivasena aṭṭhasatavidhā, tathā ‘‘asmīti sati itthaṃsmīti hotī’’tiādinā. Evaṃ mānamaññanāpi. ‘‘Asmīti sati itthaṃsmīti hotī’’tiādinā papañcattayaṃ uddiṭṭhaṃ niddiṭṭhañcāti . Etena diṭṭhimaññanāyapi aṭṭhasatavidhatā vuttāti veditabbā. Apica seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā mānamaññanāya navavidhatā tadantarabhedena anekavidhatā ca veditabbā. Ayañca attho hīnattikatthavaṇṇanāya vibhāvetabbo. Diṭṭhimaññanāya pana brahmajāle āgatanayena dvāsaṭṭhividhatā tadantarabhedena anekavidhatā ca veditabbā. ‘‘Apariññāta’’nti ettha ñātapariññādivasena ceva rūpamukhādiabhinivesabhedādivasena ca pariññānaṃ anekavidhatā veditabbā. Tathā aṭṭhamakādivasena sekkhavibhāgo paññāvimuttādivasena asekkhavibhāgo ca. Ayamettha dhammavibhāgo. Padaṭṭhānavibhāgo ca bhūmivibhāgo ca vuttanayānusārena veditabbāti. Ayaṃ vibhattihāro.

    9. පරිවත්‌තහාරවණ්‌ණනා

    9. Parivattahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ ‘‘සබ්‌බධම්‌මා’’ති පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා ගහිතා, තෙසං මූලකාරණන්‌ති ච තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො. තථා අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ අවිනීතොති. යාවකීවඤ්‌ච පඤ්‌චසු උපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු සුභතො සුඛතො නිච්‌චතො අත්‌තතො සමනුපස්‌සනවසෙන ‘‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’’ති තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිගාහා න සමුච්‌ඡිජ්‌ජන්‌ති, තාව නෙසං පබන්‌ධූපරමො සුපිනන්‌තෙපි න කෙනචි ලද්‌ධපුබ්‌බො. යදා පන නෙසං අසුභතො දුක්‌ඛතො අනිච්‌චතො අනත්‌තතො සමනුපස්‌සනවසෙන ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’’ති පවත්‌තමානා අප්‌පණිහිතානිමිත්‌තසුඤ්‌ඤතානුපස්‌සනා උස්‌සක්‌කිත්‌වා අරියමග්‌ගාධිගමාය සංවත්‌තන්‌ති, අථ නෙසං පබන්‌ධූපරමො හොති අච්‌චන්‌තඅප්‌පඤ්‌ඤත්‌තිකභාවූපගමනතො. තෙන වුත්‌තං ‘‘සබ්‌බධම්‌මාති පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා ගහිතා, තෙසං මූලකාරණන්‌ති ච තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො’’ති. තථා අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ අවිනීතො තීහිපි මඤ්‌ඤනාහි පථවිං මඤ්‌ඤති යාව නිබ්‌බානං අභිනන්‌දති, තීහිපි පරිඤ්‌ඤාහි තස්‌ස තං වත්‌ථු අපරිඤ්‌ඤාතන්‌ති කත්‌වා. යස්‌ස පන තං වත්‌ථු තීහි පරිඤ්‌ඤාහි පරිඤ්‌ඤාතං, න සො ඉතරො විය තං මඤ්‌ඤති. තෙනාහ භගවා ‘‘සුතවා ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, අරියසාවකො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ සුවිනීතො රූපං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති, වෙදනං…පෙ.… අසති න පරිතස්‌සතී’’ති (ම. නි. 1.241). සෙක්‌ඛො පථවිං මා මඤ්‌ඤි, යාව නිබ්‌බානං මාභිනන්‌දි, අරහා සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො ච පථවිං න මඤ්‌ඤති, යාව නිබ්‌බානං නාභිනන්‌දති, මඤ්‌ඤනාමඤ්‌ඤිතෙසු වත්‌ථූසු මත්‌තසො සබ්‌බසො ච පරිඤ්‌ඤාභිසමයසංසිද්‌ධියා පහානාභිසමයනිබ්‌බත්‌තිතො. යස්‌ස පන තෙසු වත්‌ථූසු සබ්‌බසො මත්‌තසො වා පරිඤ්‌ඤා එව නත්‌ථි, කුතො පහානං, සො යථාපරිකප්‌පං නිරඞ්‌කුසාහි මඤ්‌ඤනාහි ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා මඤ්‌ඤතෙව. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, අස්‌සුතවා පුථුජ්‌ජනො…පෙ.… සප්‌පුරිසධම්‌මෙ අවිනීතො රූපං ‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’ති සමනුපස්‌සති, වෙදනං…පෙ.…, සඤ්‌ඤ…පෙ.…’’න්‌තිආදි (ම. නි. 1.241). අයං පරිවත්‌තො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha ‘‘sabbadhammā’’ti pañcupādānakkhandhā gahitā, tesaṃ mūlakāraṇanti ca taṇhāmānadiṭṭhiyo. Tathā assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinītoti. Yāvakīvañca pañcasu upādānakkhandhesu subhato sukhato niccato attato samanupassanavasena ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti taṇhāmānadiṭṭhigāhā na samucchijjanti, tāva nesaṃ pabandhūparamo supinantepi na kenaci laddhapubbo. Yadā pana nesaṃ asubhato dukkhato aniccato anattato samanupassanavasena ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti pavattamānā appaṇihitānimittasuññatānupassanā ussakkitvā ariyamaggādhigamāya saṃvattanti, atha nesaṃ pabandhūparamo hoti accantaappaññattikabhāvūpagamanato. Tena vuttaṃ ‘‘sabbadhammāti pañcupādānakkhandhā gahitā, tesaṃ mūlakāraṇanti ca taṇhāmānadiṭṭhiyo’’ti. Tathā assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto tīhipi maññanāhi pathaviṃ maññati yāva nibbānaṃ abhinandati, tīhipi pariññāhi tassa taṃ vatthu apariññātanti katvā. Yassa pana taṃ vatthu tīhi pariññāhi pariññātaṃ, na so itaro viya taṃ maññati. Tenāha bhagavā ‘‘sutavā ca kho, bhikkhave, ariyasāvako…pe… sappurisadhamme suvinīto rūpaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe… asati na paritassatī’’ti (ma. ni. 1.241). Sekkho pathaviṃ mā maññi, yāva nibbānaṃ mābhinandi, arahā sammāsambuddho ca pathaviṃ na maññati, yāva nibbānaṃ nābhinandati, maññanāmaññitesu vatthūsu mattaso sabbaso ca pariññābhisamayasaṃsiddhiyā pahānābhisamayanibbattito. Yassa pana tesu vatthūsu sabbaso mattaso vā pariññā eva natthi, kuto pahānaṃ, so yathāparikappaṃ niraṅkusāhi maññanāhi ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā maññateva. Tenāha bhagavā ‘‘idha, bhikkhave, assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti samanupassati, vedanaṃ…pe…, sañña…pe…’’ntiādi (ma. ni. 1.241). Ayaṃ parivatto hāro.

    10. වෙවචනහාරවණ්‌ණනා

    10. Vevacanahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මා සකලධම්‌මා අනවසෙසධම්‌මා’’ති පරියායවචනං, ‘‘මූලපරියායං මූලකාරණං අසාධාරණහෙතු’’න්‌ති පරියායවචනං, ‘‘මූලපරියායන්‌ති වා මූලදෙසනං කාරණතථන’’න්‌ති පරියායවචනං, ‘‘වො තුම්‌හාකං තුම්‌හ’’න්‌ති පරියායවචනං, ‘‘භික්‌ඛවෙ, සමණා තපස්‌සිනො’’ති පරියායවචනං, ‘‘දෙසෙස්‌සාමී කථෙස්‌සාමී පඤ්‌ඤපෙස්‌සාමී’’ති පරියායවචනං, ‘‘සුණාථ සොතං ඔදහථ සොතද්‌වාරානුසාරෙන උපධාරෙථා’’ති පරියායවචනං, ‘‘සාධුකං සම්‌මා සක්‌කච්‌ච’’න්‌ති පරියායවචනං, ‘‘මනසි කරොථ චිත්‌තෙ ඨපෙථ සමන්‌නාහරථා’’ති පරියායවචනං, ‘‘භාසිස්‌සාමි බ්‍යත්‌තං කථෙස්‌සාමි විභජිස්‌සාමී’’ති පරියායවචනං, ‘‘එවං, භන්‌තෙ, සාධු සුට්‌ඨු භන්‌තෙ’’ති පරියායවචනං, ‘‘පච්‌චස්‌සොසුං සම්‌පටිච්‌ඡිංසු සම්‌පටිග්‌ගහෙසු’’න්‌ති පරියායවචනං. ඉමිනා නයෙන සබ්‌බපදෙසු වෙවචනං වත්‌තබ්‌බන්‌ති. අයං වෙවචනො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammā sakaladhammā anavasesadhammā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘mūlapariyāyaṃ mūlakāraṇaṃ asādhāraṇahetu’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘mūlapariyāyanti vā mūladesanaṃ kāraṇatathana’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘vo tumhākaṃ tumha’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘bhikkhave, samaṇā tapassino’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘desessāmī kathessāmī paññapessāmī’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘suṇātha sotaṃ odahatha sotadvārānusārena upadhārethā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘sādhukaṃ sammā sakkacca’’nti pariyāyavacanaṃ, ‘‘manasi karotha citte ṭhapetha samannāharathā’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘bhāsissāmi byattaṃ kathessāmi vibhajissāmī’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘evaṃ, bhante, sādhu suṭṭhu bhante’’ti pariyāyavacanaṃ, ‘‘paccassosuṃ sampaṭicchiṃsu sampaṭiggahesu’’nti pariyāyavacanaṃ. Iminā nayena sabbapadesu vevacanaṃ vattabbanti. Ayaṃ vevacano hāro.

    11. පඤ්‌ඤත්‌තිහාරවණ්‌ණනා

    11. Paññattihāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මා නාම සක්‌කායධම්‌මා, තෙ ඛන්‌ධවසෙන පඤ්‌චධා පඤ්‌ඤත්‌තා, ආයතනවසෙන ද්‌වාදසධා, ධාතුවසෙන අට්‌ඨාරසධා පඤ්‌ඤත්‌තා. ‘‘මූල’’න්‌ති වා ‘‘මූලපරියාය’’න්‌ති වා මඤ්‌ඤනා වුත්‌තා, තා තණ්‌හාමානදිට්‌ඨිවසෙන තිධා අන්‌තරභෙදෙන අනෙකධා ච පඤ්‌ඤත්‌තා. අථ වා ‘‘සබ්‌බධම්‌මා’’ති තෙභූමකධම්‌මානං සඞ්‌ගහපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘මූලපරියාය’’න්‌ති තෙසං පභවපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘වො’’ති සම්‌පදානපඤ්‌ඤති, ‘‘දෙසෙස්‌සාමි භාසිස්‌සාමී’’ති පටිඤ්‌ඤාපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථා’’ති ච ආණාපනපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘අස්‌සුතවා’’ති පටිවෙධවිමුඛතාපඤ්‌ඤත්‌ති චෙව පරියත්‌තිවිමුඛතාපඤ්‌ඤත්‌ති ච, ‘‘පුථුජ්‌ජනො’’ති අනරියපඤ්‌ඤත්‌ති, සා අරියධම්‌මපටික්‌ඛෙපපඤ්‌ඤත්‌ති චෙව අරියධම්‌මවිරහපඤ්‌ඤත්‌ති ච, ‘‘අරියාන’’න්‌ති අසමපඤ්‌ඤත්‌ති චෙව සමපඤ්‌ඤත්‌ති ච. තත්‌ථ අසමපඤ්‌ඤත්‌ති තථාගතපඤ්‌ඤත්‌ති, සමපඤ්‌ඤත්‌ති පච්‌චෙකබුද්‌ධානඤ්‌චෙව උභතොභාගවිමුත්‌තාදීනඤ්‌ච වසෙන අට්‌ඨවිධා වෙදිතබ්‌බා. ‘‘අරියානං අදස්‌සාවී’’තිආදි දස්‌සනභාවනාපටික්‌ඛෙපපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’තිආදි පඤ්‌චන්‌නං උපාදානක්‌ඛන්‌ධානං ද්‌වාදසන්‌නං ආයතනානං අට්‌ඨාරසන්‌නං ධාතූනං සම්‌මසනුපගානං ඉන්‌ද්‍රියානං නික්‌ඛෙපපඤ්‌ඤත්‌ති චෙව පභවපඤ්‌ඤත්‌ති ච, තථා විපල්‌ලාසානං කිච්‌චපඤ්‌ඤත්‌ති පරියුට්‌ඨානං දස්‌සනපඤ්‌ඤත්‌ති කිලෙසානං ඵලපඤ්‌ඤත්‌ති අභිසඞ්‌ඛාරානං විරූහනපඤ්‌ඤත්‌ති තණ්‌හාය අස්‌සාදනපඤ්‌ඤත්‌ති දිට්‌ඨියා විප්‌ඵන්‌දනපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘සෙක්‌ඛා’’ති සද්‌ධානුසාරීසද්‌ධාවිමුත්‌තදිට්‌ඨිප්‌පත්‌තකායසක්‌ඛීනං දස්‌සනපඤ්‌ඤත්‌ති චෙව භාවනාපඤ්‌ඤත්‌ති ච ‘‘අප්‌පත්‌තමානසො’’ති සෙක්‌ඛධම්‌මානං ඨිතිපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘අනුත්‌තරං යොගක්‌ඛෙමං පත්‌ථයමානො’’ති පඤ්‌ඤාය අභිනිබ්‌බිදාපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘අභිජානාතී’’ති අභිඤ්‌ඤෙය්‍යධම්‌මානං අභිඤ්‌ඤාපඤ්‌ඤත්‌ති, දුක්‌ඛස්‌ස පරිඤ්‌ඤාපඤ්‌ඤත්‌ති, සමුදයස්‌ස පහානපඤ්‌ඤත්‌ති, නිරොධස්‌ස සච්‌ඡිකිරියාපඤ්‌ඤත්‌ති, මග්‌ගස්‌ස භාවනාපඤ්‌ඤත්‌ති, ‘‘මා මඤ්‌ඤී’’ති මඤ්‌ඤනානං පටික්‌ඛෙපපඤ්‌ඤත්‌ති, සමුදයස්‌ස පහානපඤ්‌ඤත්‌ති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි විත්‌ථාරෙතබ්‌බං. අයං පඤ්‌ඤත්‌ති හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma sakkāyadhammā, te khandhavasena pañcadhā paññattā, āyatanavasena dvādasadhā, dhātuvasena aṭṭhārasadhā paññattā. ‘‘Mūla’’nti vā ‘‘mūlapariyāya’’nti vā maññanā vuttā, tā taṇhāmānadiṭṭhivasena tidhā antarabhedena anekadhā ca paññattā. Atha vā ‘‘sabbadhammā’’ti tebhūmakadhammānaṃ saṅgahapaññatti, ‘‘mūlapariyāya’’nti tesaṃ pabhavapaññatti, ‘‘vo’’ti sampadānapaññati, ‘‘desessāmi bhāsissāmī’’ti paṭiññāpaññatti, ‘‘suṇātha sādhukaṃ manasi karothā’’ti ca āṇāpanapaññatti, ‘‘assutavā’’ti paṭivedhavimukhatāpaññatti ceva pariyattivimukhatāpaññatti ca, ‘‘puthujjano’’ti anariyapaññatti, sā ariyadhammapaṭikkhepapaññatti ceva ariyadhammavirahapaññatti ca, ‘‘ariyāna’’nti asamapaññatti ceva samapaññatti ca. Tattha asamapaññatti tathāgatapaññatti, samapaññatti paccekabuddhānañceva ubhatobhāgavimuttādīnañca vasena aṭṭhavidhā veditabbā. ‘‘Ariyānaṃ adassāvī’’tiādi dassanabhāvanāpaṭikkhepapaññatti, ‘‘pathaviṃ maññatī’’tiādi pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ dvādasannaṃ āyatanānaṃ aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ sammasanupagānaṃ indriyānaṃ nikkhepapaññatti ceva pabhavapaññatti ca, tathā vipallāsānaṃ kiccapaññatti pariyuṭṭhānaṃ dassanapaññatti kilesānaṃ phalapaññatti abhisaṅkhārānaṃ virūhanapaññatti taṇhāya assādanapaññatti diṭṭhiyā vipphandanapaññatti, ‘‘sekkhā’’ti saddhānusārīsaddhāvimuttadiṭṭhippattakāyasakkhīnaṃ dassanapaññatti ceva bhāvanāpaññatti ca ‘‘appattamānaso’’ti sekkhadhammānaṃ ṭhitipaññatti, ‘‘anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamāno’’ti paññāya abhinibbidāpaññatti, ‘‘abhijānātī’’ti abhiññeyyadhammānaṃ abhiññāpaññatti, dukkhassa pariññāpaññatti, samudayassa pahānapaññatti, nirodhassa sacchikiriyāpaññatti, maggassa bhāvanāpaññatti, ‘‘mā maññī’’ti maññanānaṃ paṭikkhepapaññatti, samudayassa pahānapaññatti. Iminā nayena sesapadesupi vitthāretabbaṃ. Ayaṃ paññatti hāro.

    12. ඔතරණහාරවණ්‌ණනා

    12. Otaraṇahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මා නාම ලොකියා පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා ද්‌වාදසායතනානි අට්‌ඨාරස ධාතුයො ද්‌වෙ සච්‌චානි එකූනවිසති ඉන්‌ද්‍රියානි ද්‌වාදසපදිකො පච්‌චයාකාරොති, අයං සබ්‌බධම්‌මග්‌ගහණෙන ඛන්‌ධාදිමුඛෙන දෙසනාය ඔතරණං. ‘‘මූල’’න්‌ති වා ‘‘මූලපරියාය’’න්‌ති වා මඤ්‌ඤනා වුත්‌තා, තා අත්‌ථතො තණ්‌හා මානො දිට්‌ඨි චාති තෙසං සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහොති අයං ඛන්‌ධමුඛෙන ඔතරණං. තථා ‘‘ධම්‌මායතනධම්‌මධාතූහි සඞ්‌ගහො’’ති අයං ආයතනමුඛෙන ධාතුමුඛෙන ච ඔතරණං. ‘‘අස්‌සුතවා’’ති ඉමිනා සුතස්‌ස විබන්‌ධභූතා අවිජ්‌ජාදයො ගහිතා, ‘‘පුථුජ්‌ජනො’’ති ඉමිනා යෙසං කිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරානං ජනනාදිනා පුථුජ්‌ජනොති වුච්‌චති, තෙ කිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරාදයො ගහිතා, ‘‘අරියානං අදස්‌සාවී’’තිආදිනා යෙසං කිලෙසධම්‌මානං වසෙන අරියානං අදස්‌සාවිආදිභාවො හොති, තෙ දිට්‌ඨිමානාවිජ්‌ජාදයො ගහිතාති සබ්‌බෙහි තෙහි සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහොති පුබ්‌බෙ වුත්‌තනයෙනෙව ඔතරණං වෙදිතබ්‌බං. ‘‘සඤ්‌ජානාති මඤ්‌ඤති අභිජානාති න මඤ්‌ඤතී’’ති එත්‌ථාපි සඤ්‌ජානනමඤ්‌ඤනාඅභිජානනානුපස්‌සනානං සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධපරියාපන්‌නත්‌තා වුත්‌තනයෙනෙව ඔතරණං වෙදිතබ්‌බං. තථා සෙක්‌ඛග්‌ගහණෙන සෙක්‌ඛා, ‘‘අරහ’’න්‌තිආදිනා අසෙක්‌ඛා සීලක්‌ඛන්‌ධාදයො ගහිතාති එවම්‌පි ඛන්‌ධමුඛෙන ඔතරණං, ආයතනධාතාදිමුඛෙන ච ඔතරණං වෙදිතබ්‌බං. තථා ‘‘න මඤ්‌ඤතී’’ති තණ්‌හාගාහාදිපටික්‌ඛෙපෙන දුක්‌ඛානුපස්‌සනාදයො ගහිතා, තෙසං වසෙන අප්‌පණිහිතවිමොක්‌ඛමුඛාදීහි ඔතරණං වෙදිතබ්‌බං. ‘‘පරිඤ්‌ඤාත’’න්‌ති ඉමිනා පරිජානනකිච්‌චෙන පවත්‌තමානා බොධිපක්‌ඛියධම්‌මා ගය්‌හන්‌තීති සතිපට්‌ඨානාදිමුඛෙන ඔතරණං වෙදිතබ්‌බං. නන්‌දිග්‌ගහණෙන භවග්‌ගහණෙන තණ්‌හාගහණෙන ච සමුදයසච්‌චං, දුක්‌ඛග්‌ගහණෙන ජාතිජරාමරණග්‌ගහණෙන ච දුක්‌ඛසච්‌චං, ‘‘තණ්‌හානං ඛයා’’තිආදිනා නිරොධසච්‌චං, අභිසම්‌බොධියා ගහණෙන මග්‌ගසච්‌චං ගහිතන්‌ති අරියසච්‌චෙහි ඔතරණන්‌ති. අයං ඔතරණො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma lokiyā pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo dve saccāni ekūnavisati indriyāni dvādasapadiko paccayākāroti, ayaṃ sabbadhammaggahaṇena khandhādimukhena desanāya otaraṇaṃ. ‘‘Mūla’’nti vā ‘‘mūlapariyāya’’nti vā maññanā vuttā, tā atthato taṇhā māno diṭṭhi cāti tesaṃ saṅkhārakkhandhasaṅgahoti ayaṃ khandhamukhena otaraṇaṃ. Tathā ‘‘dhammāyatanadhammadhātūhi saṅgaho’’ti ayaṃ āyatanamukhena dhātumukhena ca otaraṇaṃ. ‘‘Assutavā’’ti iminā sutassa vibandhabhūtā avijjādayo gahitā, ‘‘puthujjano’’ti iminā yesaṃ kilesābhisaṅkhārānaṃ jananādinā puthujjanoti vuccati, te kilesābhisaṅkhārādayo gahitā, ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’tiādinā yesaṃ kilesadhammānaṃ vasena ariyānaṃ adassāviādibhāvo hoti, te diṭṭhimānāvijjādayo gahitāti sabbehi tehi saṅkhārakkhandhasaṅgahoti pubbe vuttanayeneva otaraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Sañjānāti maññati abhijānāti na maññatī’’ti etthāpi sañjānanamaññanāabhijānanānupassanānaṃ saṅkhārakkhandhapariyāpannattā vuttanayeneva otaraṇaṃ veditabbaṃ. Tathā sekkhaggahaṇena sekkhā, ‘‘araha’’ntiādinā asekkhā sīlakkhandhādayo gahitāti evampi khandhamukhena otaraṇaṃ, āyatanadhātādimukhena ca otaraṇaṃ veditabbaṃ. Tathā ‘‘na maññatī’’ti taṇhāgāhādipaṭikkhepena dukkhānupassanādayo gahitā, tesaṃ vasena appaṇihitavimokkhamukhādīhi otaraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Pariññāta’’nti iminā parijānanakiccena pavattamānā bodhipakkhiyadhammā gayhantīti satipaṭṭhānādimukhena otaraṇaṃ veditabbaṃ. Nandiggahaṇena bhavaggahaṇena taṇhāgahaṇena ca samudayasaccaṃ, dukkhaggahaṇena jātijarāmaraṇaggahaṇena ca dukkhasaccaṃ, ‘‘taṇhānaṃ khayā’’tiādinā nirodhasaccaṃ, abhisambodhiyā gahaṇena maggasaccaṃ gahitanti ariyasaccehi otaraṇanti. Ayaṃ otaraṇo hāro.

    13. සොධනහාරවණ්‌ණනා

    13. Sodhanahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියායං වො, භික්‌ඛවෙ…පෙ.… ඉධ, භික්‌ඛවෙ, අස්‌සුතවා…පෙ.… පථවිං පථවිතො සඤ්‌ජානාතී’’ති ආරම්‌භො. ‘‘පථවිං පථවියා සඤ්‌ඤත්‌වා පථවිං මඤ්‌ඤතී’’ති පදසුද්‌ධි, නො ආරම්‌භසුද්‌ධි. තථා ‘‘පථවියා මඤ්‌ඤති පථවිතො මඤ්‌ඤති පථවිං මෙති මඤ්‌ඤති පථවිං අභිනන්‌දතී’’ති පදසුද්‌ධි, නො ආරම්‌භසුද්‌ධි. ‘‘තං කිස්‌ස හෙතු අපරිඤ්‌ඤාතං තස්‌සාති වදාමී’’ති පදසුද්‌ධි චෙව ආරම්‌භසුද්‌ධි ච. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයොති. අයං සොධනො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāyaṃ vo, bhikkhave…pe… idha, bhikkhave, assutavā…pe… pathaviṃ pathavito sañjānātī’’ti ārambho. ‘‘Pathaviṃ pathaviyā saññatvā pathaviṃ maññatī’’ti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā ‘‘pathaviyā maññati pathavito maññati pathaviṃ meti maññati pathaviṃ abhinandatī’’ti padasuddhi, no ārambhasuddhi. ‘‘Taṃ kissa hetu apariññātaṃ tassāti vadāmī’’ti padasuddhi ceva ārambhasuddhi ca. Sesavāresupi eseva nayoti. Ayaṃ sodhano hāro.

    14. අධිට්‌ඨානහාරවණ්‌ණනා

    14. Adhiṭṭhānahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මග්‌ගහණං සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං. ‘‘පථවිං ආප’’න්‌තිආදි පන තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං. තථා ‘‘මූලපරියාය’’න්‌ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤති…පෙ.… අභිනන්‌දතී’’ති. ‘‘පථවිං මඤ්‌ඤතී’’ති ච සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං තණ්‌හාදිග්‌ගාහානං සාධාරණත්‌තා මඤ්‌ඤනාය, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’’ති, එවං සුත්‌තන්‌තරපදානිපි ආනෙත්‌වා විසෙසවචනං නිද්‌ධාරෙතබ්‌බං. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘සෙක්‌ඛො’’ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘කායසක්‌ඛී දිට්‌ඨිප්‌පත්‌තො සද්‌ධාවිමුත්‌තො සද්‌ධානුසාරී ධම්‌මානුසාරී’’ති. තථා ‘‘සෙක්‌ඛො’’ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු සෙක්‌ඛාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා සමන්‌නාගතො හොති…පෙ.… සෙක්‌ඛෙන සම්‌මාසමාධිනා සමන්‌නාගතො හොතී’’ති (සං. නි. 5.13). ‘‘අරහ’’න්‌ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘උභතොභාගවිමුත්‌තො පඤ්‌ඤාවිමුත්‌තො (පු. ප. 13.2; 15.1 මාතිකා), තෙවිජ්‌ජො ඡළභිඤ්‌ඤො’’ති (පු. ප. 7.26, 27 මාතිකා) ච. ‘‘ඛීණාසවො’’ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘කාමාසවාපි චිත්‌තං විමුච්‌චිත්‌ථ, භවාසවාපි චිත්‌තං විමුච්‌චිත්‌ථා’’තිආදි (පාරා. 14). සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘අභිජානාතී’’ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘මඤ්‌ඤතී’’ති. මඤ්‌ඤනාභාවො හිස්‌ස පහානපටිවෙධසිද්‌ධො, පහානපටිවෙධො ච පරිඤ්‌ඤාසච්‌ඡිකිරියාභාවනාපටිවෙධෙහි න විනාති සබ්‌බෙපි අභිඤ්‌ඤාවිසෙසා මඤ්‌ඤනාපටික්‌ඛෙපෙන අත්‌ථතො ගහිතාව හොන්‌තීති. තථා ‘‘අරහ’’න්‌ති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං ‘‘වීතරාගත්‌තා වීතදොසත්‌තා වීතමොහත්‌තා’’ති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි සාමඤ්‌ඤවිසෙසනිද්‌ධාරණා වෙදිතබ්‌බා. අයං අධිට්‌ඨානො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammaggahaṇaṃ sāmaññato adhiṭṭhānaṃ. ‘‘Pathaviṃ āpa’’ntiādi pana taṃ avikappetvā visesavacanaṃ. Tathā ‘‘mūlapariyāya’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘pathaviṃ maññati…pe… abhinandatī’’ti. ‘‘Pathaviṃ maññatī’’ti ca sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṇhādiggāhānaṃ sādhāraṇattā maññanāya, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti, evaṃ suttantarapadānipi ānetvā visesavacanaṃ niddhāretabbaṃ. Sesavāresupi eseva nayo. ‘‘Sekkho’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘kāyasakkhī diṭṭhippatto saddhāvimutto saddhānusārī dhammānusārī’’ti. Tathā ‘‘sekkho’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu sekkhāya sammādiṭṭhiyā samannāgato hoti…pe… sekkhena sammāsamādhinā samannāgato hotī’’ti (saṃ. ni. 5.13). ‘‘Araha’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘ubhatobhāgavimutto paññāvimutto (pu. pa. 13.2; 15.1 mātikā), tevijjo chaḷabhiñño’’ti (pu. pa. 7.26, 27 mātikā) ca. ‘‘Khīṇāsavo’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘kāmāsavāpi cittaṃ vimuccittha, bhavāsavāpi cittaṃ vimuccitthā’’tiādi (pārā. 14). Sesapadesupi eseva nayo. ‘‘Abhijānātī’’ti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘maññatī’’ti. Maññanābhāvo hissa pahānapaṭivedhasiddho, pahānapaṭivedho ca pariññāsacchikiriyābhāvanāpaṭivedhehi na vināti sabbepi abhiññāvisesā maññanāpaṭikkhepena atthato gahitāva hontīti. Tathā ‘‘araha’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘vītarāgattā vītadosattā vītamohattā’’ti. Iminā nayena sesapadesupi sāmaññavisesaniddhāraṇā veditabbā. Ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    14. පරික්‌ඛාරහාරවණ්‌ණනා

    14. Parikkhārahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මා නාම පරියාපන්‌නධම්‌මා, තෙ කුසලාකුසලාබ්‍යාකතභෙදෙන තිවිධා. තෙසු කුසලානං යොනිසොමනසිකාරො අලොභාදයො ච හෙතූ, අකුසලානං අයොනිසොමනසිකාරො ලොභාදයො ච හෙතූ, අබ්‍යාකතෙසු විපාකානං යථාසකං කම්‌මං, ඉතරෙසං භවඞ්‌ගමාවජ්‌ජනසමන්‌නාහාරාදි ච හෙතූ. එත්‌ථ ච සප්‌පුරිසූපනිස්‌සයාදිකො පච්‌චයො හෙතුම්‌හි එව සමවරුළ්‌හො, සො තත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන සඞ්‌ගහිතොති දට්‌ඨබ්‌බො. ‘‘මූල’’න්‌ති වුත්‌තානං මඤ්‌ඤනානං හෙතුභාවො පාළියං වුත්‌තො එව. මඤ්‌ඤනාසු පන තණ්‌හාමඤ්‌ඤනාය අස්‌සාදානුපස්‌සනා හෙතු. ‘‘සඤ්‌ඤොජනියෙසු ධම්‌මෙසු අස්‌සාදානුපස්‌සිනො තණ්‌හා පවඩ්‌ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) හි වුත්‌තං. මානමඤ්‌ඤනාය දිට්‌ඨිවිප්‌පයුත්‌තලොභො හෙතු කෙවලං සංසග්‌ගවසෙන ‘‘අහමස්‌මී’’ති පවත්‌තනතො. දිට්‌ඨිමඤ්‌ඤනාය එකත්‌තනයාදීනං අයාථාවග්‌ගාහො හෙතු, අස්‌සුතභාවො පුථුජ්‌ජනභාවස්‌ස හෙතු, සො අරියානං අදස්‌සනසීලතාය, සා අරියධම්‌මස්‌ස අකොවිදතාය, සා අරියධම්‌මෙ අවිනීතතාය හෙතු, සබ්‌බා චායං හෙතුපරම්‌පරා පථවීආදීසු ‘‘එතං මම, එසොහමස්‌මි, එසො මෙ අත්‌තා’’ති තිස්‌සන්‌නං මඤ්‌ඤනානං හෙතු, සෙක්‌ඛාරහාදිභාවා පන මත්‌තසො සබ්‌බසො ච මඤ්‌ඤනාභාවස්‌ස හෙතූති. අයං පරික්‌ඛාරො හාරො.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammā nāma pariyāpannadhammā, te kusalākusalābyākatabhedena tividhā. Tesu kusalānaṃ yonisomanasikāro alobhādayo ca hetū, akusalānaṃ ayonisomanasikāro lobhādayo ca hetū, abyākatesu vipākānaṃ yathāsakaṃ kammaṃ, itaresaṃ bhavaṅgamāvajjanasamannāhārādi ca hetū. Ettha ca sappurisūpanissayādiko paccayo hetumhi eva samavaruḷho, so tattha ādi-saddena saṅgahitoti daṭṭhabbo. ‘‘Mūla’’nti vuttānaṃ maññanānaṃ hetubhāvo pāḷiyaṃ vutto eva. Maññanāsu pana taṇhāmaññanāya assādānupassanā hetu. ‘‘Saññojaniyesu dhammesu assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52) hi vuttaṃ. Mānamaññanāya diṭṭhivippayuttalobho hetu kevalaṃ saṃsaggavasena ‘‘ahamasmī’’ti pavattanato. Diṭṭhimaññanāya ekattanayādīnaṃ ayāthāvaggāho hetu, assutabhāvo puthujjanabhāvassa hetu, so ariyānaṃ adassanasīlatāya, sā ariyadhammassa akovidatāya, sā ariyadhamme avinītatāya hetu, sabbā cāyaṃ hetuparamparā pathavīādīsu ‘‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti tissannaṃ maññanānaṃ hetu, sekkhārahādibhāvā pana mattaso sabbaso ca maññanābhāvassa hetūti. Ayaṃ parikkhāro hāro.

    16. සමාරොපනහාරවණ්‌ණනා

    16. Samāropanahāravaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌තිආදීසු මූලපරියායග්‌ගහණෙන අස්‌සුතවාගහණෙන සඤ්‌ජානනමඤ්‌ඤනාපරිඤ්‌ඤාගහණෙහි ච සංකිලෙසධම්‌මා දස්‌සිතා, තෙ ච සඞ්‌ඛෙපතො තිවිධා තණ්‌හාසංකිලෙසො දිට්‌ඨිසංකිලෙසො දුච්‌චරිතසංකිලෙසොති. තත්‌ථ තණ්‌හාසංකිලෙසො තණ්‌හාසංකිලෙසස්‌ස, දිට්‌ඨිසංකිලෙසස්‌ස, දුච්‌චරිතසංකිලෙසස්‌ස ච පදට්‌ඨානං, තථා දිට්‌ඨිසංකිලෙසො දිට්‌ඨිසංකිලෙසස්‌ස, තණ්‌හාසංකිලෙසස්‌ස, දුච්‌චරිතසංකිලෙසස්‌ස ච පදට්‌ඨානං, දුච්‌චරිතසංකිලෙසොපි දුච්‌චරිතසංකිලෙසස්‌ස, තණ්‌හාසංකිලෙසස්‌ස, දිට්‌ඨිසංකිලෙසස්‌ස ච පදට්‌ඨානං. තෙසු තණ්‌හාසංකිලෙසො අත්‌ථතො ලොභොව, යො ‘‘ලොභො ලුබ්‌භනා ලුබ්‌භිතත්‌තං සාරාගො සාරජ්‌ජනා සාරජ්‌ජිතත්‌ත’’න්‌තිආදිනා (ධ. ස. 389) අනෙකෙහි පරියායෙහි විභත්‌තො. තථා දිට්‌ඨියෙව දිට්‌ඨිසංකිලෙසො, යො ‘‘දිට්‌ඨිගතං දිට්‌ඨිගහනං දිට්‌ඨිකන්‌තාරො දිට්‌ඨිවිසූකං දිට්‌ඨිවිප්‌ඵන්‌දිත’’න්‌තිආදිනා (ධ. ස. 1105) අනෙකෙහි පරියායෙහි, ‘‘සන්‌ති, භික්‌ඛවෙ, එකෙ සමණබ්‍රාහ්‌මණා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.30) ද්‌වාසට්‌ඨියා පභෙදෙහි ච විභත්‌තො. දුච්‌චරිතසංකිලෙසො පන අත්‌ථතො දුස්‌සීල්‍යචෙතනා චෙව චෙතනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මා ච, යා ‘‘කායදුච්‌චරිතං වචීදුච්‌චරිතං කායවිසමං වචීවිසම’’න්‌ති (විභ. 913, 924), ‘‘පාණාතිපාතො අදින්‌නාදාන’’න්‌ති (විභ. 913) ච ආදිනා අනෙකෙහි පරියායෙහි, අනෙකෙහි පභෙදෙහි ච විභත්‌තා.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādīsu mūlapariyāyaggahaṇena assutavāgahaṇena sañjānanamaññanāpariññāgahaṇehi ca saṃkilesadhammā dassitā, te ca saṅkhepato tividhā taṇhāsaṃkileso diṭṭhisaṃkileso duccaritasaṃkilesoti. Tattha taṇhāsaṃkileso taṇhāsaṃkilesassa, diṭṭhisaṃkilesassa, duccaritasaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ, tathā diṭṭhisaṃkileso diṭṭhisaṃkilesassa, taṇhāsaṃkilesassa, duccaritasaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ, duccaritasaṃkilesopi duccaritasaṃkilesassa, taṇhāsaṃkilesassa, diṭṭhisaṃkilesassa ca padaṭṭhānaṃ. Tesu taṇhāsaṃkileso atthato lobhova, yo ‘‘lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārāgo sārajjanā sārajjitatta’’ntiādinā (dha. sa. 389) anekehi pariyāyehi vibhatto. Tathā diṭṭhiyeva diṭṭhisaṃkileso, yo ‘‘diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkaṃ diṭṭhivipphandita’’ntiādinā (dha. sa. 1105) anekehi pariyāyehi, ‘‘santi, bhikkhave, eke samaṇabrāhmaṇā’’tiādinā (dī. ni. 1.30) dvāsaṭṭhiyā pabhedehi ca vibhatto. Duccaritasaṃkileso pana atthato dussīlyacetanā ceva cetanāsampayuttadhammā ca, yā ‘‘kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ kāyavisamaṃ vacīvisama’’nti (vibha. 913, 924), ‘‘pāṇātipāto adinnādāna’’nti (vibha. 913) ca ādinā anekehi pariyāyehi, anekehi pabhedehi ca vibhattā.

    තෙසු තණ්‌හාසංකිලෙසස්‌ස සමථො පටිපක්‌ඛො, දිට්‌ඨිසංකිලෙසස්‌ස විපස්‌සනා, දුච්‌චරිතසංකිලෙසස්‌ස සීලං පටිපක්‌ඛො. තෙ පන සීලාදයො ධම්‌මා ඉධ පරිඤ්‌ඤාගහණෙන සෙක්‌ඛග්‌ගහණෙන ‘‘අරහ’’න්‌තිආදිනා අරියතාදිග්‌ගහණෙන ච ගහිතා. තත්‌ථ සීලෙන දුච්‌චරිතසංකිලෙසප්‌පහානං සිජ්‌ඣති, තථා තදඞ්‌ගප්‌පහානං වීතික්‌කමප්‌පහානඤ්‌ච, සමථෙන තණ්‌හාසංකිලෙසප්‌පහානං සිජ්‌ඣති, තථා වික්‌ඛම්‌භනප්‌පහානං පරියුට්‌ඨානප්‌පහානඤ්‌ච. විපස්‌සනාය දිට්‌ඨිසංකිලෙසප්‌පහානං සිජ්‌ඣති, තථා සමුච්‌ඡෙදප්‌පහානං අනුසයප්‌පහානඤ්‌ච. තත්‌ථ පුබ්‌බභාගෙ සීලෙ පතිට්‌ඨිතස්‌ස සමථො, සමථෙ පතිට්‌ඨිතස්‌ස විපස්‌සනා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන සමකාලමෙව භවන්‌ති. පුබ්‌බෙයෙව හි සුපරිසුද්‌ධකායවචීකම්‌මස්‌ස සුපරිසුද්‌ධාජීවස්‌ස ච සමථවිපස්‌සනා ආරද්‌ධා ගබ්‌භං ගණ්‌හන්‌තියො පරිපාකං ගච්‌ඡන්‌තියො වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනං පරිබ්‍රූහෙන්‌ති, වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනා භාවනාපාරිපූරිං ගච්‌ඡන්‌තී මග්‌ගෙන ඝටෙන්‌ති මග්‌ගක්‌ඛණෙ සමථවිපස්‌සනා පරිපූරෙති. අථ මග්‌ගක්‌ඛණෙ සමථවිපස්‌සනාභාවනාපාරිපූරියා අනවසෙසසංකිලෙසධම්‌මං සමුච්‌ඡින්‌දන්‌තියො නිරොධං නිබ්‌බානං සච්‌ඡිකරොන්‌තීති. අයං සමාරොපනො හාරො.

    Tesu taṇhāsaṃkilesassa samatho paṭipakkho, diṭṭhisaṃkilesassa vipassanā, duccaritasaṃkilesassa sīlaṃ paṭipakkho. Te pana sīlādayo dhammā idha pariññāgahaṇena sekkhaggahaṇena ‘‘araha’’ntiādinā ariyatādiggahaṇena ca gahitā. Tattha sīlena duccaritasaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā tadaṅgappahānaṃ vītikkamappahānañca, samathena taṇhāsaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā vikkhambhanappahānaṃ pariyuṭṭhānappahānañca. Vipassanāya diṭṭhisaṃkilesappahānaṃ sijjhati, tathā samucchedappahānaṃ anusayappahānañca. Tattha pubbabhāge sīle patiṭṭhitassa samatho, samathe patiṭṭhitassa vipassanā, maggakkhaṇe pana samakālameva bhavanti. Pubbeyeva hi suparisuddhakāyavacīkammassa suparisuddhājīvassa ca samathavipassanā āraddhā gabbhaṃ gaṇhantiyo paripākaṃ gacchantiyo vuṭṭhānagāminivipassanaṃ paribrūhenti, vuṭṭhānagāminivipassanā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī maggena ghaṭenti maggakkhaṇe samathavipassanā paripūreti. Atha maggakkhaṇe samathavipassanābhāvanāpāripūriyā anavasesasaṃkilesadhammaṃ samucchindantiyo nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikarontīti. Ayaṃ samāropano hāro.

    සොළසහාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Soḷasahāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    පඤ්‌චවිධනයවණ්‌ණනා

    Pañcavidhanayavaṇṇanā

    1. නන්‌දියාවට්‌ටනයවණ්‌ණනා

    1. Nandiyāvaṭṭanayavaṇṇanā

    ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌තිආදීසු සබ්‌බධම්‌මමූලග්‌ගහණෙන මඤ්‌ඤනාගහණෙන ච තණ්‌හාමානදිට්‌ඨියො ගහිතා. මඤ්‌ඤනානම්‌පි හි මඤ්‌ඤනා කාරණන්‌ති දස්‌සිතොයමත්‌ථො. ‘‘අස්‌සුතවා’’තිආදිනා අවිජ්‌ජාමානදිට්‌ඨියො ගහිතා, සබ්‌බෙපි වා සංකිලෙසධම්‌මා, තථා සඤ්‌ඤාඅපරිඤ්‌ඤාතග්‌ගහණෙන. ‘‘ඛීණාසවො පරික්‌ඛීණභවසඤ්‌ඤොජනො’’ති එත්‌ථ පන ආසවා සඤ්‌ඤොජනානි ච සරූපතො ගහිතානි, තථා නන්‌දිග්‌ගහණෙන තණ්‌හාගහණෙන ච තණ්‌හා, එවම්‌පෙත්‌ථ සරූපතො පරියායතො ච තණ්‌හා අවිජ්‌ජා තප්‌පක්‌ඛියධම්‌මා ච ගහිතා. තත්‌ථ තණ්‌හාය විසෙසතො රූපධම්‌මා අධිට්‌ඨානං, අවිජ්‌ජාය අරූපධම්‌මා, තෙ පන සබ්‌බධම්‌මග්‌ගහණෙන පථවීආදිග්‌ගහණෙන ච දස්‌සිතා එව. තාසං සමථො විපස්‌සනා ච පටිපක්‌ඛො, තෙසමෙත්‌ථ ගහෙතබ්‌බාකාරො හෙට්‌ඨා දස්‌සිතො එව. සමථස්‌ස චෙතොවිමුත්‌ති ඵලං , විපස්‌සනාය පඤ්‌ඤාවිමුත්‌ති. තථා හි තා ‘‘රාගවිරාගා’’තිආදිනා විසෙසෙත්‌වා වුච්‌චන්‌ති, ඉමාසමෙත්‌ථ ගහණං සම්‌මදඤ්‌ඤාවිමුත්‌තවීතරාගාදිවචනෙහි වෙදිතබ්‌බං. තත්‌ථ තණ්‌හාවිජ්‌ජා සමුදයසච්‌චං, තප්‌පක්‌ඛියධම්‌මා පන තග්‌ගහණෙනෙව ගහිතාති වෙදිතබ්‌බා. තෙසං අධිට්‌ඨානභූතා වුත්‌තප්‌පභෙදා රූපාරූපධම්‌මා දුක්‌ඛසච්‌චං, තෙසං අප්‌පවත්‌ති නිරොධසච්‌චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්‌ගසච්‌චං. තණ්‌හාගහණෙන චෙත්‌ථ මායා-සාඨෙය්‍ය-මානාතිමාන-මදප්‌පමාද-පාපිච්‌ඡතා-පාපමිත්‌තතා-අහිරිකානොත්‌තප්‌පාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො, අවිජ්‌ජාගහණෙන විපරීතමනසිකාර-කොධූපනාහ-මක්‌ඛ-පළාස-ඉස්‌සා-මච්‌ඡරිය- සාරම්‌භදොවචස්‌සතා-භවදිට්‌ඨි-විභවදිට්‌ඨිආදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො, වුත්‌තවිපරියායෙන අමායාඅසාඨෙය්‍යාදිඅවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන, තථා සමථපක්‌ඛියානං සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීනං විපස්‌සනාපක්‌ඛියානං අනිච්‌චසඤ්‌ඤාදීනඤ්‌ච වසෙන වොදානපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති. අයං නන්‌දියාවට්‌ටස්‌ස න යස්‌ස භූමි.

    ‘‘Sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādīsu sabbadhammamūlaggahaṇena maññanāgahaṇena ca taṇhāmānadiṭṭhiyo gahitā. Maññanānampi hi maññanā kāraṇanti dassitoyamattho. ‘‘Assutavā’’tiādinā avijjāmānadiṭṭhiyo gahitā, sabbepi vā saṃkilesadhammā, tathā saññāapariññātaggahaṇena. ‘‘Khīṇāsavo parikkhīṇabhavasaññojano’’ti ettha pana āsavā saññojanāni ca sarūpato gahitāni, tathā nandiggahaṇena taṇhāgahaṇena ca taṇhā, evampettha sarūpato pariyāyato ca taṇhā avijjā tappakkhiyadhammā ca gahitā. Tattha taṇhāya visesato rūpadhammā adhiṭṭhānaṃ, avijjāya arūpadhammā, te pana sabbadhammaggahaṇena pathavīādiggahaṇena ca dassitā eva. Tāsaṃ samatho vipassanā ca paṭipakkho, tesamettha gahetabbākāro heṭṭhā dassito eva. Samathassa cetovimutti phalaṃ , vipassanāya paññāvimutti. Tathā hi tā ‘‘rāgavirāgā’’tiādinā visesetvā vuccanti, imāsamettha gahaṇaṃ sammadaññāvimuttavītarāgādivacanehi veditabbaṃ. Tattha taṇhāvijjā samudayasaccaṃ, tappakkhiyadhammā pana taggahaṇeneva gahitāti veditabbā. Tesaṃ adhiṭṭhānabhūtā vuttappabhedā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Taṇhāgahaṇena cettha māyā-sāṭheyya-mānātimāna-madappamāda-pāpicchatā-pāpamittatā-ahirikānottappādivasena akusalapakkho netabbo, avijjāgahaṇena viparītamanasikāra-kodhūpanāha-makkha-paḷāsa-issā-macchariya- sārambhadovacassatā-bhavadiṭṭhi-vibhavadiṭṭhiādivasena akusalapakkho netabbo, vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena, tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ vipassanāpakkhiyānaṃ aniccasaññādīnañca vasena vodānapakkho netabboti. Ayaṃ nandiyāvaṭṭassa na yassa bhūmi.

    2. තිපුක්‌ඛලනයවණ්‌ණනා

    2. Tipukkhalanayavaṇṇanā

    තථා වුත්‌තනයෙන සරූපතො පරියායතො ච ගහිතෙසු තණ්‌හාවිජ්‌ජාතප්‌පක්‌ඛියධම්‌මෙසු තණ්‌හා ලොභො, අවිජ්‌ජා මොහො, අවිජ්‌ජාය සම්‌පයුත්‌තො ලොහිතෙ සති පුබ්‌බො විය තණ්‌හාය සති සිජ්‌ඣමානො ආඝාතො දොසො, ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි, තප්‌පටිපක්‌ඛතො මඤ්‌ඤනාපටික්‌ඛෙපපරිඤ්‌ඤාගහණාදීහි ච කුසලමූලානි සිද්‌ධානියෙව හොන්‌ති. ඉධාපි ‘‘ලොභො සබ්‌බානි වා සාසවකුසලාකුසලමූලානි සමුදයසච්‌චං, තෙහි නිබ්‌බත්‌තා, තෙසං අධිට්‌ඨානගොචරභූතා ච උපාදානක්‌ඛන්‌ධා දුක්‌ඛසච්‌ච’’න්‌තිආදිනා සච්‌චයොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඵලං පනෙත්‌ථ තයො විමොක්‌ඛා, තීහි පන අකුසලමූලෙහි තිවිධදුච්‌චරිත-සංකිලෙසමල-විසමඅකුසල-සඤ්‌ඤා-විතක්‌කාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො. තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිත-සමකුසල-සඤ්‌ඤා-විතක්‌ක-සද්‌ධම්‌ම-සමාධි-විමොක්‌ඛමුඛ-විමොක්‌ඛා-දිවසෙන කුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති. අයං තිපුක්‌ඛලස්‌ස නයස්‌ස භූමි.

    Tathā vuttanayena sarūpato pariyāyato ca gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu taṇhā lobho, avijjā moho, avijjāya sampayutto lohite sati pubbo viya taṇhāya sati sijjhamāno āghāto doso, iti tīhi akusalamūlehi gahitehi, tappaṭipakkhato maññanāpaṭikkhepapariññāgahaṇādīhi ca kusalamūlāni siddhāniyeva honti. Idhāpi ‘‘lobho sabbāni vā sāsavakusalākusalamūlāni samudayasaccaṃ, tehi nibbattā, tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā ca upādānakkhandhā dukkhasacca’’ntiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha tayo vimokkhā, tīhi pana akusalamūlehi tividhaduccarita-saṃkilesamala-visamaakusala-saññā-vitakkādivasena akusalapakkho netabbo. Tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucarita-samakusala-saññā-vitakka-saddhamma-samādhi-vimokkhamukha-vimokkhā-divasena kusalapakkho netabboti. Ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    3. සීහවික්‌කීළිතනයවණ්‌ණනා

    3. Sīhavikkīḷitanayavaṇṇanā

    තථා වුත්‌තනයෙන සරූපතො පරියායතො ච ගහිතෙසු තණ්‌හාවිජ්‌ජාතප්‌පක්‌ඛියධම්‌මෙසු විසෙසතො තණ්‌හාදිට්‌ඨීනං වසෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්‌ති , දුක්‌ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්‌ති ච විපල්‌ලාසා, අවිජ්‌ජාදිට්‌ඨීනං වසෙන අනිච්‌චෙ ‘‘නිච්‌ච’’න්‌ති, අනත්‌තනි ‘‘අත්‌තා’’ති ච විපල්‌ලාසා වෙදිතබ්‌බා. තෙසං පටිපක්‌ඛතො මඤ්‌ඤනාපටික්‌ඛෙපපරිඤ්‌ඤාගහණාදිසිද්‌ධෙහි සතිවීරියසමාධිපඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියෙහි චත්‌තාරි සතිපට්‌ඨානානි සිද්‌ධානෙව හොන්‌ති. තත්‌ථ චතූහි ඉන්‌ද්‍රියෙහි චත්‌තාරො පුග්‌ගලා නිද්‌දිසිතබ්‌බා. කථං? දුවිධො හි තණ්‌හාචරිතො මුදින්‌ද්‍රියො තික්‌ඛින්‌ද්‍රියොති, තථා දිට්‌ඨිචරිතො. තෙසං පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්‌ති විපරියාසග්‌ගාහී සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්‌ලක්‌ඛෙන්‌තො තං විපල්‌ලාසං සමුග්‌ඝාටෙත්‌වා සම්‌මත්‌තනියාමං ඔක්‌කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්‌ති විපරියාසග්‌ගාහී ‘‘උප්‌පන්‌නං කාමවිතක්‌කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.310; ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14, 114; අ. නි. 6.58) වුත්‌තෙන වීරියසංවරභූතෙන වීරියබලෙන තං විපල්‌ලාසං විධමෙන්‌තො සම්‌මත්‌තනියාමං ඔක්‌කමති. තතියො අනිච්‌චෙ ‘‘නිච්‌ච’’න්‌ති අයාථාවග්‌ගාහී සමාධිබලෙන සමාහිතචිත්‌තො සඞ්‌ඛාරානං ඛණිකභාවසල්‌ලක්‌ඛණෙන තං විපල්‌ලාසං සමුග්‌ඝාටෙන්‌තො අරියභූමිං ඔක්‌කමති. චතුත්‌ථො සන්‌තතිසමූහකිච්‌චාරම්‌මණඝනවඤ්‌චිතතාය ඵස්‌සාදිධම්‌මපුඤ්‌ජමත්‌තෙ අනත්‌තනි ‘‘අත්‌තා’’ති මිච්‌ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්‌ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්‌ඡාභිනිවෙසං විද්‌ධංසෙන්‌තො සාමඤ්‌ඤඵලං සච්‌ඡිකරොති.

    Tathā vuttanayena sarūpato pariyāyato ca gahitesu taṇhāvijjātappakkhiyadhammesu visesato taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena asubhe ‘‘subha’’nti , dukkhe ‘‘sukha’’nti ca vipallāsā, avijjādiṭṭhīnaṃ vasena anicce ‘‘nicca’’nti, anattani ‘‘attā’’ti ca vipallāsā veditabbā. Tesaṃ paṭipakkhato maññanāpaṭikkhepapariññāgahaṇādisiddhehi sativīriyasamādhipaññindriyehi cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti. Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā. Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo tikkhindriyoti, tathā diṭṭhicarito. Tesaṃ paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipariyāsaggāhī satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhento taṃ vipallāsaṃ samugghāṭetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipariyāsaggāhī ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (dī. ni. 3.310; ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14, 114; a. ni. 6.58) vuttena vīriyasaṃvarabhūtena vīriyabalena taṃ vipallāsaṃ vidhamento sammattaniyāmaṃ okkamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvaggāhī samādhibalena samāhitacitto saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvasallakkhaṇena taṃ vipallāsaṃ samugghāṭento ariyabhūmiṃ okkamati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavañcitatāya phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃsento sāmaññaphalaṃ sacchikaroti.

    ඉධාපි සුභසඤ්‌ඤාසුඛසඤ්‌ඤාහි චතූහිපි වා විපල්‌ලාසෙහි සමුදයසච්‌චං, තෙසං අධිට්‌ඨානාරම්‌මණභූතා පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා දුක්‌ඛසච්‌චන්‌තිආදිනා සච්‌චයොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඵලං පනෙත්‌ථ චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි, චතූහි චිත්‌තවිපල්‌ලාසෙහි චතුරාසවොඝ-යොග-කායගන්‌ථ-අගති-තණ්‌හුප්‌පාද-සල්‌ලුපාදාන-විඤ්‌ඤාණට්‌ඨිති-අපරිඤ්‌ඤාදිවසෙන අකුසලපක්‌ඛො නෙතබ්‌බො. තථා චතූහි සතිපට්‌ඨානෙහි චතුබ්‌බිධඣාන-විහාරාධිට්‌ඨාන-සුඛභාගියධම්‌ම-අප්‌පමඤ්‌ඤා-සම්‌මප්‌පධාන-ඉද්‌ධිපාදා- දිවසෙන වොදානපක්‌ඛො නෙතබ්‌බොති. අයං සීහවික්‌කීළිතස්‌ස නයස්‌ස භූමි.

    Idhāpi subhasaññāsukhasaññāhi catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ, tesaṃ adhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā. Phalaṃ panettha cattāri sāmaññaphalāni, catūhi cittavipallāsehi caturāsavogha-yoga-kāyagantha-agati-taṇhuppāda-sallupādāna-viññāṇaṭṭhiti-apariññādivasena akusalapakkho netabbo. Tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhāna-vihārādhiṭṭhāna-sukhabhāgiyadhamma-appamaññā-sammappadhāna-iddhipādā- divasena vodānapakkho netabboti. Ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi.

    4-5. දිසාලොචන-අඞ්‌කුසනයද්‌වයවණ්‌ණනා

    4-5. Disālocana-aṅkusanayadvayavaṇṇanā

    ඉමෙසං පන තිණ්‌ණං අත්‌ථනයානං සිද්‌ධියා වොහාරෙන නයද්‌වයං සිද්‌ධමෙව හොති. තථා හි අත්‌ථනයානං දිසාභූතධම්‌මානං සමාලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්‌කුසොති පඤ්‌චපි නයා නියුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා.

    Imesaṃ pana tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohārena nayadvayaṃ siddhameva hoti. Tathā hi atthanayānaṃ disābhūtadhammānaṃ samālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti pañcapi nayā niyuttāti veditabbā.

    පඤ්‌චවිධනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Pañcavidhanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    සාසනපට්‌ඨානවණ්‌ණනා

    Sāsanapaṭṭhānavaṇṇanā

    ඉදඤ්‌ච සුත්‌තං සොළසවිධෙ සුත්‌තන්‌තපට්‌ඨානෙ සංකිලෙසනිබ්‌බෙධාසෙක්‌ඛභාගියං, සබ්‌බභාගියමෙව වා ‘‘සබ්‌බධම්‌මමූලපරියාය’’න්‌ති එත්‌ථ සබ්‌බධම්‌මග්‌ගහණෙන ලොකියකුසලානම්‌පි සඞ්‌ගහිතත්‌තා. අට්‌ඨවීසතිවිධෙන පන සුත්‌තන්‌තපට්‌ඨානෙ ලොකියලොකුත්‌තරසබ්‌බධම්‌මාධිට්‌ඨානං ඤාණඤෙය්‍යං දස්‌සනභාවනං සකවචනං විස්‌සජ්‌ජනීයං කුසලාකුසලං අනුඤ්‌ඤාතං පටික්‌ඛිත්‌තං චාති වෙදිතබ්‌බං.

    Idañca suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesanibbedhāsekkhabhāgiyaṃ, sabbabhāgiyameva vā ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’nti ettha sabbadhammaggahaṇena lokiyakusalānampi saṅgahitattā. Aṭṭhavīsatividhena pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttarasabbadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyaṃ dassanabhāvanaṃ sakavacanaṃ vissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātaṃ paṭikkhittaṃ cāti veditabbaṃ.

    නෙත්‌තිනයවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Nettinayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    මූලපරියායසුත්‌තවණ්‌ණනාය ලීනත්‌ථප්‌පකාසනා සමත්‌තා.

    Mūlapariyāyasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / මජ්‌ඣිමනිකාය • Majjhimanikāya / 1. මූලපරියායසුත්‌තං • 1. Mūlapariyāyasuttaṃ

    අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්‌තපිටක (අට්‌ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / මජ්‌ඣිමනිකාය (අට්‌ඨකථා) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / 1. මූලපරියායසුත්‌තවණ්‌ණනා • 1. Mūlapariyāyasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact