Philosophy and Religion / Bhagavadgita |
श्रीमद्भगवद्गीता
Śrīmad Bhagavad Gītā
कर्मयोगः
Karmayogaḥ
अथ तृतीयोऽध्यायः । कर्मयोगः
atha tṛtīyo'dhyāyaḥ । karmayogaḥ
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ३-१॥
jyāyasī cetkarmaṇaste matā buddhirjanārdana ।
tatkiṃ karmaṇi ghore māṃ niyojayasi keśava ॥ 3-1॥
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ ३-२॥
vyāmiśreṇeva vākyena buddhiṃ mohayasīva me ।
tadekaṃ vada niścitya yena śreyo'hamāpnuyām ॥ 3-2॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ॥ ३-३॥
loke'smin dvividhā niṣṭhā purā proktā mayānagha ।
jñānayogena sāṅkhyānāṃ karmayogena yoginām ॥ 3-3॥
न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३-४॥
na karmaṇāmanārambhānnaiṣkarmyaṃ puruṣo'śnute ।
na ca saṃnyasanādeva siddhiṃ samadhigacchati ॥ 3-4॥
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ॥ ३-५॥
na hi kaścitkṣaṇamapi jātu tiṣṭhatyakarmakṛt ।
kāryate hyavaśaḥ karma sarvaḥ prakṛtijairguṇaiḥ ॥ 3-5॥
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ३-६॥
karmendriyāṇi saṃyamya ya āste manasā smaran ।
indriyārthānvimūḍhātmā mithyācāraḥ sa ucyate ॥ 3-6॥
यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ३-७॥
yastvindriyāṇi manasā niyamyārabhate'rjuna ।
karmendriyaiḥ karmayogamasaktaḥ sa viśiṣyate ॥ 3-7॥
नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः ।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ३-८॥
niyataṃ kuru karma tvaṃ karma jyāyo hyakarmaṇaḥ ।
śarīrayātrāpi ca te na prasiddhyedakarmaṇaḥ ॥ 3-8॥
यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ३-९॥
yajñārthātkarmaṇo'nyatra loko'yaṃ karmabandhanaḥ ।
tadarthaṃ karma kaunteya muktasaṅgaḥ samācara ॥ 3-9॥
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः ।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ ३-१०॥
sahayajñāḥ prajāḥ sṛṣṭvā purovāca prajāpatiḥ ।
anena prasaviṣyadhvameṣa vo'stviṣṭakāmadhuk ॥ 3-10॥
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ३-११॥
devānbhāvayatānena te devā bhāvayantu vaḥ ।
parasparaṃ bhāvayantaḥ śreyaḥ paramavāpsyatha ॥ 3-11॥
इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ३-१२॥
iṣṭānbhogānhi vo devā dāsyante yajñabhāvitāḥ ।
tairdattānapradāyaibhyo yo bhuṅkte stena eva saḥ ॥ 3-12॥
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥ ३-१३॥
yajñaśiṣṭāśinaḥ santo mucyante sarvakilbiṣaiḥ ।
bhuñjate te tvaghaṃ pāpā ye pacantyātmakāraṇāt ॥ 3-13॥
अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः ।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ ३-१४॥
annādbhavanti bhūtāni parjanyādannasambhavaḥ ।
yajñādbhavati parjanyo yajñaḥ karmasamudbhavaḥ ॥ 3-14॥
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥ ३-१५॥
karma brahmodbhavaṃ viddhi brahmākṣarasamudbhavam ।
tasmātsarvagataṃ brahma nityaṃ yajñe pratiṣṭhitam ॥ 3-15॥
एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥ ३-१६॥
evaṃ pravartitaṃ cakraṃ nānuvartayatīha yaḥ ।
aghāyurindriyārāmo moghaṃ pārtha sa jīvati ॥ 3-16॥
यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ३-१७॥
yastvātmaratireva syādātmatṛptaśca mānavaḥ ।
ātmanyeva ca santuṣṭastasya kāryaṃ na vidyate ॥ 3-17॥
नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३-१८॥
naiva tasya kṛtenārtho nākṛteneha kaścana ।
na cāsya sarvabhūteṣu kaścidarthavyapāśrayaḥ ॥ 3-18॥
तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३-१९॥
tasmādasaktaḥ satataṃ kāryaṃ karma samācara ।
asakto hyācarankarma paramāpnoti pūruṣaḥ ॥ 3-19॥
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ ३-२०॥
karmaṇaiva hi saṃsiddhimāsthitā janakādayaḥ ।
lokasaṅgrahamevāpi sampaśyankartumarhasi ॥ 3-20॥
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ ३-२१॥
yadyadācarati śreṣṭhastattadevetaro janaḥ ।
sa yatpramāṇaṃ kurute lokastadanuvartate ॥ 3-21॥
न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ३-२२॥
na me pārthāsti kartavyaṃ triṣu lokeṣu kiñcana ।
nānavāptamavāptavyaṃ varta eva ca karmaṇi ॥ 3-22॥
यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ३-२३॥
yadi hyahaṃ na varteyaṃ jātu karmaṇyatandritaḥ ।
mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ ॥ 3-23॥
उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ ३-२४॥
utsīdeyurime lokā na kuryāṃ karma cedaham ।
saṅkarasya ca kartā syāmupahanyāmimāḥ prajāḥ ॥ 3-24॥
सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम् ॥ ३-२५॥
saktāḥ karmaṇyavidvāṃso yathā kurvanti bhārata ।
kuryādvidvāṃstathāsaktaścikīrṣurlokasaṅgraham ॥ 3-25॥
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन् ॥ ३-२६॥
na buddhibhedaṃ janayedajñānāṃ karmasaṅginām ।
joṣayetsarvakarmāṇi vidvānyuktaḥ samācaran ॥ 3-26॥
प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ ३-२७॥
prakṛteḥ kriyamāṇāni guṇaiḥ karmāṇi sarvaśaḥ ।
ahaṅkāravimūḍhātmā kartāhamiti manyate ॥ 3-27॥
तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ ३-२८॥
tattvavittu mahābāho guṇakarmavibhāgayoḥ ।
guṇā guṇeṣu vartanta iti matvā na sajjate ॥ 3-28॥
प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ॥ ३-२९॥
prakṛterguṇasammūḍhāḥ sajjante guṇakarmasu ।
tānakṛtsnavido mandānkṛtsnavinna vicālayet ॥ 3-29॥
मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३-३०॥
mayi sarvāṇi karmāṇi saṃnyasyādhyātmacetasā ।
nirāśīrnirmamo bhūtvā yudhyasva vigatajvaraḥ ॥ 3-30॥
ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३-३१॥
ye me matamidaṃ nityamanutiṣṭhanti mānavāḥ ।
śraddhāvanto'nasūyanto mucyante te'pi karmabhiḥ ॥ 3-31॥
ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३-३२॥
ye tvetadabhyasūyanto nānutiṣṭhanti me matam ।
sarvajñānavimūḍhāṃstānviddhi naṣṭānacetasaḥ ॥ 3-32॥
सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३-३३॥
sadṛśaṃ ceṣṭate svasyāḥ prakṛterjñānavānapi ।
prakṛtiṃ yānti bhūtāni nigrahaḥ kiṃ kariṣyati ॥ 3-33॥
इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३-३४॥
indriyasyendriyasyārthe rāgadveṣau vyavasthitau ।
tayorna vaśamāgacchettau hyasya paripanthinau ॥ 3-34॥
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३-३५॥
śreyānsvadharmo viguṇaḥ paradharmātsvanuṣṭhitāt ।
svadharme nidhanaṃ śreyaḥ paradharmo bhayāvahaḥ ॥ 3-35॥
अर्जुन उवाच ।
arjuna uvāca ।
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३-३६॥
atha kena prayukto'yaṃ pāpaṃ carati pūruṣaḥ ।
anicchannapi vārṣṇeya balādiva niyojitaḥ ॥ 3-36॥
श्रीभगवानुवाच ।
śrībhagavānuvāca ।
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३-३७॥
kāma eṣa krodha eṣa rajoguṇasamudbhavaḥ ।
mahāśano mahāpāpmā viddhyenamiha vairiṇam ॥ 3-37॥
धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥ ३-३८॥
dhūmenāvriyate vahniryathādarśo malena ca ।
yatholbenāvṛto garbhastathā tenedamāvṛtam ॥ 3-38॥
आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३-३९॥
āvṛtaṃ jñānametena jñānino nityavairiṇā ।
kāmarūpeṇa kaunteya duṣpūreṇānalena ca ॥ 3-39॥
इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ३-४०॥
indriyāṇi mano buddhirasyādhiṣṭhānamucyate ।
etairvimohayatyeṣa jñānamāvṛtya dehinam ॥ 3-40॥
तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ ३-४१॥
tasmāttvamindriyāṇyādau niyamya bharatarṣabha ।
pāpmānaṃ prajahi hyenaṃ jñānavijñānanāśanam ॥ 3-41॥
इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ३-४२॥
indriyāṇi parāṇyāhurindriyebhyaḥ paraṃ manaḥ ।
manasastu parā buddhiryo buddheḥ paratastu saḥ ॥ 3-42॥
एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ३-४३॥
evaṃ buddheḥ paraṃ buddhvā saṃstabhyātmānamātmanā ।
jahi śatruṃ mahābāho kāmarūpaṃ durāsadam ॥ 3-43॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥
Om̃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu
brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde
karmayogo nāma tṛtīyo'dhyāyaḥ ॥ 3॥